Rola błazna w kulturze i polityce. Przedstawiciele archetypu w polskiej - ebook

Rozdział 1 Wstęp

Mottem niniejszej pracy chciałabym uczynić powiedzenie Salomona: Stultorum infinitus est numerus – co w wolnym tłumaczeniu znaczy „niezliczona jest liczba błaznów”. Bezpośrednio wskazuje ono na złożoność tematu badawczego, a zarazem wyjaśnia, dlaczego dla potrzeb tej pracy musiałam dokonać pewnego wyboru zagadnień i koniecznych skrótów.

Życie ludzkie jest nierozerwalnie związane z pracą intelektu. Jej przejawy możemy obserwować w niemal wszystkich dyscyplinach naukowych oraz w życiu prywatnym każdej jednostki społecznej. Jeśli zaś pewne zachowania, przyzwyczajenia czy wierzenia dotyczą poszczególnych jednostek, można z tego wyciągnąć bardziej ogólne wnioski dotyczące całych społeczeństw.

Praca ludzkiego intelektu opisywana jest w pojęciu „kultura”. Badaniami dotyczącymi tego terminu i związanych z nim aktywności zajmuje się większość dyscyplin humanistycznych. Jak obszerny jest to zakres pojęciowy, niech świadczy fakt istnienia ponad dwustu różnych definicji tego terminu. Z przyczyn oczywistych w niniejszej pracy dokonuję koniecznych skrótów i wyborów, które pokazują poszczególne obszary kultury i skupiają się na zasadniczym temacie, jakim są współcześni przedstawiciele wzorca kulturowego określanego mianem „błazna”.

Śmiało możemy stwierdzić, że jednym z najstarszych archetypów obecnych w kulturze jest właśnie postać stultusa. Przez tysiąclecia istnienia kultury błazen był i nadal jest obecny. Choć nie zawsze nosił to samo imię, nie zawsze tak samo wyglądał i nie zawsze pełnił tę samą rolę. Być może nie dla wszystkich zaskoczeniem będzie fakt obecności błazna w obszarze kultury współczesnej. Postać ta jest dla mnie ogromnie frapująca z powodu niezwykłej siły, z jaką oddziaływała i nadal oddziałuje na całe społeczeństwa. Jej trwałość jest równa trwałości takich pojęć jak król, mędrzec, szaman, bóg, logos czy poruszyciel.

Chcę tutaj przybliżyć różne twarze czy też maski trickstera. Podejmę próbę identyfikacji przedstawicieli tego archetypu w trzech obszarach współczesnego życia publicznego. W obszarze sztuk wizualnych przyjrzę się Joannie Rajkowskiej oraz Arkadiusowi. W przestrzeni medialnej niezwykle barwnymi i charakterystycznymi postaciami wydają się być Doda oraz Szymon Majewski. Joanna Senyszyn i Janusz Palikot to wybrani przedstawiciele archetypu ze sfery polityki.

Aby jednak móc się podjąć analizy tak wielowymiarowego i trwałego archetypu, jakim jest postać błazna, trzeba najpierw przybliżyć samo pojęcie kultury, które także gubi się w wieloznacznościach i niezliczonych kontekstach. Dlatego też drugi rozdział będzie poświęcony omówieniu wybranych znaczeń pojęcia kultury z wyszczególnieniem kultury politycznej i samej polityki. Wskazuje on także na obszar komunikowania i medialności, które we współczesnym świecie odpowiedzialne są za globalny przekaz tekstów kultury. Dzięki najnowszym technologiom teksty kultury uzyskują globalny zasięg, a każdy błazen uzyskuje nieskończoną ilość odbiorców, przez co staje się skuteczniejszy.

Rozdział trzeci jest poświęcony przedstawieniu samego zagadnienia archetypu błazna. Wyjaśnia, skąd się wzięła ta postać, i pokazuje, jakie przybierała twarze. Zwraca uwagę na ciekawy fakt, że zazwyczaj wyróżniała się ona wyglądem (nosiła inne odzienie lub była w jakiś charakterystyczny sposób zdeformowana fizycznie). Analizuje, czym ta postać się zajmowała i co mówiła. Szuka odpowiedzi na pytanie, dlaczego często mówiła rzeczy niepopularne, mimo czyhających na nią nieprzyjemnych, a czasami nawet śmiertelnych konsekwencji.

Kolejny rozdział, najobszerniejszy, został poświęcony wybranym współczesnym przedstawicielom archetypu błazna (J. Rajkowska, Arkadius, Doda, Sz. Majewski, J. Senyszyn, J. Palikot). Opiera się on głównie na analizie materiałów prasowych i internetowych – zarówno dzienników, jak i tygodników o charakterze informacyjnym (w tym tygodników i miesięczników z kategorii „prasy plotkarskiej”), jak również biografiami lub blogami wybranych postaci. Do porównania bohaterów tego rozdziału posłużyły trzy kryteria, według których zostali oni scharakteryzowani: przeszłość, wygląd zewnętrzny i cechy osobowości oraz stosunek do rzeczywistości. W tym też rozdziale zostają oni przyrównani do rozpoznanych w rozdziale trzecim typów błazeńskiego prawzorca.

Ostatni, piąty rozdział zawiera próbę odpowiedzi na pytanie o rolę błazna we współczesnym świecie.

Książka powstała na podstawie mojej pracy magisterskiej, chciałabym więc w tym miejscu podziękować mojej promotorce, dr Annie Pyckiej, bez której wsparcia i sugestii nie udałoby mi się rzetelnie opracować wybranego zagadnienia. Przeprowadzone z nią rozmowy naprowadzały mnie na właściwe tory, pozwalając na zawężanie wielu wątków, co skutkowało skupieniem się na tych naprawdę istotnych dla podjętego tematu.

Kolejne podziękowania kieruję ku moim najbliższym – mężowi Krzysztofowi i synowi Stasiowi. Chciałabym im podziękować za wyrozumiałość, cierpliwość i ogromne wsparcie psychiczne, jakiego mi udzielili podczas pisania tej pracy.

Na koniec dziękuję rodzinie Pałaszyńskich, która stworzyła dla mnie przyjazną i twórczą przystań w swoim domu w Wielkopolsce, gdzie w spokoju mogłam pracować nad znaczącą częścią prezentowanego tutaj materiału.Rozdział 2 Co oznacza termin kultura?

Błazen, jako jeden z najstarszych ludzkich wzorców, jest zakorzeniony w kulturze już od tysiącleci, trudno zatem przejść do analizy tej postaci bez choćby pobieżnego spojrzenia na samo zagadnienie kultury oraz obszary jej działalności.

Termin „kultura” mieści w sobie wiele znaczeń – tak wiele, że można by było przytoczyć tu ponad 200 definicji. Używany jest zarówno w języku naukowym, jak i potocznym. Każda z dyscyplin naukowych nadaje mu inne zabarwienie. Kultura równie często dotyczy niematerialnych efektów ludzkiej działalności, jak też owoców działań ludzkich ze sfery materialnej. Dla celów tej pracy przedstawię kilka wybranych definicji pojęcia „kultura”.

2.1 Wybrane definicje pojęcia „kultura” oraz ich znaczenie

Samo słowo „kultura” pochodzi od łacińskiego colere i jest ściśle związane z uprawą roli ¹. Historycznie wywodzi się ze starożytnego Rzymu i Grecji. Jak zauważa M. A. Krąpiec, już za czasów Cycerona używano tego pojęcia także w odniesieniu do ducha. Wszystko to, co wiązało się z uszlachetnianiem ludzkiego umysłu, nazywano animi kultura. To określenie zaś było w bardzo bliskiej relacji z greckim pojmowaniem słowa paideia ².

Średniowiecze dopasowało termin „kultura” do powszechnego wówczas stylu życia, stosując go do sfery sacrum i wszystkiego, co wiązało się z kultem religijnym.

Renesans starał się powrócić do starożytnego rozumienia pojęcia, co dla ówczesnych oznaczało używanie tego terminu w stosunku do umysłowej i duchowej doskonałości człowieka ³. Dopiero w XVII wieku S. Puffendorf określił kulturę w sensie socjologicznym, przeciwstawiając „stan natury” „stanowi kultury”. Rzeczony „stan kultury” oznaczał grupę ludzi zrzeszonych społecznie, chronionych prawem ⁴.

Tym tropem podążali Kant i Humboldt, wprowadzając opozycję pomiędzy kulturą i naturą. Rozwój duchowy traktowali jako wewnętrzny ład, przeciwstawiając mu ład zewnętrzny, który został nazwany cywilizacją.

W kręgach francuskich i brytyjskich naukowców nie zgadzano się z powyższą interpretacją, uważając słowa „kultura” i „cywilizacja” za synonimy, których znaczenie należy rozumieć jako całokształt stosunków społecznych i ludzkiego życia ⁵. Przy czym po raz pierwszy wprowadzono rozróżnienie kultury na wysoką (związaną z takimi gałęziami życia ludzkiego jak gospodarka, prawo, religia, sztuka, nauka) oraz prymitywną, utożsamianą z życiem biologicznym.

Neokantysta Cassirer każe spojrzeć na człowieka i jego działania jako na animal symbolicum, gdyż człowiek nie żyje już w świecie jedynie fizycznym, żyje także w świecie symbolicznym ⁶. Integralnymi elementami symbolicznego życia człowieka są język, mit, sztuka i religia. Bez tych symboli człowiek już nie potrafi postrzegać i myśleć. Tak więc według Cassirera człowiek pozostaje zamknięty w jaskini symboli, czyli tego, co sam nazwał i stworzył. W tej wizji pojęcie „kultura” jest przeciwstawione terminowi „natura”.

Jednak inni filozofowie, jak choćby Nietzsche, zwracają uwagę na ścisły związek zachodzący pomiędzy naturą i kulturą: bez tej pierwszej nie mogłaby pojawić się ta druga. Bo to właśnie natura popycha człowieka do poznawania, tworzenia i nazywania, które to obszary życia niewątpliwie należą do zagadnień objętych terminem „kultura”.

Jedną z najstarszych definicji kultury jest ta sformułowana przez E. B. Tylora ⁷ z 1871 roku. Ten angielski profesor utożsamiał kulturę z wyuczonymi zasobami wiedzy, wierzeniami, sztuką, moralnością, prawem i zwyczajami oraz wszelkimi innymi zdolnościami i nawykami nabywanymi przez człowieka jako członka społeczeństwa ⁸. Idąc tym tropem, możemy powiedzieć, że kultura to całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa, przyjętych przez nie wartości, wierzeń, obyczajów oraz modeli postępowania wytworzonych w ogólnym rozwoju historycznym lub w określonej epoce ⁹.

Wszystko to, co stworzy jednostka ludzka, staje się faktem kulturowym dopiero, gdy zostaje przyjęte i włączone w system działania społeczeństwa.

Aspekt historyczny kultury dotyczy wszystkiego, co możemy nazwać dziedzictwem przeszłości, co zostało przekazane potomnym w związku z określonymi sposobami wychowywania kolejnych pokoleń. Taki punkt widzenia reprezentuje R. H. Lowie w The History of Ethnological Theory ¹⁰.

Psychologia traktuje kulturę jako przede wszystkim zbiór mechanizmów kształtujących sposoby przyswajania informacji. W naukach etycznych zwraca się natomiast szczególną uwagę na elementy tworzące wzory zachowań i zasad współżycia społecznego. W języku potocznym zaś kultura identyfikowana jest z ogólnie pojętą sztuką, dobrym wychowaniem i manierami, a nawet kuchnią i polityką.

U podstaw wszystkich kulturowych działań leży praca ludzkiego intelektu, której efektem jest uczenie się, wytwarzanie i nazywanie.

2.2 Obszary kultury

Rozważanie terminu „kultura” pociąga za sobą potrzebę zbadania olbrzymiego obszaru wiedzy, obejmującego wiele dyscyplin naukowych oraz wszystkich aspektów życia człowieka. Poznanie, czyli przyswajanie zastanych treści świata ¹¹, a następnie ich wzbogacanie twórczością naszego umysłu powoduje, jak określa to Krąpiec, intelektualizację zastanej rzeczywistości ¹².

Jeżeli w obszarze naszych badań znajdą się przedmioty wyprodukowane przez człowieka, takie jak dobra konsumpcyjne czy budynki, będziemy mówili o kulturze materialnej. Tej zaś, zwłaszcza w amerykańskiej antropologii kulturowej, przeciwstawiona jest kultura adaptacyjna. Odnosi się ona do wszystkiego, co jest związane ze sferą idei, wierzeniami, zwyczajami, czyli do zagadnień niematerialnych.

Gdy nasze badania będą się koncentrowały na strukturze jakiegoś konkretnego społeczeństwa, dość łatwo zauważymy, że w niektórych wypadkach mamy do czynienia ze społeczeństwem tradycyjnym, charakteryzującym się spójnością cech kulturowych i zwyczajów ¹³. Współcześnie jednak rzadko mamy do czynienia z tego typu społecznościami. Obecnie raczej w jednej grupie społecznej możemy obserwować wielość subkultur i zwyczajów. Jednak wśród tej różnorodności łatwo rozpoznamy kulturę dominującą, która przy użyciu metod politycznych lub gospodarczych potrafi narzucić swe wartości, język oraz sposoby zachowania kulturze lub kulturom podporządkowanym ¹⁴.

Niezwykle interesujące wydają się badania nad kulturą młodzieżową, gdzie wyznacznikiem przynależności do grupy jest młody wiek, faza dojrzewania oraz podobne doświadczenia, dotyczące na przykład sposobów spędzania czasu. Fakt rozdzielenia funkcji domu, szkoły i pracy powoduje wyodrębnienie się i coraz większe odróżnienie nastolatków od ludzi dorosłych. Wyodrębnienie osób spełniających kryteria przynależności do tej kategorii powoduje wzmacnianie ich samoświadomości i podporządkowanie się wpływom grupy rówieśniczej ¹⁵. To właśnie rówieśnicy stają się wzorem do naśladowania w sposobie zachowania, ubiorze, języku. W obrębie kultury młodzieżowej możemy wyodrębnić podgrupy, obejmujące na przykład dzieci przedstawicieli klas średnich lub klasy robotniczej. Obie wymienione subkultury różnią się zachowaniem, celami i stylem życia. Nie będę tego wątku rozwijać szczegółowo, gdyż odbiega on od tematu niniejszej pracy, a wspominam go tylko w celu podkreślenia ogromnego obszaru zagadnień, jakie mieści w sobie termin „kultura”.

W połowie lat 80. XX wieku naukowcy brytyjscy i amerykańscy ¹⁶ rozpoczęli badania dotyczące relacji społecznych w zamkniętych grupach zawodowych. To pole badań otrzymało nazwę kultury organizacyjnej. Były to prace dotyczące różnych systemów zarządzania oraz konieczności dopasowania ich do środowisk gospodarczych i politycznych ¹⁷.

Jednym z ciekawszych zabarwień terminu „kultura” jest pojęcie kultury masowej, która stanowi efekt demokratyzacji kultury oraz rozwoju technologii, zwłaszcza w dziedzinie komunikowania się ¹⁸. Ten obszar budzi zainteresowanie ze względu na swoją globalność, polegającą na zajmowaniu się zjawiskami ponadlokalnymi czy ponadnarodowymi. Dla kultury masowej charakterystyczne jest zainteresowanie masową produkcją oraz standaryzacja jej treści, tendencja do unifikacji gustów i zachowań odbiorców ¹⁹.

Kultura jest tym, w czym wzrastamy i kształtujemy swoje zachowania, upodobania, moralność, religijność, gust kulinarny, polityczny i medialny. Kształtuje ona człowieka – czasem pozwala mu na swobodny rozwój, niekiedy zaś go ogranicza ²⁰. Jednocześnie, poprzez ludzkie działanie, myśl intelektualną i twórczą jest nieustannie modyfikowana, zyskując coraz to inne zabarwienia i zakresy definicyjne. Bezsprzecznie termin „kultura” jest jednym z najszerszych istniejących pojęć, gubiącym się w wieloznaczności.

Jako że bohaterami rozdziału czwartego będą posłanka Senyszyn i poseł Palikot, którzy uprawiają politykę, przybliżę znaczenie pojęcia kultury politycznej, w związku z analizą wzorca osobowego błazna.

2.3 Kultura polityczna i polityka

Kolejnym obszarem działalności ludzkiej jest polityka, bez której nie ma szans istnieć żadne państwo, organizacja czy korporacja. Już w czasach starożytnych możemy znaleźć fakty świadczące o działaniach, których podłożem była polityka. Często znajdujemy wzmianki o ślubach zawartych z powodów politycznych, wypowiedzianych wojnach czy zawartych rozejmach, u źródeł których leżała polityka. W dzisiejszych czasach niemal codziennie środki masowego przekazu informują odbiorców o wyniesieniach na intratne stanowiska osób niekoniecznie będących specjalistami w danej dziedzinie. Jedno, co wiadomo o takich nominacjach, to że były one zgodne z polityką prowadzoną przez grupę dominującą.

2.3.1 Czym jest polityka?

Polityka to termin odnoszący się do mniej lub bardziej przejrzyście określonego zestawu idei dotyczących tego, co można osiągnąć w konkretnej dziedzinie ²¹. Jak widać, termin ten, podobnie jak pojęcie „kultura”, może odnosić się do wielu dziedzin życia człowieka. Praktycznie może on porządkować i wskazywać cele w każdym obszarze działalności społeczeństwa czy jednostki. Polityka jest drogą wskazującą cel, jaki chcemy osiągnąć bez względu na dziedzinę, którą się zajmujemy. Dlatego też możemy mówić o polityce fiskalnej, ekonomicznej, prorodzinnej, społecznej, wydawniczej i wielu innych.

Etymologia tego pojęcia sięga starożytnej Grecji i pochodzi od słowa polis, które było synonimem miasta-państwa. Arystoteles nadaje temu terminowi jeszcze inne zabarwienie, gdy w Etyce Nikomachejskiej mówi o sztuce rządzenia państwem jako o polityce i o działaniu. Politykę uprawiają zatem wszyscy ci, którzy działają i są aktywni w danej dziedzinie. Dlatego też, jak wspomniałam wyżej, mamy tak wiele odmian polityki, jak wiele dziedzin życia jest nią objętych.

Współcześnie przyjmuje się definicję niemieckiego socjologa i filozofa Maksa Webera, który politykę utożsamiał z dążeniem do władzy (rozumianej jako władza państwowa), jej podziałem w obrębie państwa oraz pomiędzy państwami ²².

Potocznie polityką nazywa się zestaw idei, ale też działań podejmowanych przez ludzi zwanych politykami, wskazujących kierunek zmian w danym obszarze życia społecznego. Właśnie w sensie politologicznym możemy powiedzieć, że polityka jest podejmowaniem działań zmierzających do zarządzania sprawami dotyczącymi całego państwa. Ten rodzaj aktywności nazywamy polityką wewnętrzną, którą przeciwstawiamy polityce zagranicznej, ukierunkowanej na podejmowanie działań zmierzających głównie do zachowania status quo lub niwelowania konfliktów w stosunkach międzynarodowych. W behawioralnym podejściu Roberta A. Dahla polityka jest zdefiniowana jako dowolny układ stosunków społecznych, w których wyraźnie obecna jest kontrola lub wpływ władzy czy autorytetu, najczęściej moralnego ²³.

W orientacji funkcjonalnej terminu „polityka” kładzie się nacisk na funkcje, jakie pełni ona w społeczeństwie. Należy do nich rozwiązywanie konfliktów, podział wytworzonych dóbr, artykulacja oczekiwań czy komunikacja społeczna. Według profesora Rafała Habielskiego, gdy mówimy o polityce, musimy brać pod uwagę wszystkie powyższe sposoby rozumienia i orientacje, gdyż tylko w ten sposób zbliżamy się do pełnego określenia omawianego terminu.

Po co zatem jest polityka? Na pewno jej podstawowym zadaniem jest tworzenie prawa, które pozwalałoby pokojowo współistnieć wielu grupom społecznym w obrębie jednego państwa. Należy pamiętać tu o funkcji represyjnej, która służy egzekwowaniu, zgodnie z przyjętymi zasadami, ustanowionego prawa. Kolejna funkcja koncentruje się na regulacjach dotyczących zdobywania i utrzymywania władzy. Trzecią funkcję możemy nazwać integracyjną, gdyż jej celem jest utrzymanie spójności i korelacji w społeczności składającej się na jeden naród. Polityka jednocześnie odpowiedzialna jest za działania konfliktogenne, które powodują ścieranie się różnych grup społecznych ze względu na nierówny podział dóbr konsumpcyjnych. I tutaj mamy do czynienia z funkcją dystrybucyjną polityki, która dotyczy zarówno dóbr materialnych, jak i niematerialnych. Funkcja innowacyjna polega na wdrażaniu nowych koncepcji rozwoju społeczeństwa oraz tworzeniu nowych podmiotów, takich jak na przykład partie polityczne. Nie można także zapomnieć o funkcji socjalizacyjnej czy też edukacyjnej, która odpowiedzialna jest za kształtowanie wiedzy, postaw i zachowań politycznych różnych podmiotów społecznych. Jako ostatnią wymienię funkcję komunikacji społecznej, która odpowiedzialna jest za wytwarzanie i przekazywanie informacji istotnych z punktu widzenia życia społecznego i politycznego ²⁴.

Wszystkie wymienione powyżej funkcje wskazują tylko bardzo ogólnie na obszary wpływów polityki, jak i na wieloznaczność tego terminu. Podobnie jak w przypadku kultury, możemy wymieniać politykę kulturalną, ekonomiczną, społeczną, kulinarną, moralną i wiele innych.

2.3.2 Kultura polityczna

Zakres pojęciowy terminu „kultura polityczna” nie jest jeszcze do końca ustalony i sprecyzowany. Na dobre tego terminu zaczęto używać dopiero po II wojnie światowej ²⁵.

Pojęcie to możemy rozumieć w aspekcie psychologicznym, który wskazuje na indywidualne postawy wobec polityki. W taki właśnie sposób przedstawia je Marek Sobolewski, mówiąc, że obejmuje w zasadzie postawy wobec polityki wszystkich osób uczestniczących w systemie politycznym, a więc w szczególności takich kategorii, jak „rządzeni” i „rządzący” ²⁶. Według Sobolewskiego, mówiąc o kulturze politycznej, powinniśmy wziąć pod uwagę takie elementy jak postrzeganie przez jednostkę samej siebie ²⁷ w polityce, jak również indywidualne postawy i zachowania w życiu politycznym, cele i reguły działania systemu politycznego oraz jego instytucje.

Inni naukowcy, uznając powyższe rozumienie terminu za zbyt wąskie, włączają w zakres definicyjny pojęcia „kultura polityczna” takie zachowania jak metody sprawowania władzy czy umiejętność przedstawiania przyjętych ról politycznych ²⁸.

Socjolog Władysław Markiewicz przedstawiane zagadnienie rozumie jako historycznie ukształtowane elementy w globalnie pojętej kulturze, które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszące się przede wszystkim – choć nie wyłącznie – do systemu władzy państwowej ²⁹.

Profesor Jerzy Wiatr zaproponował zgoła inną definicję tego terminu, stwierdzając, że jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli ³⁰. Według niego zakres pojęcia obejmuje takie zagadnienia jak: