Recepcja prozy Herty Müller w Polsce - ebook

Wstęp

Recepcja literatury niemieckojęzycznej w Polsce jest zagadnieniem dosyć szczegółowo zbadanym, cieszącym się zainteresowaniem nie tylko literaturoznawców wywodzących się z kręgu germanistów, ale także badaczy i krytyków literatury polskiej. Poszukują oni wspólnych elementów, łączących utwory polskich autorów z twórczością pisarzy i poetów innych narodów, zwłaszcza w odniesieniu do powojennych oraz współczesnych twórców pochodzenia niemieckiego, takich jak na przykład Günter Grass czy Elfriede Jelinek. W przypadku jednak innej niemieckiej noblistki – Herty Müller – odbiór jej twórczości w naszym kraju nie został jeszcze, poza kilkoma artykułami naukowymi oraz tekstami zamieszczonymi w czasopismach literackich i w prasie, opracowany w sposób dostateczny. Tematem poniższej analizy jest zbadanie recepcji prozy pisarki w Polsce oraz przedstawienie oceny jej utworów przeprowadzonej przez naszych rodzimych krytyków i czytelników¹.

Herta Müller – urodzona w 1953 roku w miejscowości Nitzkydorf² w Rumunii (rejon Banatu) – określana jest często mianem rumuńsko­-niemieckiej pisarki, ze względu na niemieckie pochodzenie jej rodziny oraz miejsce, w którym spędziła znaczną część swojego życia, ponieważ wywarło ono istotny wpływ na jej percepcję rzeczywistości. Rumuńskie motywy, problematyka społeczno-kulturowa oraz wydarzenia historyczne często pojawiają się w utworach pisarki. W polskich recenzjach oraz artykułach dotyczących noblistki zwraca się uwagę na jej osobiste doświadczenia, a także wątki autobiograficzne, ważne dla jej twórczości oraz poruszanej problematyki. Pisarka do roku 1987 mieszkała w Rumunii, była związana ze społecznością Niemców banackich. Przez dłuższy czas – do 15. roku życia, czyli rozpoczęcia nauki w szkole gimnazjalnej – znała i posługiwała się tylko językiem niemieckim. W Timiszoarze ukończyła niemieckojęzyczną szkołę średnią (Nikolaus-Lenau-Lyzeum), tam rów­nież odbyła studia filologiczne (studiowała germanistykę oraz lite­raturę rumuńską). Od roku 1976 – z kilkoma przerwami spowodowanymi zwolnieniem z pracy z powodów politycznych – pracowała jako tłumaczka w fabryce maszyn, a także jako nauczycielka w przedszkolu oraz korepetytorka. Represje tajnej służby Securitate zmusiły ją do wyjazdu z Rumunii. W roku 1987 wraz z matką oraz ówczesnym mężem Richardem Wagnerem wyemigrowała do Niemiec Zachodnich. Herta Müller jest laureatką wielu niemieckich oraz międzynarodowych nagród literackich, między innymi Heinrich-von-Kleist-Preis (1994), Prix Aristeion (1995), International IMPAC Dublin Literary Award (1998), Franz-Kafka-Literaturpreis (1999), Bundesverdienstkreuz (2010), Hannelore-Greve-Literaturpreis (2014), Heinrich-Böll-Preis (2015). W roku 2009 otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.

Pisarka odwołuje się często do wydarzeń historycznych, które wpłynęły na sytuację poszczególnych narodów w Europie, a także ukształtowały losy jej rodziny. Mniejszość niemiecka została przez nią pokazana na tle narodu rumuńskiego i innych grup etnicznych, współtworząca – jako jedna z wielu – społeczeństwo rumuńskie. Zainteresowanie Herty Müller nie ogranicza się jednak tylko do Rumunii i Niemiec, ale obejmuje również państwa oraz rejony w Europie i na świecie objęte konfliktami zbrojnymi, z wciąż istniejącymi antagonizmami narodowymi. Na tę cechę jej twórczości – szeroką perspektywę postrzegania rzeczywistości i koncentrowania się na potrzebach jednostki – zwracają uwagę literaturoznawcy, którzy analizując utwory noblistki, podkreślają ich geopolityczne uwarunkowania, a także możliwość odniesienia ich problematyki do sytuacji w różnych krajach. Pisząc o wydarzeniach drugiej wojny światowej oraz przemianach politycznych, które zaszły w Europie w kolejnych dziesięcioleciach, Herta Müller odwołuje się do historii swojej rodziny oraz własnych przeżyć. Nie można jednak traktować tej prozy jako relacji pamiętnikarskiej, bezpośredniego zapisu wspomnień autorki, lecz jako literacką formę kreacji autorskiej, zawierającą elementy autofikcyjne.

Celem publikacji jest zbadanie i przedstawienie odbioru utworów noblistki w Polsce, zaakcentowanie charakterystycznych cech jej prozy, które przyciągają uwagę naszych krytyków literatury i czytelników. Zasadniczym założeniem badawczym jest wykazanie, że twórczość Herty Müller ma charakter uniwersalny, nie jest ograniczona terytorialnie i kulturowo tylko do państw i narodów, z którymi wiąże ją miejsce narodzin i zamieszkania. Mimo jeszcze niedostatecznego i dosyć powierzchownego zainteresowania naukowego twórczością Herty Müller ze strony polskich literaturoznawców, jej książki cieszą się zainteresowaniem czytelników w naszym kraju. Recenzenci, dziennikarze, pisarze zainspirowani utworami noblistki, a także użytkownicy Internetu (m.in. blogerzy, osoby wypowiadające się na forach oraz w portalach społecznościowych) zwracają uwagę na bliską polskiemu odbiorcy tematykę jej utworów (krytyka systemów totalitarnych, obrona wartości humanistycznych, problematyka kulturowa i płciowa), nowatorstwo stylu pisania oraz ich specyficzną atmosferę wynikającą również z wielokulturowości autorki, jej pozycji „pomiędzy” dwoma narodami, językami i kulturami.

Motywy oraz problematyka pojawiające się w twórczości Herty Müller zostaną w pracy zestawione z wybranymi utworami polskich autorów – między innymi Hanny Krall, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Wiesława Myśliwskiego, Andrzeja Stasiuka oraz Wisławy Szymborskiej, Czesława Miłosza i Zbigniewa Herberta – o których wspominała noblistka, a także twórców wymienionych w recenzjach i artykułach, jako zbliżonych do niej tematycznie czy stylistycznie. Przedstawiając twórczość pisarki, uwzględniono również oddziaływanie jej poglądów, osobowości, a także stylu pisania oraz tematyki tekstów na przedstawicieli naszej rodzimej kultury i sztuki, ze szczególnym uwzględnieniem pisarzy i reportażystów (Małgorzata Rejmer, Michał Witkowski, Angelika Kuźniak). Ze względu na szeroki zakres problemowy i tematyczny twórczości pisarki należy uwzględnić kontekst kulturowy jej utworów. Dla zbadania recepcji prozy noblistki interesujące wydaje się także odniesienie do naszej rodzimej literatury. Porównanie z wybranymi polskimi pisarzami i poetami wymaga zastosowania metody komparatystycznej, która umożliwia pokazanie wspólnych cech i motywów, jak również różnic w tekstach badanych autorów.

Analizie poddano utwory Herty Müller; ze względu na zakres tematyczny pracy są to przede wszystkim teksty prozatorskie, czyli opowiadania, powieści, eseje, reportaże, wykłady akademickie oraz dłuższe wywiady prasowe zapisane w formie książek z podziałem problemowym. Jednakże dla zrozumienia specyfiki stylu pisania oraz nowatorskich form wyrazu przedstawione zostały także w zarysie cechy charakterystyczne liryki (przede wszystkim kolaże) noblistki. Literaturę podmiotu stanowią zarówno książki niemieckojęzyczne, jak również ich polskie przekłady, ponieważ temat pracy zobowiązuje do zbadania przede wszystkim utworów dostępnych dla polskiego odbiorcy, który nie zawsze zna język niemiecki³. Niestety nie wszystkie książki Herty Müller ukazały się w polskim przekładzie, dla bardziej wnikliwego i dokładnego przedstawienia badanych zagadnień odwołano się więc również do wydań niemieckich⁴. W analizie – w związku z brakiem ich oddziaływania na polską recepcję twórczości pisarki – pominięto wczesne i nieliczne utwory liryczne i prozatorskie, które ukazały się w Rumunii we wczesnym okresie jej pracy literackiej i zgodnie z wolą pisarki, w większości nie zostały ponownie wydane w Niem­czech⁵. Jako uzupełnienie literatury źródłowej należy traktować również wymienione i cytowane utwory innych pisarzy, między innymi Hanny Krall, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Andrzeja Stasiuka, Michała Witkowskiego oraz wspomnianych wcześniej autorów. Do analizy twórczości noblistki wykorzystano literaturę przedmiotu; niestety polskojęzyczne opracowania są bardzo nieliczne, dlatego w poniższym studium zostaną uwzględnione również materiały niemiecko- i anglojęzyczne. Badanie polskiego odbioru prozy Herty Müller wymaga ponadto uwzględnienia artykułów prasowych, recenzji, tekstów zamieszczonych w Internecie (takich jak np. informacje i artykuły w formie elektronicznej, fragmenty blogów, wpisy w portalach społecznościowych) oraz audycji radiowych i telewizyjnych (dostępnych w wersji cyfrowej).

Zgodnie z przedstawianą tematyką oraz analizowanymi materiałami dotyczącymi pisarki, praca ma układ problemowy. Składa się – poza wstępem i podsumowaniem – z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich prezentuje istniejącą literaturę przedmiotu oraz uzasadnia wybór zastosowanych metod. Wyjaśnieniu genezy wpływu czynników zewnętrznych na twórczość noblistki, tła społeczno-politycznego jej utworów służy drugi rozdział pracy, który również wskazuje na geopolityczne uwarunkowania interpretacji jej prozy. Działania mające na celu promowanie twórczości pisarki w Polsce oraz problemy związane z translacją jej utworów są głównym zagadnieniem, wokół którego koncentruje się rozdział trzeci. Bardziej szczegółowej analizie poddano styl pisania oraz charakterystyczne dla Herty Müller cechy utworów, które w istotny sposób wpływają na zainteresowanie czytelników, a także opinie krytyków literackich (rozdział czwarty). Dla polskiego odbiorcy ważną rolę w ocenie twórczości pisarki odgrywa innowacyjny, nowatorski przekaz, forma postrzegania rzeczywistości i kreowania obrazów literackich, zainteresowanie budzi również zakres tematyczny oraz odwołanie się do własnych przeżyć przez włączenie w treść tekstu motywów autobiograficznych. W rozdziale piątym pokazane zostały różne aspekty postrzegania wybranych problemów – ważnych dla funkcjonowania człowieka w społeczności oraz w relacji z innymi ludźmi – przez Hertę Müller oraz polskich autorów, wskazanych przez nią, zasugerowanych przez recenzentów lub tych, którzy wydają się bliscy tematycznie jej twórczości. Kwerendzie artykułów prasowych, recenzji zamieszczonych w czasopismach literackich, a także przedstawieniu głównych wątków audycji radiowych oraz programów telewizyjnych poświęcono rozdział szósty pracy. Podsumowując badanie polskiej recepcji prozy noblistki, wskazano na inspiracje jej utworami – literackie, teatralne oraz filmowe – u naszych rodzimych twórców (rozdział siódmy).

Szeroki zakres uwzględnionej w badaniach literatury polskiej oraz niemiecko- i anglojęzycznej, a także różnorodność analizowanych materiałów (teksty literackie, naukowe, artykuły prasowe oraz internetowe) powodują konieczność powołania się na różnego rodzaju wypowiedzi. W pracy – ze względu na przyjętą zasadę wiernego oddania cytowanych tekstów – stosowany jest oryginalny zapis przytoczonych komentarzy, opinii oraz fragmentów utworów⁶. Cytowany materiał jest zapisany w języku oryginalnym, tłumaczenie zostało zamieszczone w przypisach.

Poniższa publikacja stara się – w związku z brakiem polskich monograficznych opracowań twórczości Herty Müller – w sposób całościowy, uwzględniając różne aspekty interpretacji oraz możliwości komparatystycznych, przedstawić zagadnienie recepcji prozy noblistki w naszym kraju. Autorka jest bardzo wdzięczna prof. dr. hab. Janowi Papiórowi za życzliwość, wsparcie oraz cenne wskazówki pomagające w realizacji tego zamierzenia.

Przypisy

¹Publikacja powstała na podstawie rozprawy doktorskiej Recepcja prozy Herty Müller w Polsce, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2015.

²Nazwa miejscowości Nizkydorf (w języku niemieckim), także jako Niţchidorf.

³Polskie wydania książek Herty Müller, które są cytowane w publikacji: utwory opublikowane przez Wydawnictwo Czarne (w porządku chronologicznym pierwszego wydania): Sercątko,przeł. A. Buras, wyd. 2, Wołowiec 2009; Dziś wolałabym siebie nie spotkać, przeł. K. Leszczyńska, wyd. 2, Wołowiec 2009; Król kłania się i zabija, przeł. K. Leszczyńska, wyd. 2, Wołowiec 2009; Lis już wtedy był myśliwym, przeł. A. Rosenau, wyd. 2, Wołowiec 2009; Niziny, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2006; Człowiek jest tylko bażantem na tym świecie, przeł. K. Leszczyńska, wyd. 2, Wołowiec 2009; Głód i jedwab, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2008; Huśtawka oddechu, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2010 oraz Nadal ten sam śnieg i nadal ten sam wujek, przeł. K. Leszczyńska, Wołowiec 2014; wydane przez Biuro Literackie: Kolaże, przeł. L. Szaruga (właściwe nazwisko: Aleksander Wirpsza; w poniższej pracy pojawia się powszechnie przyjęty w środowisku naukowym pseudonim „Leszek Szaruga”, którym są sygnowane wszystkie książki i artykuły), Wrocław 2013; ukazały się w Korporacji Ha!art: Strażnik bierze swój grzebień. Der Wächter nimmt seinen Kamm, przeł. A. Kożuch, Kraków 2010.

⁴Wśród niemieckich wydań utworów noblistki (wymienionych lub cytowanych w pracy), które nie zostały jeszcze przełożone na język polski, znajdują się m.in.: Reisende auf einem Bein, wyd. 2, Berlin 1989; Der Teufel sitzt im Spiegel. Wie Wahrnehmung sich erfindet, Berlin 1991; Die blassen Herren mit den Mokkatassen, München 2005 (tom kolaży częściowo przetłumaczony na język polski); Eine warme Kartoffel ist ein warmes Bett, Hamburg 1992; In der Falle, Göttingen 1996; Heimat ist das was gesprochen wird, wyd. 2, Merzig 2009; Cristina und ihre Attrappe oder Was (nicht) in den Akten der Securitate steht, Göttingen 2009; Lebensangst und Worthunger. Im Gespräch mit Michael Lentz. Leipziger Poetikvorlesung 2009, Berlin 2010; Vater telefoniert mit den Fliegen, München 2012 (tom kolaży częściowo przetłumaczony na język polski); Mein Vaterland war ein Apfelkern. Ein Gespräch mit Angelika Klammer, München 2014.

⁵Pełne opracowanie dotyczące periodyzacji oraz szczegółowego omówienia wątków problemowych, cech stylistycznych oraz kwestii językowych utworów Herty Müller zostało przedstawione w pracy niemieckiej badaczki Julii Müller, Sprachtakt. Herta Müllers lite­rarischer Darstellungsstil, Köln–Weimar–Wien 2014.

⁶Przejawia się to m.in. w sposobie zapisu cudzysłowu, znaków interpunkcyjnych, typograficznych oraz diakrytycznych. Nie poprawiano również niewłaściwego zapisu słów lub znaków, choć w rażących przypadkach zostało to odnotowane w komentarzu autorki pracy.Podsumowanie i wnioski

Twórczość Herty Müller, mimo jeszcze niedostatecznego zbadania jej w polskiej literaturze przedmiotu, stanowi interesujący przykład znaczącego oddziaływania utworów współczesnej niemieckiej pisarki – określanej również mianem rumuńsko-niemieckiej autorki – na polski rynek książki, na naszych rodzimych czytelników oraz przedstawicieli świata sztuki i kultury. Z pewnością ważnym wydarzeniem, które wpłynęło na ten proces, było wyróżnienie Herty Müller literacką Nagrodą Nobla, jednak nie był to jedyny czynnik, który to zainteresowanie wywołał. Książki pisarki ukazują się w polskim przekładzie od roku 2003¹, czyli znacznie wcześniej zanim zyskały szersze grono zwolenników w wielu innych państwach europejskich oraz na innych kontynentach. Zgodnie z opinią Wiebke Sievers, Polska jest obecnie jednym z najbardziej liczących się państw byłego bloku wschodniego w edycji i translacji książek Herty ­Müller².

Analiza utworów niemieckiej pisarki kieruje uwagę czytelnika w stronę kontekstu kulturowego wydarzeń i sytuacji przez nią przedstawionych. Postać autorki, jej pochodzenie, tożsamość państwowa, narodowa, a także kulturowa i językowa stały się symptomatyczne dla okresu powojennego i czasu współczesnego. Leszek Żyliński we wstępie do tomu poświęconego Hercie Müller i Wiesławowi Myśliwskiemu, laureatom Nagrody Literackiej im. Samuela Bogumiła Lindego, wspomniał o ważnych aspektach stanowiących tło analizy twórczości obydwojga autorów, dotyczących polsko-niemieckich stosunków politycznych i kulturalnych, o współdziałaniu i wzajemnych antagonizmach:

Wspólnie czy obok? Wspólnie czy oddzielnie? – takie było hasło wywoławcze panelu, podczas którego dyskutantów interesowała kwestia wzajemnego postrzegania się Polaków i Niemców. Na ile jesteśmy i chcemy być razem w Europie? Czy duch współpracy radzi sobie z hipoteką przeszłości? Co jeszcze dzieli nas dzisiaj? Na ile możemy być partnerami przy istniejącej asymetrii potencjałów i zainteresowania? Jak zmieniał się nasz wzajemny stosunek w ciągu już ponad dwudziestu lat życia na kontynencie bez muru? Jak dzisiaj wygląda polsko-niemiecka „wspólnota losu” w stosunkach politycznych, w relacjach mediów oraz w codzienności społeczeństw?³

Herta Müller, ze względu na swoją wielokulturowość, wyraźnie zaakcentowane motywy etniczne, podkreślenie różnic językowych, obyczajowych oraz piętnowanie stereotypów narodowych, jest postrzegana jako pisarka poruszająca kwestie uniwersalne, mająca odwagę przypominać trudne momenty w historii narodu niemieckiego i rumuńskiego. Jednocześnie jednak jej utwory nie są bezwzględną, jednostronną krytyką, ponieważ noblistka pokazuje przyczyny wydarzeń i złożony charakter niektórych procesów. Dostrzeganie wielowarstwowej natury zdarzeń oraz różnych – nierzadko sprzecznych – czynników wpływających na rozwój sytuacji i postępowanie ludzi jest charakterystyczną cechą przyciągającą uwagę polskich czytelników. Motywy etniczne oraz dwujęzyczność autorki wpisują się również w popularną w ostatnich latach w naszym kraju fascynację tematyką kulturową, zwłaszcza wschodnio- i środkowoeuropejską.

Celem pracy było pokazanie oddziaływania utworów noblistki na polskich odbiorców, przedstawienie mechanizmów kształtujących ich recepcję w naszym kraju, a także pokazanie wzajemnych relacji między pisarką a oczekiwaniami i potrzebami naszych czytelników (organizowanie spotkań autorskich, wystaw, projektów literackich). Jak zostało przedstawione, odbiór prozy Herty Müller w dużym stopniu zależy od czynników wpływających na promowanie literatury obcojęzycznej, zwłaszcza niemieckich twórców, na polskim rynku wydawniczym. Działania służące popularyzowaniu niemieckojęzycznych autorów, zgodnie z informacjami zamieszczonymi w rozdziale trzecim, mają charakter zorganizowany, wsparty przez zadania realizowane w instytucjach kulturalnych, takich jak Instytut Goethego, Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, S. Fi­scher Stiftung oraz Fundacja Pro Helvetia, z jednoczesną pomocą ze strony rządu niemieckiego oraz polskiego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W przypadku twórczości Herty Müller największe zasługi dla jej promowania ma Instytut Goethego, który dofinansował większość polskich przekładów książek pisarki. Inicjatywę translacji i publikowania utworów noblistki wykazały trzy polskie wydawnictwa. Spośród nich największą rolę odegrało Wydawnictwo Czarne, które wydało prawie wszystkie książki noblistki tłumaczone na język polski. Dwie pozostałe oficyny wydawnicze – Biuro Literackie oraz Korporacja Ha!art – mimo że opublikowały tylko pojedyncze tytuły, wykazały się także nowatorską postawą, ponieważ ich nakładem ukazały się zbiory kolaży, specyficznych wierszy wzbogaconych formą graficzną, które wymagały wyjątkowej precyzji i umiejętności translatorskich tłumaczy. Polskie przekłady – choć pojawiają się w nich pewne niuanse językowe, nieścisłości gramatyczne i znaczeniowe – są wysoko oceniane przez literaturoznawców i językoznawców. Katarzyna Leszczyńska, która przetłumaczyła większość wydanych u nas książek noblistki, za swoją pracę i popularyzowanie twórczości pisarki otrzymała wyróżnienie Europejskiego Kolegium Translatorskiego oraz Fundacji Artystycznej Nadrenii Północnej–Westfalii⁴.

Dla propagowania twórczości Herty Müller ważne znaczenie mają również jej wizyty w naszym kraju (w latach: 2005, 2010, 2011, 2013). Podczas uroczystości przygotowanych przez Instytut Goethego, Wydawnictwo Czarne, Biuro Literackie (organizator festiwalu Port Literacki we Wrocławiu) oraz władze miejskie Torunia (Toruń i Getynga jako miasta partnerskie wręczające Nagrodę Literacką im. Samuela Bogumiła Lindego), w programie – poza częścią poświęconą prezentacji dorobku pisarki i jej spotkaniami z przedstawicielami władz oraz instytucji kulturalnych – znalazły się prelekcje dla czytelników, rozmowy z nimi, wystawy, a także przygotowane wcześniej konkursy i warsztaty literackie (towarzyszące m.in. pobytowi noblistki w Krakowie w 2010 i 2013 r.). Sama organizacja spotkań z pisarką świadczy o dużym zaangażowaniu strony polskiej, dążeniu do udostępnienia jej twórczości jak największej grupie odbiorców. Podczas jednej z prelekcji autorskich, która odbyła się w 2010 r. w Teatrze Dramatycznym w Warszawie, licznie zgromadzona publiczność mogła wspólnie z Hertą Müller obejrzeć inscenizację fragmentu spektaklu opartego na jej zbiorze esejów Król kłania się i zabija. Charakter promocyjny miały również wystawy prac, tekstów oraz materiałów związanych z noblistką – udostępnione zwiedzającym w Warszawie (2011) oraz w Gdańsku (2014). Wizyty Müller, działania służące popularyzowaniu i pogłębianiu wiedzy na temat pisarki oraz jej twórczości zostały szczegółowo odnotowane w mediach, zwłaszcza elektronicznych⁵.

Dla kwestii recepcji prozy noblistki w Polsce ważnym zagadnieniem są także czynniki wpływające na jej popularność. Wnioskując z przeanalizowanych materiałów (utworów pisarki, ich opracowań naukowych oraz recenzji), można stwierdzić, że jest pozytywnie oceniana innowacyjność pisarki (warsztat literacki, oryginalny styl wypowiedzi, forma utworów), wybór problematyki koncentrującej się na jednostce funkcjonującej w opresyjnym środowisku lokalnym i rodzinnym, która jest uzależniona od determinującej jej życie procesów historycznych. Polscy recenzenci zwracają również uwagę na aktualne dla polskiego odbiorcy doświadczenia życiowe noblistki. W jej książkach motywy autobiograficzne pojawiają się w opisie sytuacji i przeżyć bohaterów, służą wykreowaniu rzeczywistości fikcyjnej. Świadome użycie (wielokrotne, powtarzające się w różnych utworach) wątków biograficznych pełni funkcję tworzenia autofikcji literackiej, pomaga też autorce uporać się z własnymi traumatycznymi przeżyciami. Wspólnota doświadczeń, zmagania się z przeszłością egzystowania w komunistycznym, totalitarnym państwie to elementy, które są często wymieniane przez polskich recenzentów twórczości Herty Müller. Należy jednak zauważyć, że przesadne koncentrowanie się na motywach autobiograficznych stwarza niebezpieczeństwo mylnej interpretacji tekstów, wpisywania w nie znaczeń nieistniejących. Analiza wypowiedzi autorki skłania do wniosku, że patrzenie na jej utwory przez pryzmat biografii prowadzi do nadużyć interpretacyjnych. Ponadto, należy pamiętać, że nie można rzeczywistości polskiej traktować tak samo, jak warunków życia w Rumunii w okresie dyktatury najpierw Gheorghe Gheorgiu-Deja, a następnie Nicolae Ceaușescu.

Założeniem naukowym, które poniższa praca starała się udowodnić, jest uniwersalny charakter prozy Herty Müller, wskazanie – mimo wielu oczywistych różnic, takich jak wspomniana dysproporcja doświadczeń historycznych i politycznych narodu polskiego, rumuńskiego i niemieckiego – elementów łączących nasze państwa, będących wspólną podstawą, na której można współcześnie budować wzajemne relacje oraz nawiązywać współpracę kulturalną. Kolejne rozdziały przedstawiały różne aspekty recepcji prozy noblistki, od kwestii praktycznych dotyczących edycji, translacji i popularyzowania jej twórczości do komparatystycznego ujęcia problematyki utworów pisarki zestawionych z tekstami polskich autorów, oceny tej prozy, komentarzy prasowych i radiowych na jej temat, wreszcie inspiracji literackich i teatralnych oraz pośrednio filmowych twórczością Herty Müller. Postawioną hipotezę o możliwości interpretowania twórczości noblistki niezależnie od jej przynależności państwowej, narodowej i kulturowej, uzasadniały i wyjaśniały nie tylko bezpośrednie wypowiedzi autorki (przeprowadzone z nią wywiady, relacja z jej wizyt w naszym kraju), ale również analiza jej utworów, esejów, opowiadań i powieści. Teksty pisarki odniesione do twórczości polskich autorów wykazały wspólne dla nich motywy. Wśród przedstawionych tematów znalazła się kwestia odpowiedzialności za zbrodnie nazistowskie oraz sowieckie, dehumanizacja, nacjonalizm i bezwzględna walka o przeżycie (porównanie z utworami Hanny Krall, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Zbigniewa Herberta, Wisławy Szymborskiej, Czesława Miłosza). Szczególnie interesujące jest zestawienie noblistki z prozą Hanny Krall, do której odwołała się sama pisarka. Nawiązując do opisu stylu pisania i języka stosowanego przez polską autorkę, Herta Müller szczególnie doceniła umiejętność prostego, ale jednocześnie dokładnego i szczegółowego przedstawiania sytuacji traumatycznych, niedających się wyjaśnić logicznie (przede wszystkim Holokaust oraz jego konsekwencje dla ocalonych z zagłady). Porównanie Huśtawki oddechu z pamiętnikarską relacją Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w Innym świecie wynika z analizy obydwu utworów. Obraz życia obozowego deportowanych Niemców jest – w przeciwieństwie do wspomnień polskiego pisarza – tylko częściowo oparty na prawdziwych motywach (wspomnienia rodzinne oraz informacje przekazane przez Oskara Pastiora). Powieść kreuje fikcję literacką, choć czyni to w bardzo sugestywny i wiarygodny sposób. Ograniczenie wolności i praw człowieka nie wynika tylko z działań wojennych oraz konsekwencji wydarzeń politycznych. Zdaniem noblistki, wiąże się także z pełnionymi przez człowieka rolami społecznymi i płciowymi. Problematykę opresyjnego środowiska lokalnego oraz więzów rodzinnych zestawiono z tematyką utworów Wiesława Myśliwskiego i Andrzeja Stasiuka; do tego ostatniego pisarza – oraz wspomnianego już Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – pojawiły się także odniesienia dotyczące problemu ograniczeń społecznych wynikających z różnic płciowych i ról pełnionych w społeczeństwie lokalnym.

Wnioski wynikające z przeprowadzonej krytycznej analizy materiałów źródłowych prowadzą do konkluzji, że czynniki zewnętrzne – procesy historyczne, polityczne, normy etyczne i obyczajowe oraz tradycja – są ważnymi elementami składowymi życia człowieka. Zarówno Herta Müller, jak również polscy autorzy, dostrzegają ich wpływ na egzystencję jednostki, często jednak – zwłaszcza w sferze światopoglądowej i społecznej – ich oddziaływanie ma skutek negatywny, prowadzi do podporządkowania jednostki i utraty jej niezależności. Najbardziej determinujący wpływ, już nie tylko na los pojedynczego człowieka, ale także całych narodów, mają wydarzenia polityczne. W opinii noblistki oraz Hanny Krall i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, druga wojna światowa, nazizm i masowa eksterminacja wielu narodów doprowadziły do całkowitego przeobrażenia świata oraz mentalności ludzi. Ludobójstwo, fanatyzm i prześladowanie zmieniły nie tylko sytuację społeczno-polityczną państw i społeczeństw, ale także zmusiły ludzkość do zrewidowania dotychczasowych systemów ideologicznych. Interesujące wydaje się w utworach analizowanych autorów spojrzenie z dwóch różnych perspektyw – w przypadku Herty Müller jest to stanowisko narodu winnego zbrodni nazistowskich, jednocześnie też tego, który – na co pisarka zwraca uwagę – sam stał się ofiarą powojennych rozliczeń (przesiedlenia i deportacje Niemców rumuńskich); u polskich pisarzy pojawia się natomiast chęć ocalenia i utrwalenia w pamięci tragicznych przeżyć przez zapisanie ich w literaturze; to także sposób na wyjście z własnej traumy i forma jej przetworzenia.

Niemiecka pisarka nie ograniczyła się tylko do opisu przeszłych wydarzeń, spojrzenia na nie z perspektywy upływającego czasu. W swoich utworach – zwłaszcza w esejach – krytykuje współczesne konflikty narodowe, religijne oraz antagonizmy ideologiczne. Problem, jej zdaniem, tkwi jednak przede wszystkim w mentalności ludzi, ich zachowawczej postawie i obojętności na los innych. Współczesne państwa Europy Środkowo­-Wschodniej wciąż zmagają się z problemami, których geneza tkwi w okresie rządów komunistycznych. Nieustępliwa postawa pisarki, niewyrażenie zgody na współpracę z tajną służbą Securitate – częste motywy pojawiające się w książkach noblistki – są porównywalne z wykreowaną przez Zbigniewa Herberta postacią Pana Cogito, prezentującego nieugiętą postawę moralną i etyczną. Literatura, w tym kontekście, stała się więc formą obrony jej twórcy przed otaczającą rzeczywistością. Ten aspekt ­odbioru prozy noblistki często pojawia się w polskich recenzjach jej książek⁶. Geopolityczne uwarunkowania interpretacji utworów Herty Müller spotkały się z zarzutem (przedstawionym w rozdziale drugim pracy) wysuniętym przez Wiebke Sievers dotyczącym dominującej w badaniach nad twórczością pisarki perspektywy politycznej, nadużywania jej zwłaszcza w państwach Europy Wschodniej. Jednocześnie jednak badaczka dostrzegła u naszych krytyków literackich nowatorskie spojrzenie na prozę noblistki, na poszukiwanie pewnej formy wspólnoty, uniwersum oraz traktowanie mechanizmów zniewolenia, przedstawionych przez pisarkę, jako symbolicznych przejawów ograniczenia praw jednostki, czyli aktów, które dokonują się nieprzerwanie na całym świecie.

Brak przekrojowych polskich opracowań na temat twórczości Herty Müller, nieliczna liczba artykułów naukowych nawiązująca do jej utworów, nie oznacza jednak braku zainteresowania prozą noblistki w naszym kraju. Jak wynika z przeprowadzonej analizy literatury przedmiotu, istnieje dosyć obszerny materiał prasowy, cyfrowy (teksty zamieszczone w Internecie) oraz audiowizualny (audycje radiowe i programy telewizyjne). Autorami artykułów oraz recenzji są dziennikarze, literaturoznawcy oraz polscy pisarze i reportażyści (Michał Witkowski, Angelika Kuźniak, Krystyna Kofta). Osobą, która często wypowiada się na temat noblistki, jest Leszek Szaruga, występujący nie tylko jako teoretyk i literaturoznawca, ale także tłumacz jej wierszy (tom Kolaże). Jego zdaniem, twórczość niemieckiej pisarki jest przykładem „literatury zaangażowanej”⁷. Problem wykorzenienia, utraty tożsamości państwowej i kulturowej jest zagadnieniem wciąż aktualnym, bliskim także polskiemu odbiorcy. Kwestia recepcji prozy pisarki wiąże się z poruszonym kilka razy na łamach polskiej prasy („Rzeczpospolita”), budzącym wiele kontrowersji tematem oceny jej twórczości – dotyczy ona merytorycznej wartości jej utworów oraz komentarzy związanych z przyznaniem pisarce literackiej Nagrody Nobla. Dokładna analiza artykułów⁸ dowiodła, że najważniejszym argumentem, który miał świadczyć przeciwko niej, była kwestia pochodzenia, przynależności do mniejszości niemieckiej w Rumunii oraz krytyka deportacji ludności niemieckiej po drugiej wojnie światowej. Wyrażone wątpliwości, dotyczące decyzji o przyznaniu nagrody, nie spowodowały zmniejszenia popularności jej książek w Polsce. Wydawnictwo Czarne opublikowało wznowienia większości jej utworów.

O zainteresowaniu prozą Herty Müller świadczą również inspiracje widoczne u polskich pisarzy, wspomnianych już Małgorzaty Rejmer, Michała Witkowskiego, Angeliki Kuźniak oraz nawiązania teatralne i filmowe⁹. Z przeprowadzonego porównania utworów noblistki i polskich autorów wynika, że fascynacje tą prozą są bardzo różnorodne – przejawiają się w motywach, symbolice, stylu pisania i przede wszystkim w poruszanej problematyce. Tom reportaży Małgorzaty Rejmer Bukareszt. Kurz i krew jest interesującym przykładem spojrzenia na rumuńską historię, kulturę i kwestie obyczajowe przez pryzmat twórczości noblistki, zakorzenionej zarówno w kulturze niemieckiej, jak i rumuńskiej. Wszechstronnej inspiracji utworami Herty Müller dowodzą również podjęte próby inscenizacji teatralnych, wystawienia monodramy oraz nawiązania do polskiego filmu. Z przeprowadzonych badań wynika zatem, że twórczość noblistki – zwłaszcza proza – weszła w obieg polskiej literatury, zintegrowała się częściowo z naszą kulturą, która obecnie ma bardzo różnorodne kierunki rozwoju i tematy zainteresowań. Nawiązania literackie do książek niemieckiej autorki są nie tylko bezpośrednie, ale także przejawiają się w zapożyczonych od niej motywach, symbolach oraz zwrotach językowych. Należy jednak zaznaczyć, że dużą zasługę w popularyzowaniu jej twórczości mają polscy tłumacze (przede wszystkim Katarzyna Leszczyńska), którzy zachowując poprawność językową przekładanych tekstów, potrafili oddać ich atmosferę oraz specyficzny styl pisania noblistki.

Mimo nielicznych polskich badań prowadzonych nad twórczością Herty Müller i jej oceną przez naszych literaturoznawców, temat recepcji prozy pisarki wydaje się zagadnieniem aktualnym – w związku z popularnością studiów zajmujących się zagadnieniami kulturowymi, zwłaszcza koncentrującymi się wokół mitu środkowo- i wschodnioeuropejskiego – oraz interesującym z punktu widzenia analizy oczekiwań i opinii czytelników. Proza noblistki powszechnie nie jest uznawana za prostą w interpretacji, wymaga znacznego zaangażowania ze strony odbiorcy, który powinien mieć wiedzę dotyczącą wydarzeń historycznych, rozumieć zachodzące procesy polityczne, a także być świadomym różnic kulturowych, obyczajowych i mentalnych narodów europejskich. Badając kwestię recepcji prozy noblistki w Polsce, należy uwzględnić ogólne mechanizmy sprzyjające popularyzowaniu twórczości niemieckich pisarzy, dostrzegać działania podejmowane przez wydawnictwa w celu promowania utworów Herty Müller oraz przyjrzeć się bliżej cechom charakterystycznym jej twórczości, które przyciągają uwagę czytelników i zyskują przychylność recenzentów. W pracy przedstawione zostały opinie krytyków literackich i recenzujących książki pisarki polskich dziennikarzy zajmujących się problematyką kulturalną i literacką, a także pokazano bezpośredni wpływ prozy noblistki na naszych rodzimych twórców, ponieważ ich dzieła najdobitniej świadczą o zainteresowaniu i oddziaływaniu utworów Herty Müller.

W studium podjęto próbę zbadania zagadnienia polskiej recepcji prozy pisarki, ukazania różnych aspektów jej odbioru, jednak ponieważ temat jest bardzo obszerny, najwięcej uwagi poświęcono kwestiom kulturowym i społecznym oraz odniesieniu problematyki utworów noblistki do polskich autorów i ich tekstów¹⁰. W analizie nie pominięto głosów krytycznych – również obecnych w polskich recenzjach i artykułach prasowych – dotyczących pisarki. Stanowią one jednak mniejszość, ponieważ zdecydowana większość wypowiedzi ma charakter pozytywny, wyrażający uznanie dla autorki. Przedstawione wyniki badań nad recepcją prozy Herty Müller jednoznacznie podkreślają pozytywny odbiór książek pisarki przez polskich czytelników. Widoczne jest również ich oddziaływanie w naszej kulturze i literaturze. Prozę noblistki można więc uznać za przykład literatury reprezentującej uniwersalne wartości.

Przypisy

¹Zorganizowany przekład utworów Herty Müller istnieje od roku 2003, jednakże – jak zostało wspomniane w rozdziale trzecim – jedno z pierwszych tłumaczeń w Polsce ukazało się w 1994 r. (Człowiek jest wielkim bażantem na tym świecie, „Literatura na świecie”, dz. cyt.).

²Por. W. Sievers, Eastward Bound: HertaMüller’s International Reception, Herta Müller, red. B. Haines, L. Marven, dz. cyt., s. 182–184.

³L. Żyliński, Wprowadzenie, Wspólnie czy obok? Spotkania Toruń – Getynga z okazji wręczenia nagrody literackiej im. Samuela Bogumiła Lindego 2011 roku, dz. cyt., s. 8.

⁴Informacje o tym wydarzeniu zostały zamieszczone w rozdziale trzecim.

⁵W Internecie dostępne są relacje z jej pobytów, komentarze uczestników spotkań, a także informacje dotyczące pisarki, jej biografii twórczej oraz fragmenty tekstów.

⁶Na ten temat pojawiły się m.in. artykuły w „Tygodniku Powszechnym”, recenzje w „Nowych Książkach” (informacje zamieszczone w rozdziale szóstym).

⁷Informacje na ten temat znajdują się w rozdziale czwartym oraz szóstym.

⁸Jej wyniki zostały przedstawione w rozdziale szóstym.

⁹Problematyka przedstawiona w rozdziale siódmym pracy.

¹⁰Zagadnienia dotyczące przekładu, kwestii językowych są tematem wymagającym kolejnych, bardziej szczegółowych badań.