Rewitalizacja miast we współpracy z podmiotem prywatnym w formule partnerstwa publiczno-prywatnego - ebook

Spis treści

Wstęp

1. Rewitalizacja jako kluczowy czynnik odnowy zdegradowanej tkanki miejskiej

1.1. Rewitalizacja obszarów miejskich – definicja, istota i znaczenie

1.2. Uwarunkowania prawne procesów rewitalizacji

1.2.1. Ramy prawne rewitalizacji

1.2.2. Krajowe ramy strategiczne rewitalizacji w Polsce

1.2.3. Lokalne ramy rewitalizacji

1.3. Przesłanki rewitalizacji obszarów miejskich

1.4. Obszary i fazy rewitalizacji

1.5. Instrumenty rewitalizacji miast

1.5.1. Instrumenty planistyczne

1.5.2. Instrumenty prawno-organizacyjne

1.5.3. Instrumenty ekonomiczne

2. Finansowanie projektów rewitalizacyjnych

2.1. Modele procesów rewitalizacji

2.2. Zarządzanie procesem rewitalizacji

2.3. Źródła finansowania procesów rewitalizacji

2.3.1. Finansowanie niekomercyjne rewitalizacji

2.3.2. Finansowanie komercyjne

2.3.3. Inicjatywa JESSICA w finansowaniu projektów rewitalizacyjnych

2.4. Pomiar efektów rewitalizacji obszarów miejskich. Ewaluacja i monitoring procesów rewitalizacji obszarów miejskich

3. Partnerstwo publiczno-prywatne w procesach rewitalizacji

3.1. Partnerstwo publiczno-prywatne. Istota i znaczenie

3.2. Uwarunkowania prawne i instytucjonalne partnerstwa publiczno-prywatnego w kontekście rewitalizacji

3.2.1. Regulacje ustawowe i dokumenty strategiczne partnerstwa publiczno-prywatnego

3.2.2. Instytucje wspierające partnerstwo publiczno-prywatne w Polsce

3.3. Działania identyfikujące zastosowanie formuły partnerstwa publiczno-prywatnego w procesach rewitalizacji

3.4. Ryzyko w procesie rewitalizacji realizowanej w formule partnerstwa publiczno-prywatnego

3.5. Korzyści i bariery wykorzystania partnerstwa publiczno-prywatnego w procesach rewitalizacji

3.6. Montaż finansowy projektów rewitalizacji realizowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego

4. Diagnoza rynku partnerstwa publiczno-prywatnego w sektorze rewitalizacji

4.1. Projekty rewitalizacyjne na tle rynku partnerstwa publiczno-prywatnego w Europie

4.2. Projekty rewitalizacyjne na tle rynku partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce

4.3. Przykłady rewitalizacji w formule partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce

4.4. Aktualne tendencje w rewitalizacji realizowanej w formule partnerstwa publiczno-prywatnego

Wnioski i rekomendacje

Bibliografia

Publikacje książkowe, czasopisma, raporty

Publikacje online

Akty prawne

Spis tabel

Spis rysunków

IndeksWstęp

Rewitalizację i zagospodarowanie terenów zdegradowanych uznaje się obecnie za jedną z kluczowych kwestii związanych z planowaniem przestrzennym, zrównoważonym rozwojem i ochroną środowiska. Dziesięciolecia zaniedbań oraz przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce ujawniły szereg niekorzystnych zjawisk i procesów na obszarach miejskich. W efekcie w wielu miastach doszło do degradacji tkanki miejskiej i erozji stosunków społecznych i gospodarczych. Na ten stan rzeczy dodatkowo nakładają się niekorzystne procesy demograficzne i przestrzenne, związane z rozproszeniem zabudowy miejskiej, wyludnianiem się centrów, ogólnym spadkiem liczby mieszkańców miast oraz dominacją indywidualnego transportu samochodowego w podróżach na obszarach miejskich. Jak wynika z badań Instytutu Rozwoju Miast, ponad 21% powierzchni polskich miast jest dotkniętych procesami degradacji; dotyczą one 2,4 mln ich mieszkańców.

Problematyka rewitalizacji jako kompleksowego, interdyscyplinarnego procesu przemian, ukierunkowanego na wyprowadzenie obszarów zdegradowanych z kryzysu, stała się w ostatnich latach bardzo ważna. Procesom sprzyjają przyjęte w 2015 roku rozwiązania systemowe i łatwiejszy dostęp do finansowania zewnętrznego. Rewitalizacja będąca inwestycją samorządu ma na celu doprowadzić do ożywienia społecznego i gospodarczego miast, gmin i dzielnic oraz poprawy komfortu życia społeczności lokalnych. Z tego względu potrzeba działań rewitalizacyjnych obejmuje duże obszary gospodarcze, społeczne i funkcjonalno-przestrzenne. Działanie obejmuje zwykle kompleksową modernizację budynków mieszkalnych, wznoszenie nowych obiektów, przywracanie miastu terenów poprzemysłowych lub przebudowę dróg tak, aby umożliwić miejsce dla transportu ekologicznego. Jej celem jest zagospodarowanie nowo powstałej przestrzeni po to, by pełniła misję użyteczności publicznej poprawiającej jakość życia mieszkańców.

Skala realizacji projektów rewitalizacyjnych silnie koreluje z możliwościami finansowymi samorządów. Wszędzie tam, gdzie rewitalizacja jest konieczna, władze lokalne stają przed dylematem, jaki wdrożyć model finasowania. Dotychczas głównym źródłem kapitału były środki pomocowe Unii Europejskiej. Budżet UE na lata 2021–2027 ma szczególny charakter ze względu na sytuację wywołaną pandemią COVID-19. W nowej perspektywie nacisk kładzie się na finansowanie działań związanych z transformacją cyfrową i ekologiczną oraz z odbudową i wzmacnianiem odporności gospodarek państw członkowskich po koronakryzysie. To oznacza mniej środków finansowych dla Polski.

W ramach polityki spójności z UE Polska otrzyma 66,8 mld euro, to o 39 mld euro mniej w porównaniu z obecnym okresem. Dla jednostek samorządu terytorialnego oznacza to konieczność dywersyfikowania źródeł finansowania inwestycji, w tym związanych z rewitalizacją, dla władz gminy – konieczność sięgnięcia po kapitał prywatny w formule partnerstwa publiczno-prywatnego (na szerszą skalę niż dotychczas). Celem, jaki postawiły sobie autorki monografii, jest przedstawienie specyfiki projektów rewitalizacyjnych, realizowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego.

Monografia składa się z czterech rozdziałów, z których dwa pierwsze poświęcono zagadnieniom związanym z rewitalizacją. Rozdziały trzeci i czwarty dotyczą problematyki zastosowania formuły partnerstwa publiczno-prywatnego w procesach rewitalizacji w Polsce.

Rozdział pierwszy jest omówieniem problemów teoretycznych. Przedstawiono w nim genezę samego pojęcia rewitalizacji, zaprezentowano syntetyczny przegląd definicji pojęcia występujący w literaturze oraz zreferowano formalno-prawne uregulowania tyczące tego procesu. Można je odnaleźć nie tylko w samej ustawie o rewitalizacji, ale i w innych aktach prawnych (np. z zakresu zagospodarowania przestrzennego czy zasadach planowania polityki rozwoju), jak i dokumentach strategicznych (takich m.in. jak Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2030). Ponadto opisano w nim cele i kierunki działania władz samorządowych w zakresie rewitalizacji. Scharakteryzowano obszary i występujące w nim fazy. Czytelnik odnajdzie tu także informacje na temat metod i instrumentów wykorzystywanych w odbudowie zdegradowanej tkanki miejskiej.

Rozdział drugi ma charakter teoretyczno-empiryczny. Bez względu na opracowany i uchwalony przez gminy program rewitalizacyjny – odbudowa zdegradowanej tkanki miejskiej wymaga zaangażowania znacznych nakładów finansowych, częstokroć przekraczających możliwości finansowe jednostki samorządu terytorialnego (JST), stąd to właśnie środki umożliwiające prowadzenie odnowy stanowią o powodzeniu rewitalizacji. W rozdziale zaprezentowano podstawowe źródła finansowania. Opisano w nim źródła pochodzenia niekomercyjnego, komercyjnego i inne, tj. JESSICA. Oprócz opisu teoretycznego przedstawiono w nim także analizę danych liczbowych, w szczególności tych pochodzenia unijnego, stanowiących podstawowe źródło finansowania przedsięwzięć rewitalizacyjnych.

W rozdziale trzecim omówiono istotę i specyfikę partnerstwa publiczno-prywatnego, które traktuje się jako pozytywną odpowiedź społeczeństw na współczesne wyzwania cywilizacyjne. W jaki sposób, przy silnym ograniczeniu wielkości funduszy publicznych, zaspokoić rosnące oczekiwania społeczne w zakresie wolumenu i standardu świadczenia usług publicznych? W tym celu przedstawiono prawno-instytucjonalne rozwiązania wspierające rozwój formuły PPP w Polsce. Odniesiono się do strategicznych dokumentów rządowych: Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.), Polityka rządu w zakresie rozwoju partnerstwa publiczno-prywatnego oraz zmian, jakie zostały dokonane w ostatniej dekadzie w aktach prawnych, regulujących problematykę PPP w kraju z uwzględnieniem regulacji unijnych. Projekty partnerstwa publiczno-prywatnego z uwagi na złożony charakter obarczone są większym ryzykiem w porównaniu z tradycyjnymi projektami. Zarządzanie ryzykiem w rewitalizacyjnych projektach PPP wymaga szczególnej wiedzy i doświadczenia. Ważnym elementem, na jaki zwrócono uwagę w tej części monografii, są kwestie finansowe, w tym budowanie montażu finansowego ze wsparciem środków pomocowych UE, tzw. finansowania hybrydowego. Czytelnik znajdzie tu także informacje dotyczące korzyści i zagrożeń, jakie wynikają z realizacji partnerskich projektów rewitalizacyjnych.

Rozdział czwarty ma charakter empiryczny. Pokazano w nim rynek projektów partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce i Europie, z uwzględnieniem przedsięwzięć rewitalizacyjnych. Rynek europejski charakteryzuje się stałym, choć niejednolitym trendem rozwoju. Do państw zachodnich z dużym doświadczeniem w ostatnich latach dołączyły kraje Europy Środkowo-Wschodniej i Turcja. Na tym tle polski rynek projektów PPP nadal, mimo dekady sprzyjających rozwiązań prawno-instytucjonalnych, jest określany rynkiem w początkowej fazie rozwoju. Determinacja władz lokalnych sprawia, że corocznie zawieranych jest kilka umów, tym samym tworzy się baza dobrych praktyk. W obszarze rewitalizacji Polska może się pochwalić dwoma wzorcowymi projektami, realizowanymi przez Gdańsk i Sopot. Ich prezentację czytelnik znajdzie w tej właśnie ostatniej części opracowania.

Monografię kończą wnioski i rekomendacje.

*

Podjęta w książce problematyka koncentruje się na szeroko zakrojonych procesach zmiany uwarunkowań ekonomiczno-społecznych i przestrzennych, ujętych w rewitalizacji. Odwieczny problem ograniczonych środków publicznych i nieograniczonych potrzeb społecznych sprzyja spojrzeniu na rewitalizację przez pryzmat współpracy sektora publicznego z sektorem prywatnym w modelu PPP i dostrzeżeniu jego potencjału.

Książka skierowana jest do studentów kierunków ekonomicznych, praktyków i teoretyków zajmujących się problematyką rewitalizacji i partnerstwa publiczno-prywatnego. Mamy nadzieję, że przyczyni się ona do zrozumienia specyfiki przedsięwzięć rewitalizacyjnych, realizowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego.

Autorki

1. Rewitalizacja jako kluczowy czynnik odnowy zdegradowanej tkanki miejskiej

1.1. Rewitalizacja obszarów miejskich – definicja, istota i znaczenie

Początek kryzysu wywołanego postępującym niszczeniem przestrzeni miejskiej, w szczególności tej zlokalizowanej w centrach miast, datowany jest na drugą połowę XX w. W tym to okresie w całych aglomeracjach, a także centralnych dzielnicach miast, zaczęły się nasilać negatywne zjawiska degradacji tkanki miejskiej. Postępujący impas, na który miały wpływ m.in. globalizacja i suburbanizacja1, został zdefiniowany jako „proces lub (…) szereg wzajemnie powiązanych procesów, w wyniku których miasto lub jego część ulegają głębokiej degradacji ekonomicznej, powodującej znaczne zwiększenie bezrobocia, (…), wzrost przestępczości i pogarszanie się stanu zabudowy wskutek doprowadzenia do jej wyludnienia, opuszczenia bądź zniszczenia i zrujnowania” . W obecnie toczącej się w literaturze przedmiotu dyskusji o rewitalizacji miast za początek tego procesu przyjmuje się aktualną sytuację i poszukuje jej rozwiązania, bez akceptowania dotychczasowego stanu . Ten początek dla każdego miasta może być i bywa różny. Jedne z nich podjęły się prób rewitalizacji zdegradowanej przestrzeni dekady lat temu, inne ten proces mają jeszcze przed sobą.

W Polsce początki prac nad zdegradowaną przestrzenią miejską datuje się na wczesne lata 90. XX w., kiedy to w wyniku przemian ustrojowych doszło do niemal całkowitego przeobrażenia strefy gospodarczej, społecznej i infrastrukturalnej. Zachodzące w tym okresie przemiany doprowadziły do powstania „luki gospodarczej, polegającej na wytworzeniu wysokiego bezrobocia, upadku przemysłu, pauperyzacji znacznych grup zawodowych, przy jednoczesnym upadku jakości infrastruktury komunalnej, (…) doprowadziły do zmian postaw społecznych, rosnących patologii społecznych i innych zjawisk (…)” .

Odpowiedzią na ten stan rzeczy stała się rewitalizacja, uznana za rozwiązanie korzystniejsze niż zastępowanie substandarowych zasobów nowymi .

W literaturze przedmiotu istnieje wiele synonimów słowa „rewitalizacja”. Utożsamiana jest często z pojęciem „regeneracji miast” (ang. urban regeneration) lub „odnowy miejskiej” (ang. urban renewal). Mówiąc o rewitalizacji, autorzy nieraz błędnie przyjmują, że są nią wszelkie działania naprawcze, polegające na remontach czy modernizacji zdegradowanych budynków. Generalnie wśród działań naprawczych, które mylnie utożsamia się z działaniami rewitalizacyjnymi, wymienia się :

- restrukturyzację – jest to termin o bardzo szerokim znaczeniu. Dotyczy działań polegających na przebudowie lub przekształcaniu tkanki miejskiej w bardzo ogólnym znaczeniu. Z reguły odnosi się do kilku dziedzin aktywności;
- renowację – w przeciwieństwie do restrukturyzacji jest to pojęcie szczegółowe, odnoszące się do odnowienia budynku w celu przywrócenia go do stanu poprzedniej świetności;
- rehabilitację – tak samo jak renowacja, odnosi się do procesu mającego na celu nadanie przestrzeni miejskiej dawnej świetności. Jednak w przeciwieństwie do renowacji uwzględnia nie tylko czynnik materialny, ale i czynnik społeczny;
- rewaloryzację – dotyczy przede wszystkim działań, których celem jest przywrócenie utraconych wartości architektonicznych i użytkowych, dokonanych w trakcie remontu i modernizacji obiektów o szczególnej wartości zabytkowej. Wymaga to dodatkowych prac badawczych i realizacyjnych, mających na celu wyeksponowanie wartości zabytkowych2.

Stąd poprawne zdefiniowanie pojęcia „rewitalizacja” jest niezmiernie istotne, gdyż – jak pokazuje praktyka – jest ono niejednokrotnie nadużywane i przypisywane wszelkim działaniom naprawczym, niespełniającym wszystkich koniecznych kryteriów, stawianych przed tym procesem.

Etymologia słowa „rewitalizacja” pochodzi z języka łacińskiego (łac. re+vita – dosł. ‘przywrócenie do życia, ożywienie’), toteż powszechnie przyjęło się przyjmować, że określa się nim zintegrowane działania, skupione na ożywieniu zdegradowanych obszarów miast, których celem jest znalezienie dla nich nowego zastosowania, zwłaszcza zaś doprowadzenie do stanu, w którym obszary zmieniają swoją funkcję. Definicji tego pojęcia podejmują się reprezentanci różnych dyscyplin naukowych, poczynając od architektów, planistów i urbanistów, prawników, na socjologach czy ekonomistach kończąc. W zależności od dziedziny naukowej, jaką reprezentują autorzy, można zauważyć silniejsze akcentowanie walorów np. ekonomicznych, społecznych czy przestrzennych . Niemniej ich wspólną cechą jest interdyscyplinarny charakter rewitalizacji.

Przegląd wybranych definicji występujących w literaturze przedmiotu zaprezentowano w tabeli 1.1.

Tabela 1.1. Rewitalizacja – przegląd definicji w polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu

Autor

Definicja

G.J. Ashworth

Rewitalizacja to proces kreowania nowego życia. Odnosząc to do funkcjonowania miast lub obszarów miejskich – proces z położonym wyraźnym akcentem na funkcje ekonomiczne.

Billert

Billert

Rewitalizacja jest odpowiedzią na stan kryzysowy obszaru miejskiego i obejmuje zespół kompleksowych działań, koordynowanych i zarządzanych przez sektor publiczny (gmin), opartych na aktywnej współpracy organów i instytucji politycznoadministracyjnych oraz podmiotów społecznych.

Rewitalizację należy postrzegać jako powiązanie zintegrowanego planowania z procesem poszukiwania porozumienia między poszczególnymi aktorami.

G. Gawron, P. Rojek-Adamek

Rewitalizacja odnosi się do procesu przystosowania stanu zagospodarowania miasta do zmiennych potrzeb społeczności miejskich i jednostek, które je tworzą. Głównym celem odnowy miast jest zapewnienie harmonijnego i wielostronnego rozwoju miasta poprzez adaptację starych zasobów do nowych potrzeb, co zapewnia poprawę warunków życia w mieście, ochronę i zachowanie tych zasobów, integrację form historycznych i współczesnych oraz wyrównywanie standardów nowych i starych zasobów.

K. Grzybowska

Rewitalizacja jest szeregiem działań wykorzystujących wiedzę z zakresu projektowania architektonicznego, urbanistycznego, planowania przestrzennego, budownictwa, polityki społecznej, ekonomii, kulturoznawstwa, socjologii, komunikacji społecznej i wielu innych. Celem rewitalizacji jest poprawa jakości, przywrócenie życia zaniedbanym, zdegradowanym częściom miasta lub konkretnym budynkom.

K. Heffner, M. Twardzik

Rewitalizacja to proces przywracania funkcji użytkowych zdegradowanym obszarom miejskim i przemysłowym. Głównym zadaniem rewitalizacji jest przywracanie do życia zdegradowanych społecznie, ekonomicznie i środowiskowo obszarów, przez przywrócenie im starej lub nadanie nowej funkcji. Rewitalizacja powinna angażować wszystkich „aktorów lokalnej sceny”: władzę samorządową i służby publiczne, a także biznes i organizacje obywatelskie oraz samych mieszkańców.

S. Kaczmarek

Rewitalizacja to proces przemian struktury – funkcjonalno-przestrzennej terenów, które na skutek różnych uwarunkowań przechodziły poważny kryzys i nie są w stanie utrzymać dotychczasowego przeznaczenia. Rewitalizacja uwzględnia istotę tego procesu, czyli planowe działania inwestycyjne i naprawcze, wprowadzające nowe wartości jakościowe na obszarze, przede wszystkim wyposażenia go w nowe, odmienne do poprzednich funkcje.

M. Kopeć

Rewitalizacja to długofalowe przekształcenia obszarów zdegradowanych w sferach: przestrzennej (zmiany urbanistyczne infrastrukturalne), gospodarczej (inwestycje), społecznej i kulturowej (aktywizacja mieszkańców, tożsamość terytorialna) oraz ekologicznej (rekultywacja środowiska). Inicjatorem przekształceń są zwykle władze lokalne, przygotowujące rozwiązania programowe i realizujące – w ograniczonym zakresie – własne zadania inwestycyjne, dające impuls do dalszych przekształceń. Przekształcenia integrują wysiłki sektora publicznego oraz prywatnego, mieszkańców przekształcanego terenu i innych interesariuszy (…). W wyniku realizowanych działań obszary tracą cechy obszarów kryzysogennych i zyskują cechy obszarów ekspansywnych, włączając się w proces równoważenia rozwoju miasta.

K. Kwiatkowski

Rewitalizacja to proces ożywienia obszarów, które utraciły swą pierwotną funkcję i uległy degradacji. Jest to na ogół skoordynowany proces prowadzony przez samorządy terytorialne, społeczność lokalną i inne podmioty. W szerszej perspektywie czasowej jest to (…) ciągły proces dostosowywania przestrzeni do zmieniających się kontekstów i warunków zewnętrznych – ekonomicznych i społecznych.

T. Markowski

Rewitalizacja to zintegrowane podejście (od strony zarówno interwencji, jak i skutków), uwzględniające aspekty społeczne, gospodarcze, środowiskowe i techniczne, zorientowane na uzdrowienie funkcji (rewitalizacja społeczna, rewitalizacja gospodarcza). W wyniku jednoczesnego wdrażania tych form interwencji pojawia się trwała zdolność inwestycyjna, co jest celem rewitalizacji. Instrumenty o charakterze technicznym (remonty, budowa nowych obiektów) mają pierwotny charakter i służą ożywieniu gospodarczemu i społecznemu obszaru lub całego miasta, nie stanowią zaś celów rewitalizacji. Procesu rewitalizacji nie można ograniczać do punktowej i zintegrowanej interwencji władz publicznych w określonych fragmentach miasta, mającej na celu wywołanie dalszych, samoistnych procesów regeneracyjnych. Zintegrowane, funkcjonalno-podmiotowe podejście wymaga włączenia do procesu rewitalizacji przedsiębiorstw i ludzi, których rewitalizacja dotyczy, uwzględniając nie tylko interesy grup związanych pośrednio (…). Rewitalizacja oddziałuje nie tylko na obszar regenerowany, ale na całe miasto, zwiększając jego atrakcyjność inwestycyjną czy turystyczną i dając korzyści przedsiębiorcom i mieszkańcom spoza obszaru rewitalizowanego.

T. Markowski, D. Stawasz

Rewitalizacja powinna polegać na tworzeniu w zdegradowanych obszarach miasta dogodnych warunków lokalowych, infrastrukturalnych do rozwoju sektora MSP, działalności edukacyjnej, kulturalnej, atrakcyjnych warunków do zamieszkania itp. Wymaga zmiany struktury zagospodarowania, licznych wyburzeń, remontów, modernizacji, przemieszczeń ludności w skali miasta. Jest przedsięwzięciem planowym, długookresowym i kosztownym. Wymaga zaangażowania nie tylko władz miasta, lecz różnych podmiotów, instytucji, organizacji, prywatnych inwestorów, a także samych mieszkańców.

M. Nowak

Rewitalizacja oznacza (…) zmianę logiki planowania przestrzennego i dostosowanie procesu planistycznego nie tylko do zagospodarowania nowych terenów (…), ale również do przekształcania terenów już zurbanizowanych z zachowaniem struktury przestrzennej (a w każdym razie bez radykalnych jej modyfikacji) i bez poważniejszego ingerowania w tkankę społeczną. Taka strategia (…) wymaga z reguły inwestowania publicznych pieniędzy w częściowo prywatną infrastrukturę (…).

Rewitalizacja jest procesem ze swej natury materialnym, bazującym (…) w dużej mierze na wyobrażeniach, które w perspektywie lat (…) przyczyniają się do stopniowego nakładania się „realnych” zmian na zmiany wartościowania przestrzeni, które dokonują się, a właściwie już dokonały się w głowach mieszkańców.

K. Skalski

Rewitalizacja to kompleksowy program remontów, modernizacji zabudowy i przestrzeni publicznych, rewaloryzacji zabytków na wybranym obszarze, najczęściej dawnej dzielnicy miasta, w powiązaniu z rozwojem gospodarczym i społecznym. Rewitalizacja to połączenie działań technicznych – jak np. remonty – z programami ożywienia gospodarczego i działaniem na rzecz rozwiązania problemów społecznych, występujących na tych obszarach: bezrobocie, przestępczość, brak równowagi demograficznej.

Rewitalizacja to pojęcie odnoszące się do kompleksowych akcji podejmowanych w obszarach miast. W dzielnicach starych i na obszarach wybranych, wiążących działania takie jak: remont, modernizację czy rewaloryzację z działaniem zmierzającym do ożywienia społeczno-gospodarczego.

Z. Ziobrowski

Rewitalizacja jest zespołem działań przywracających wartość ekonomiczną i społeczną zniszczonym miastom i przestrzeniom.

Przedstawione podejście do pojęcia „rewitalizacja” wskazuje, że jest to proces:

- czasochłonny i niezwykle kosztowny,
- angażujący wiele podmiotów: od władz publicznych wszystkich szczebli po podmioty prywatne: mieszkańców i prywatnych inwestorów,
- wspomagany przez instytucje publiczne, np. szkoły wyższe czy organizacje pozarządowe,
- ukierunkowany na poprawę warunków życiowych na zdegradowanym terenie dzięki odbudowie lub nadaniu obszarom podlegającym rewitalizacji nowych funkcji,
- mający wpływ na poziom rozwoju lokalnego,
- zwiększający atrakcyjność inwestycyjną lub turystyczną rewitalizowanego obszaru,
- budujący tożsamość miasta dzięki ochronie dziedzictwa kulturowego,
- wymagający budowania partnerstw o charakterze zarówno społecznym (szeroko rozumiana partycypacja społeczna), jak i ekonomiczno-gospodarczym (partnerstwa publiczno-prywatne),

Choć przedstawione definicje nie wyczerpują katalogu pojęć, które można odnaleźć w literaturze przedmiotu, to łączy je wspólny mianownik, jakim jest szeroko rozumiana troska o wszystkie sfery życia mieszkańców miast. Rewitalizacja jest procesem sekwencyjnych działań, połączonych ze sobą w logiczny ciąg przyczynowo-skutkowy, nadrzędnym celem jest „przywrócenie życia” zniszczonym, zdegradowanym obszarom.

Można powiedzieć, że „rewitalizacja jest obszernym pojęciem, łączącym w sobie wiele teorii i działań, które rozpatrywane są wielopłaszczyznowo. Interdyscyplinarne podejście do tego zagadnienia nie powinno jednak zawierać szczegółowych analiz dotyczących pojedynczych elementów mających wpływ na poprawę jakości przestrzeni, ponieważ często jeden czynnik istotnie wpływa na ogół działań zmierzających do implementacji narzędzi wspomagających rewitalizację” .

O rewitalizacji można mówić dopiero w momencie, gdy podejmowane przedsięwzięcia dotyczą działań globalnych, pozytywnie wpływających na rozwój społeczny i ekonomiczny obszaru, a nie działań jednostkowych, skupiających się na czynnościach naprawczych, polegających na remoncie zdewastowanych kamienic czy budowie infrastruktury wodno-kanalizacyjnej3. Definiując pojęcie rewitalizacji, wskazuje się wręcz, że wszelkie działania twarde powinny być traktowane jako narzędzie do osiągania celów społecznych i gospodarczych. Trzeba pamiętać, że najbardziej kompleksowy remont zniszczonego budynku, chociażby nie wiadomo jak pożądany, nigdy nie powinien zostać uznany za rewitalizację, albowiem naczelnym jej celem jest znalezienie dla terenu, na którym wykonywane są działania rewitalizacyjne, nowego zastosowania lub przywrócenie jego pierwotnego stanu i funkcji – by móc w pełni wykorzystać utracony potencjał.

1.4. Obszary i fazy rewitalizacji

Określenie specyfiki terenu poddanego działaniom „naprawczym” to pierwszy etap, od którego powinien się zaczynać proces rewitalizacji. Przyjęło się wyróżniać cztery różniące się od siebie grupy obszarów zdegradowanych .

1. Tereny mieszkaniowe, podzielone ze względu na okres powstania na obszary o genezie:

a) osiemnastowiecznej i wcześniejszej,

b) dziewiętnastowiecznej i wczesnej dwudziestowiecznej,

c) międzywojennej,

d) powojennej.

2. Kompleksy wielofunkcyjne:

a) obszary śródmiejskie – centra miast,

b) dzielnice mieszkaniowe,

c) przedmieścia,

d) zespoły krajobrazowe.

3. Obszary związane z infrastrukturą techniczną i przemysłową miast:

a) obszary poprzemysłowe: związane z przemysłem lekkim, ciężkim czy pełniące funkcje magazynowo-składowe,

b) obszary portowe,

c) obszary powojskowe, m.in. teren dawnych koszarów czy poligonów,

d) obszary kolejowe, w tym tereny: towarzyszące działającym dworcom kolejowym, tereny infrastruktury kolejowej, likwidowanych linii i dworców.

4. Nieużytki miejskie: powstałe w trakcie działań wojennych lub w trakcie współczesnej rozbudowy miast.

Wytyczanie obszaru poddanego działaniom rewitalizacyjnym powszechnie nazywa się delimitacją. „Delimitacja oznacza proces wyznaczania granic (rozgraniczania) jakiś obszarów na mapie w sposób umowny” . W przypadku rewitalizacji delimitacja obszaru zdegradowanego polega nie tylko na wyznaczeniu na mapie granic obszaru, na którym będą toczyć się działania polegające na odbudowie zniszczonej tkanki miejskiej, ale także – jeśli nie przede wszystkim – na wskazaniu miejsc o największej koncentracji zjawisk kryzysowych (występowania patologii czy bezrobocia).

Przedstawiona typologia obszarów zdegradowanych wpływa na wybór nie tylko zestawu narzędzi wykorzystywanych przy realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych, ale także na precyzyjne określenie akcentów, na które powinno się zwrócić uwagę przy formułowaniu części składowych poszczególnych faz rewitalizacji.

Każde podejmowane, inicjowane przez władze samorządowe działania rewitalizacyjne składają się z kilku faz i etapów.

1. Faza wstępna.
2. Faza działań.
3. Faza monitoringu.

Faza wstępna w dużym uproszczeniu polega na podjęciu przez władze samorządowe decyzji o przeprowadzeniu rewitalizacji. Można w niej wyodrębnić czynności pozwalające określić stopień degradacji terenu przeznaczonego do rewitalizacji. Sprowadza się m.in. do:

- analizy i diagnozy sytuacji społecznej,
- badania stopnia natężenia negatywnych zjawisk w sferze gospodarczej, środowiskowej, przestrzenno-funkcjonalnej,
- oceny wpływu proponowanych zmian na rozwój lokalny.

Diagnoza, której inicjatorem jest samorząd terytorialny, składa się dwóch etapów o wyraźnie określonych celach. Pierwszy z nich ma za zadanie wyodrębnić z całego obszaru gminy obszaru zdegradowanego. Diagnoza przeprowadzona w tej fazie obejmuje cały obszar danej jednostki i polega na ustaleniu przestrzennego rozkładu badanych zjawisk. W każdej gminie istnieją charakterystyczne przestrzenne wzory nierówności, znajdujące odzwierciedlenie w nawarstwianiu się negatywnych zjawisk w określonych obszarach . Przez obszar kryzysowy rozumie się obszar spełniający co najmniej trzy z poniższych kryteriów38:

- wysoki poziom ubóstwa i wykluczenia społecznego,
- wysoką stopę bezrobocia,
- niekorzystne trendy demograficzne,
- niski poziom wykształcenia, deficyt kwalifikacji,
- wysoki wskaźnik przerywania scholaryzacji,
- wysoki poziom przestępczości i wykroczeń,
- wysoki poziom degradacji środowiska,
- niski poziom przedsiębiorczości,
- znaczny odsetek mniejszości etnicznych, kulturowych, imigrantów, uchodźców,
- niski poziom wartości zasobu mieszkaniowego,
- niski poziom wydajności energetycznej budynków.

Zatem uwzględniając powyższe czynniki diagnozowane na tym etapie zjawiska dotyczą przede wszystkim :

- wskazania obszarów o ponadprzeciętnej koncentracji negatywnych zjawisk społecznych, oraz
- nałożenia na wyodrębniony obszar co najmniej jednego z czterech wskazanych w ustawie kryzysowych zjawisk innych niż zjawiska społeczne.

W wyniku przeprowadzonych badań następuje wyodrębnienie z obszaru zdegradowanego obszaru, które zamierza się poddać rewitalizacji.

Etap drugi diagnozy jest zawężony już tylko do obszaru rewitalizowanego i odznacza się pogłębioną analizą. Na tym etapie samorząd terytorialny próbuje nie tylko znaleźć przyczyny występowania i koncentracji zjawisk kryzysowych, ale i znaleźć potencjalne powiązania przyczynowo-skutkowe między nimi występujące. To etap poszukiwania lokalnych mechanizmów powstawania kryzysów. Prócz pogłębionej analizy negatywnych zjawisk na tym etapie bada się również potencjalne korzyści płynące z przeprowadzanych działań rewitalizacyjnych.

W kolejnej fazie procesu rewitalizacyjnego – fazie działań – można wyodrębnić następujące czynności, polegające na:

- powołaniu instytucji koordynującej cały proces rewitalizacji,
- określeniu wizji działań rewitalizacyjnych,
- przygotowaniu spójnej (tzn. uwzględniającej priorytetowe założenia wszystkich polityk sektorowych jednostki samorządu terytorialnego) strategii działania,
- wskazaniu podstawowych źródeł finansowania rewitalizacji,
- przygotowaniu i uchwaleniu planu rewitalizacji,
- przygotowaniu terenu przeznaczonego na działania rewitalizacyjne,
- realizacji przyjętego planu rewitalizacji.

Ostatnią fazą jest faza monitoringu, polegająca na ocenie przeprowadzanych działań i efektów. Opiera się ona na realizacji pięciu jasno sprecyzowanych celów .

- Cel 1. – identyfikacja i poznanie skali problemów obszarów rewitalizowanych w miastach. W ramach tego podejmuje się czynności, niezbędne dla konstruowania polityki miejskiej.
- Cel 2. – ustalenie zakresu działań rewitalizacyjnych na poziomie zarówno regionu, jak i całego kraju. Ważne jest tu ustalenie efektów podejmowanych działań rewitalizacyjnych, jak i zestawu narzędzi służących do osiągnięcia tego celu.
- Cel 3. – obserwacja trendów, zwłaszcza tych odnoszących się do długiego horyzontu czasowego, i ocena znaczenia podejmowanych działań naprawczych, tak w odwracaniu zjawisk negatywnych, jak i w stymulowaniu zjawisk pozytywnych.
- Cel 4. – właściwy monitoring połączony z wnikliwą obserwacją i analizą tempa pożądanych zmian i ich zgodność z uchwalonym programem rewitalizacji.
- Cel 5. – informowanie uczestników działań rewitalizacyjnych (mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców) o przebiegu procesu, uzyskanych wynikach w celu budowy platformy porozumienia, aktywizacji i poczucia współodpowiedzialności za realizowane przedsięwzięcia.

Z przeprowadzonych rozważań wynika, że fundamentem skutecznej rewitalizacji jest zidentyfikowanie w każdej z omawianych faz możliwie wszystkich grup podmiotów, będących aktywnymi lub biernymi jej uczestnikami, przeprowadzenie rzetelnej i szczegółowej analizy wszelkich potencjalnych problemów i zagrożeń oraz wskazanie prawdopodobnych pól konfliktów czy platform współdziałania.

Mówiąc o skuteczności podejmowanych działań, nie należy zapominać, że rewitalizacja oprócz wymiaru społecznego, umiejętnie łączącego częstokroć przeciwstawne interesy różnych podmiotów, to przedsięwzięcie o charakterze przede wszystkim komercyjnym, opłacane ze środków z wielorakich źródeł i stawiające na dobrze skonstruowany montaż finansowy, dlatego też właściwe zdefiniowanie wykorzystywanych instrumentów nabiera istotnego znaczenia.

------------------------------------------------------------------------

1 Suburbanizacja – „to etap rozwoju miasta charakteryzujący się planowym rozwojem obrzeży miasta i strefy podmiejskiej. Peryferyjne obszary miasta stają się w tej fazie rozwoju przestrzenią mieszkalną, natomiast centrum wyludnia się (…). Migracja z centrów miast na obrzeża wiąże się przede wszystkim z poszukiwaniem lepszej jakości życia (...). Wysoka cena mieszkań w centrum, zanieczyszczenie powietrza i hałas, brak zieleni i prywatności to niektóre czynniki wpływające na decyzję o opuszczeniu centrum”; https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury/suburbanizacja,62_4357.html (dostęp: 1.04.2020).

2 Definicje, Stowarzyszenie Forum Rewitalizacji, http://www.forumrewitalizacji.pl/artykuly/16/38/Rewitalizacja-na-tle-innych-pojec (dostęp: 30.03.2020).

3 Przyjęło się uważać, że wszelkiego rodzaju czynności polegające na remontach, modernizacji, rozbudowie, a związane z polepszeniem stanu struktur materialnych, w tym także budowa infrastruktury technicznej – to działania „twarde”.

38 Rozporządzenie Komisji (WE) ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności oraz rozporządzenia (WE) nr 1080/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, nr 1828/2006 z dnia 8 grudnia 2006 r. (w art. 47 ust. 1); .