Religie w wybranych państwach Afryki - ebook

O Autorze

Kamil Pietrasik jest doktorantem w Wyższej Szkole Studiów Międzynarodowych w Łodzi, uczestnikiem kilku konferencji naukowych m.in. konferencji międzynarodowej "My voice for Europe", która odbyła się w Łodzi w lipcu 2011r. oraz "Wyzwania i problemy współczesnych stosunków międzynarodowych", która również odbyła się w Łodzi, 14 marca 2013r. Obecnie autor zajmuje się szeroko rozumianą problematyką czeczeńską a także uchodźcami czeczeńskimi przebywającymi na terenie Rzeczpospolitej Polskiej. W sferę zainteresowań naukowych autora wchodzą także zagadnienia związane z fundamentalizmem islamskim oraz rola i sytuacja religii na terytoriach dotkniętych konfliktami i wojnami a także relacje religijne na Kaukazie Północnym.Recenzja

Publikacja Pana Kamila Pietrasika pt. „Religie w wybranych państwach Afryki” przedstawia rozważania dotyczące roli religii w państwach afrykańskich oraz jej znaczenia w kształtowaniu systemów politycznych i stosunków międzynarodowych w regionie. Jest to problematyka ważna i aktualna, będąca obiektem zainteresowania zarówno światowej opinii publicznej jak i organizacji międzynarodowych.

Publikację oceniam jako wartościową epistemologicznie. Autor podjął udaną próbę kompleksowego przedstawiania problemu – interesującego oraz społecznie użytecznego, który w polskiej literaturze jest rzadko reprezentowany. Na podkreślenie zasługuje także wykorzystanie bogatej literatury przedmiotu.

dr Gniewomir Pieńkowski

Łódź, dn. 08.08.2013r.Wstęp

W dzisiejszych czasach religia odgrywa bardzo ważną rolę w życiu człowieka bez względu na to, na jakim on kontynencie żyje. Z powodu odmiennych religii tliły się konflikty, wojny, powstania w poszczególnych rejonach Afryki. Jak słusznie zauważyła Dagmara Deska, mówiąc, iż od lat 80. zaznacza się negatywny podział między światem arabskim i afrykańskim wywołany konfliktami religijnymi, rozgrywającymi się m.in. w Sudanie i Mauretanii¹. Niniejsza publikacja jest odpowiedzią na postawioną tezę, mówiącej, iż tam gdzie pojawiają się dwie wielkie religie tj. chrześcijaństwo i islam tam dochodzi do poważnych konfliktów i wojen na tle religijnym. W polskiej literaturze przedmiotu poświęcono kilka monografii dot. analizy religii w państwach Afryki. Ważną pozycją książkową były niewątpliwie, Stosunki międzynarodowe w Afryce pod redakcją Jana Jakuba Milewskiego i Wiesława Lizaka czy Róg Afryki. Historia i współczesność pod red. Joanny Mantel–Niećko i Macieja Ząbka. Przechodząc do obcojęzycznej literatury przedmiotu nie można zapomnieć o obszernej, Encyclopedia of Islam and the Muslim world, autorstwa Richarda C. Martina. Cennym źródłem dot. religii w państwach Afryki jest to, iż miałem okazję bezpośrednio obserwować praktykowanie swojej religii przez muzułmańskich sunnitów i chrześcijańskich Koptów w Egipcie w 2007 roku, a także przez sunnitów i małej grupy chrześcijan w Tunezji w 2009 roku. Rejonami objętymi przeze mnie techniką naukową² w postaci obserwacji były tereny zamieszkane przez ludność stolicy Egiptu, Kairu a także południowa części półwyspu Synaj. Odwiedziłem również na półwyspie Synaj, najstarszy chrześcijański klasztor Św. Katarzyny. Z kolei w Tunezji m.in. tunezyjską stolicę religijną – Kairouan oraz osadę Berberów³ w mieście Matmata a także Al–Dżamm, w mieście, gdzie ok. 700 roku znajdowała się tutaj osada Berberów podczas powstania antyarabskiego.

Praca oprócz wstępu i uwag końcowych składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy rozdział krótko opisuje kontynent afrykański z uwzględnieniem „Rogu Afryki”, jest to jeden z najbardziej konfliktogennych rejonów Afryki i zarazem najbiedniejszym. Drugi rozdział, Krótka charakterystyka wybranych religii obecnych w Afryce, jest to zapoznanie czytelnika z definicjami dot. poszczególnych religii. Uwzględniono najczęściej występujące religie na kontynencie afrykańskim, z celowym pominięciem chrześcijaństwa i jego odłamów tj. Świadkowie Jehowy, Prawosławie czy Protestantyzm. Trzeci rozdział pt. Co to jest Fundamentalizm islamski?, opisuje przyczynę zjawiska oraz podaje definicję fundamentalizmu islamskiego. Poruszono owe zagadnienie, gdyż fundamentalizm swoją aktywnością powoduje, iż narastają coraz, co nowe konflikty i wojny w poszczególnych państwach Afryki. Czwarty rozdział zatytułowany, Przegląd relacji międzyreligijnych w poszczególnych państwach, przedstawia najpierw opis sytuacji religii w Rogu Afryki, następnie nastąpiło zaprezentowanie relacji na tle religijnym w wybranych krajach kontynentu afrykańskiego. W tymże czwartym rozdziale, omawiane państwa afrykańskie są w kolejności alfabetycznej. Przedstawiono wybrane kraje z trzech regionów Afryki: północnej, wschodniej i południowej. Chciałbym również wyrazić wdzięczność, głównie Panu Ryszardowi Maksymowi z Wydawnictwa Witanet za możliwość wydania niniejszej książki oraz za cierpliwość i zrozumienie mojej mamie, Marii i babci Helenie za okazane mi wsparcie podczas pisania tejże książki.

Kamil Pietrasik Łódź, dnia 31.VII.2013 r.1. Krótko o Afryce

Starożytni Grecy kontynent afrykański nazwali Libią w odróżnieniu od Azji, do której zaliczali także Egipt. Nazwa Afryka przyjęła się powszechni od postaci łacińskiej Africa. Jest to forma przymiotnikowa od nazwy plemiennej Afrów, ludności berberskiego pochodzenia, zamieszkującej północne obszary tego kontynentu. Po pokonaniu Kartaginy Rzymianie utworzyli na tym obszarze prowincję Africa, zaliczają przez nich do Europy. Dopiero Pomponiusz Mela (41 r. p.n.e.) nazwał Afryką trzecią część świata⁴. Używając geograficznego pojęcia „Afryka”, pamiętamy, że jako miano regionu geopolitycznego odnosi się ono do kontynentu afrykańskiego i obejmuje wyspy na okalających go morzach i oceanach: Republikę Zielonego Przylądka (Wyspy Zielonego Przylądka), Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą, Komory, Madagaskar, Mauritius oraz Seszele. Na wyspach położone są także afrykańskie terytoria zależne, takie jak: Święta Helena (kolonia brytyjska swym zasięgiem obejmująca również wyspy Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha), Majotta (część archipelagu Komorów, która zachowała więzy politycznej zależności od Francji, jako tzw. zbiorowość terytorialna), Reunion (francuski departament zamorski), francuskie terytoria: archipelag Glorieuses, wyspy: Tromelin, Europa, Bassas da India, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego (archipelag Wysp Czagos, będący kolonią brytyjską)⁵. Wreszcie do politycznego regionu afrykańskiego zaliczane są także wyspy, formalnie stanowiące integralną część państw: Madera (autonomiczna część Portugalii), Wyspy Kanaryjskie (autonomiczna część Hiszpanii), Fernando Po (Gwinea Równikowa) oraz Sokotra (Jemen). Afryka jest regionem pod wieloma względami zróżnicowanym wewnętrznie, co skłania do wyodrębnienia w jej granicach subregionów. Podstawą klasyfikacji są zarówno czynniki geograficzno – fizyczne, kulturowe, jak i geopolityczne. Najczęściej spotykanym jest podział Afryki na: północną (obejmującą arabskie państwa położone wzdłuż śródziemnomorskiego wybrzeża kontynentu; region ten ze względu na uwarunkowania historyczne, a także cechy etniczne, językowe i kulturowo – religijne, często traktowany jest łącznie z państwami Bliskiego Wschodu) oraz subsaharyjską („czarna” Afryka)⁶.

Podział ten – niezależnie od czynnika geograficznego – odzwierciedla (w dużym przybliżeniu) ukształtowane historycznie cywilizacyjno – kulturowe odrębności mieszkańców kontynentu. Ponadto często stosowany jest podział na Afrykę Północną, Wschodnią, Zachodnią, Środkową i Południową. Jest rzeczą nieuniknioną, że w piśmiennictwie międzynarodowym nazwy te używane są w sposób dowolny⁷.

Krótkie omówienie poszczególnych części Afryki:

1) Północna – obejmuje Saharę i rozciąga się od wybrzeża Atlantyku po Morze Czerwone. Do regionu tego zaliczane są państwa: Mauretania, Maroko, Algieria, Tunezja, Libia, Egipt i Sahara Zachodnia (niektórzy do tego regionu Afryki dodają także Sudan).

2) Zachodnia – obejmuje wiele państw skupionych wokół zachodniej krzywej kontynentu przylegającej do Zatoki Gwinejskiej i Atlantyku. Do regionu tego zaliczane są państwa: Wybrzeże Kości Słoniowej, Togo, Wyspy Zielonego Przylądka, Wyspa Św. Heleny⁸, Senegal, Sierra Leone, Niger, Nigeria, Mali, Mauretania, Liberia, Gwinea, Gwinea Bissau, Ghana, Gambia oraz Benin i Burkina Faso.

3) Środkowa – Obejmuje kraje, które leżą, na zachód od Wielkiego Rowu Zachodniego państwa znajdujące się na północ od południowej Afryki. Do regionu tego zaliczane są państwa: Angola, Czad, Demokratyczna Republika Kongo, Gabon, Gwinea Równikowa, Kamerun, Kongo, Republika Środkowoafrykańska, Wyspy Św. Tomasz i Książęcą.

4) Wschodnia – Obejmująca państwa, które leżą między północną Afryką a Południową Afryką na wschód od Wielkiego Rowu Wschodniego, Do tego regionu zaliczane są państwa: Burundi, Dżibuti, Etiopia, Erytrea, Kenia, Mauritius, Rwanda, Reunion⁹, Somalia, Seszele, Sudan i Sudan Południowy oraz Tanzania i Uganda.

5) Południowa – Obejmuje państwa leżące na południowym krańcu kontynentu wraz z pobliskimi wyspami. Do tego regionu zaliczane są państwa: Angola, Botswana, Komory, Lesotho, Majotta¹⁰, Malawi, Mauritius, Madagaskar, Mozambik, Namibia, RPA, Suazi, Zimbabwe i Zambia.

W monografii, Afryka, zostało wydzielonych sześć regionów tradycyjnych. Do wyżej wymienionych regionów, dodano jeszcze region Górnej Gwinei, w którego skład wchodziły takie państwa jak: Gwinea Portugalska (dzisiejsza Gwinea Bissau), Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Togo, Dahomej (dzisiejszy Benin), Nigeria, Wyspy Zielonego Przylądka¹¹.

Fot. 1. Mapa kontynentu afrykańskiego

Źródło: http://www.vidiani.com/maps/maps_of_africa/large_detailed_contour_political_map_of_africa.jpg.

Afryka jest, pod względem wielkości, drugim kontynentem na świecie (po Azji). Położona w większości na półkuli wschodniej, wraz z wyspami zajmuje powierzchnię 30,3 mln km 2. Z północy na południe rozciąga się na długości około 8 tys. km, zaś z zachodu na wschód – około 7 tys. km. Leży niemal symetrycznie po obu stronach równika. Skrajnymi punktami lądu są przylądki: na północy Ras al–Ghiran (Tunezja), a na południu Przylądek Igielny (RPA), na zachodzie Almadi (Senegal), na wschodzie Hafun (Somalia)¹². Od Europy oddzielają Morze Śródziemne (pomiędzy Tunezją a Sycylią jest około 150 km, a najmniejsza odległość wynosi zaledwie 14 km w Cieśninie Gibraltarskiej), od Azji – Przesmyk Sueski, a dokładniej (jak przyjmuje się najczęściej) Kanał Sueski o długości 161 km. Od Zachodu Afrykę oblewa Ocean Atlantycki, oddzielając ją od kontynentu południowoamerykańskiego akwenem o szerokości blisko 3 tys. km (na najwęższym odcinku). Od wschodu kontynent oblewają wody Oceanu Indyjskiego, a cieśnina Bab al–Mandab („Brama Łez”) o szerokości 26,5 km łączy ocean z Morzem Czerwonym¹³. Cywilizacja afrykańska (ewentualna) z wyjątkiem Braudela, większość uczonych zajmujących się kwestią cywilizacji nie uznaje odrębnej cywilizacji afrykańskiej. Północ kontynentu i jego wschodnie wybrzeże należą do świata islamu. Etiopia, historycznie rzecz biorąc, stanowi cywilizację samą w sobie. Europejski imperializm i osadnictwo wniosły wszędzie elementy cywilizacji zachodniej. W południowej Afryce osadnicy z Holandii, Francji, a potem Anglii stworzyli składającą się z wielu odrębnych elementów kulturę europejską¹⁴.

Róg Afryki

Termin „Róg Afryki” powstał w czasach współczesnych. Kiedy w latach 60. XX w. nastąpiła dekolonizacja Afryki, euroamerykańscy politycy i naukowcy zaczęli tym mianem określać Afrykę północno – wschodnią, stanowiącą historyczną i geopolityczną całość regionalną. Zasięg Rogu Afryki wyznaczany jest rozmaicie¹⁵. Niektórzy widzą go w granicach Sudanu, Etiopii, Erytrei, Dżibuti i Somalii, inni dodają do niego jeszcze Kenię i Ugandę i nazywają ten obszar „wielkim” Rogiem, w przeciwieństwie do pierwszego, zwanego czasem „małym”¹⁶. Róg Afryki to obszar, na którym poczynając od 1993 r. znajduje się pięć państw: Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Somalia i Sudan. Jest to olbrzymie terytorium liczące prawie 4,5 mln km kw. Nie sposób wiec wymienić wszystkich krain geograficznych tego terenu¹⁷.

Pamiętać jednak warto, że „Róg Afryki” jest dla mieszkańców tego obszaru określeniem obcym, bo nadanym poza nimi, z zewnątrz. Sami identyfikują te ziemie ze starożytnymi nazwami Ofir, Punt czy Kusz. Powstanie nazwy „Róg Afryki”, wiążące się z geograficznym kształtem tego obszaru, jest wyrazem strategicznej koncepcji geopolitycznej, która zrodziła się w drugiej połowie XX stulecia w decyzyjnych kręgach światowych mocarstw, zwłaszcza zaś w USA¹⁸.

Fot.1. Region Rogu Afryki na mapie

źródło: www.africa–confidential.com/uploads/content/99–05_Horn_map.jpg.

Zamysł taki opiera się na założeniu, że struktura wspólnoty regionalnej, bazująca na dziejowo – kulturalnej łączności mieszkańców Rogu, sprzyjałaby rozwiązywaniu gospodarczych, społecznych i politycznych trudności, które nurtują położone tu państwa. W dużej mierze, bowiem są to trudności państwom tym wspólne, z którymi – poza sporadycznymi wypadkami – zmagają się one samodzielnie, każde z osobna¹⁹. Poniżej została zaprezentowana została tabela z dochodem krajowym (PKB) danych państw na jednego mieszkańca na przykładzie państw „Rogu Afryki”. Tabela zawiera oficjalne dane ze strony internetowej CIA (Central Intelligence Agency)²⁰ za lata 2010–2012.

Tab.1. PKB per capita państw Rogu Afryki (kwoty podane w dolarach amerykańskich)

------ --------- --------- --------- -------
Dżibuti Etiopia Erytrea Sudan
2012 2700 1200 800 2400
2011 2700 1100 700 2800
2010 2600 1100 700 2400
------ --------- --------- --------- -------

źródło: opracowanie własne na podstawie www.cia.gov.

Jak wynika z tabeli 1, największy obecnie dochód narodowy na osobę jest w Dżibuti a także w Sudanie. Najmniejszy obecnie jest w Erytrei tylko 800 dol. na osobę. Erytrea jest pod tym względem wyżej od innych sześciu państw afrykańskich tj.: Republiki Środkowoafrykańskiej, Liberii, Somalii, Burundi, Zimbabwe i Demokratycznej Republiki Kongo²¹. Oczywiście, można dyskutować czy podane liczby mają realne odniesienie do tego, co się dzieje obecnie w poszczególnych krajach. Zastanawiające jest to, w jaki sposób zbadano owy produkt krajowy brutto bądź też, na jakiej postawie opracowano powyższe kwoty. Kraje dotknięte suszami i konfliktami oraz zrujnowane gospodarczo nie mogą mieć sprawnie działających państwowych resortów finansów oraz gospodarki jak inne państwa afrykańskie np. Republika Południowe Afryki.

Jak słusznie zauważają autorzy, Róg Afryki. Historia i współczesność, rejon ten należy do takich miejsc na Ziemi, które – niezależnie od epoki – są zawsze newralgicznie ważne. Mijały epoki, zmieniały się cywilizacje i ich technologie, a Róg Afryki stale liczył się strategicznie w grze wielkich mocarstw²².

Mimo swojej biedoty państwa Rogu Afryki tworzą Międzynarodową Władzę ds. Rozwoju (IGAD), która powstała na bazie funkcjonującej od 1986 r. Międzynarodowej Władzy ds. Suszy i Rozwoju (IGADD). Początkowo działania IGADD skupiały się na kwestiach rolnictwa, stabilnego rozwoju i zwalczaniu skutków klęsk naturalnych. W wyniku zaostrzających się konfliktów w regionie podjęto decyzję o uzupełnieniu zakresu obowiązków o sprawy polityczne²³. Przedstawiciele IGAD zajęli się przede wszystkim dwoma konfliktami w rejonie – wojnami w Somali i Sudanie. W marcu 1998 r., Etiopia i Egipt zostały wyznaczone do nadzorowania realizacji pokoju kairskiego z 2 grudnia 1997 r., który miał zakończyć konflikt w Somalii²⁴.

Pod koniec 1999 r., poparto w IGAD plan pokojowy dla Somalii wypracowany przez prezydenta Dżibuti, Ismaila Omara Guelleha. Sekretarz generalny OJA²⁵ poparł działania mediacyjne IGAD, które doprowadziły w poł. 2000 r., do poprawy politycznej sytuacji w Somalii. W tym samym czasie negocjatorzy wyznaczeni przez IGAD pracowali nad przyjęciem przez władze Sudanu Deklaracji Zasad, dokumentu, na którym opierałaby się przyszła umowa pokojowa. Inicjatywa IGAD zyskała poparcie sudańskich ugrupowań opozycyjnych, ale sytuację skomplikowała druga propozycja zakończenia konfliktu przedstawiona przez Egipt i Libię. Uwidoczniło to problem istniejący także w innych ugrupowaniach regionalnych – kłopoty z wypracowaniem jednych i zgodnych stanowisk wszystkich członków organizacji²⁶.

Streszczenie/Summary

W dzisiejszych czasach religia odgrywa dość dużą rolę w życiu każdego człowieka. Obecnie kontynent afrykański jest w połowie islamski a w połowie chrześcijański. Antagonizm między Islamem a Chrześcijaństwem jest zauważalny nie tylko na kontynencie Europejskim, Azjatyckim, ale także na „czarnym lądzie”. Właśnie między tymi religiami najczęściej dochodzi do wszelkich konfliktów np. w Nigerii, Etiopii czy Egipcie. Książka ma na celu opisanie i przedstawienie czytelnikowi relacji między wyznawcami, jakie panują w konkretnych państwach Afryki m.in. w RPA, Somalii czy Sudanie. Nie tylko między wyznawcami dwóch największych monoteistycznych religii na świecie, ale także innych nieco mniejszych religii tj. Świadków Jehowy czy Hinduizmu, jednak nim zaprezentowano relacje międzyreligijne, zapoznano czytelnika z definicjami takich religii jak m.in.: Bahaizm, Jazydyzm czy Sufizm. Nie są to dość powszechnie znane religie w Polsce, jednakże i one przyczyniają się do kształtowania życia codziennego w państwach afrykańskich. Książka zawiera także autorskie zdjęcia ze świętych miejsc dla muzułmanów i chrześcijan z dwóch muzułmańskich państw: Tunezji i Egiptu, jeszcze za kadencji prezydentów kolejno: Abidina Ben Aliego i Hosniego Mubaraka.

Nowadays religion Fulfill a very important role in everyone's life. Most of conflict or sectarian war took place just on the African continent. The book aims to describe and present the reader with the religions and the relationship between the followers of various religions prevailing in certain African countries. The book also includes pictures of the holy places for Muslims and Christians of the two Muslim countries: Tunisia and Egypt, during the presidency of successively Abidine Ben Ali and Hosni Mubarak.

Spis treści pełnej wersji:

O Autorze

Recenzja

Wstęp

1. Krótko o Afryce

2. Krótka charakterystyka wybranych religii obecnych w Afryce

2.1. Islam

2.2. Sunnizm

2.3. Szyizm

2.4. Sufizm

2.5 Bahaizm

2.6. Jazydyzm

3. Co to jest Fundamentalizm islamski?

4. Przegląd relacji międzyreligijnych w poszczególnych państwach

4.1. Religie w Rogu Afryki

4.2. Religie w Algierii

4.3. Religie w Botswanie

4.4. Religia w Dżibuti

4.5. Religia w Egipcie

4.6 Religia w Erytrei

4.7. Religia w Etiopii

4.8. Religie w Lesotho

4.9. Religia w Libii

4.10. Religia w Maroko

4.11. Religie w Republice Południowej Afryce

4.12. Religie na Saharze Zachodniej

4.13. Religia w Somalii i Somalilandzie

4.14. Religia w Sudanie

4.15. Religie w Suazi

4.16. Religie w Namibii

4.17. Relacje religijne w Nigerii

4.18. Religie w Tunezji

4.19. Religie w Zimbabwe

Uwagi końcowe

Streszczenie

Bibliografia

Wydawnictwa zwarte

Artykuły naukowe

Strony internetowe

Załącznik tabel

Załącznik zdjęć

Załącznik tabel

Tab.1. Liczba kościołów chrześcijańskich Koptów (bez państwa egipskiego)

---------- ------------------ ------------------------------------------------------------------
Kraj Liczba kościołów Inne budynki (klasztory, centrum szkolenia i kompleksy medyczne)
Botswana 1 0
Ghana 1 1
Kenia +50 3
Lesotho 1 0
RPA 12 2
Tanzania 4 1
Zambia 4 1
Togo 1 0
Namibia 1 1
Suazi 1 0
---------- ------------------ ------------------------------------------------------------------

źródło: http://www.nationmaster.com/graph/rel_cop_ort_chu_num_of_chu–coptic–orthodox–church–number–churches.

Pozostałe tabele w pełnej wersji ebooka

Załącznik zdjęć

Fot. 1: Wejście do meczetu odłamu sunnckiego (miasto Al–Dżamm – Tunezja 2009 r.)

źródło: własne.

Pozostałe zdjęcia w pełnej wersji ebooka

Przypisy

D. Deska, Instytucjonalizacja regionalizmu afrykańskiego, Stosunki międzynarodowe w Afryce, red. J. J. Milewski, W. Lizak, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s.80.

Technika badawcza to szczegółowy sposób zbierania, analizy i interpretacji danych niezbędnych do rozstrzygnięcia określonego problemu badawczego. Do dyspozycji politologów stoi szeroki zasób metod i technik badawczych wypracowanych na terenie nauk społecznych. Cyt. za: J. Kowalik, W. Szostak, Metodologiczne problemy nauk o polityce, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2007, s.77–78.

Rdzenna ludność Afryki Północnej i Sahary.

L. Ratajski, Afryka, Wyd. Wiedza Powszechna Warszawa 1966, s.9.

J. J. Milewski, W. Lizak, Wstęp, Stosunki międzynarodowe w Afryce, op. cit., s.13.

Ibidem.

Ibidem, s.14.

Terytorium zamorskie należące do Wielkiej Brytanii. Oficjalna nazwa wyspy od września 2009 r. brzmi: Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha.

Terytorium zamorskie należące obecnie do Francji.

Zamorska wyspa należąca do Francji.

L. Ratajski, op. cit., s.88.

I. Łęcka, J. J. Milewski, R. Vorbrich, Geopolityczne i społeczne kryteria wyodrębnienia regionu afrykańskiego, Stosunki międzynarodowe w Afryce, op. cit., s.16.

Ibidem.

S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, tłum. H. Jankowska, Wyd. Muza SA, Warszawa 1998, s.58–59.

J. Mantel–Niećko, M. Ząbek, Wstęp, Róg Afryki. Historia i współczesność, red. J. Mantel–Niećko, M. Ząbek, Wyd. TRIO, Warszawa 1999, s.15.

Ibidem.

G. Podeszwa, Środowisko geograficzne, Róg Afryki…, op. cit., s.27.

J. Mantel–Niećko, M. Ząbek, op. cit., s.15.

Ibidem, s.15–16.

Amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza.

Dane za : https://www.cia.gov/library/publications/the–Word-factbook/rankorder/2004rank.html?countryname=Eritrea&countrycode=er®ionCode=afr&rank=223#er, dostęp: 3.07.2013.

Tamże, s.16.

D. Deska, op. cit., s,.93.

Tamże, s.93–94.

Organizacja Jedności Afrykańskiej.

Ibidem,s.94.