Rowerem przez Polskę Ludową. Portret kraju z 1958 roku - ebook

O autorze

Bernard Newman był badaczem jedynym w swoim rodzaju. Gromadził fakty i zbierał opinie wyrażane zarówno przez robotników i chłopów, jak i przez ministrów, urzędników oraz głównych polityków epoki. Znany był ze szczerego i zaangażowanego przedstawiania podejmowanych tematów, a także z daru obiektywnej obserwacji. „The Times” określił go jako „przenikliwego, uczciwego, empatycznego i często ostrego” obserwatora. David Leghorn Thompson, który pewnego razu towarzyszył mu w Polsce, tak się o nim wypowiedział w programie BBC _Books and Writers_: „Ma niesamowity talent do błyskawicznego nawiązywania kontaktu z ludźmi, przerażającą energię, niezmożoną cierpliwość i pogodę ducha, a co więcej – pokłady jego poczucia humoru i wytrwałości są niewyczerpane”.

Newman walczył w okopach w 1918 roku, co stało się tematem jego pierwszej książki: _The Cavalry Went Through_. Na liście sławnych ludzi, których spotkał, znajdują się Kennedy, Gandhi, Mandela, de Gaulle, Mosley, Hitler, Aung San, Chruszczow, król Laosu, król Albanii Zogu I, szach Iranu, Czang Kaj-szek, w wywiadach zaś bezlitośnie przypierał do muru przywódców Polski, Turcji, Pakistanu i wielu innych krajów. Na osobiste polecenie Mussoliniego trafił na indeks we Włoszech, ponieważ napisał powieść osnutą wokół próby zamachu na Duce.

Podczas pierwszej wojny światowej został zwerbowany do kontrwywiadu przez francuskiego oficera łącznikowego ze swojej jednostki, a gdy wybuchła wojna domowa w Hiszpanii, obserwował (w górach w Maroku Hiszpańskim), jak Franco rekrutuje wojsko do swoich celów, i słał doniesienia z Hiszpanii do brytyjskich gazet. Niewiele wiadomo o jego późniejszej działalności szpiegowskiej, pewne jest natomiast, że sporządzał raporty dla brytyjskiego rządu ze swoich licznych podróży, zwłaszcza w okresie międzywojennym.

Po powrocie z każdej kolejnej wyprawy Newman jeździł z odczytami po całej Wielkiej Brytanii, opowiadając o ludziach i miejscach, które odwiedził. Ma na swoim koncie 502 odczyty i około 200 krótkich przemówień i audycji radiowych. Tylko w 1940 roku skierował ponad pół miliona słów do publiczności złożonej z ponad 250 000 osób, nie wliczając słuchaczy radiowych, i przejechał ponad 30 000 mil, spędziwszy jedynie 29 dni w domu. Wiele ze swoich wypraw odbył na rowerze – pod tym względem stał się legendą. Zapalonym podróżnikiem pozostał aż do śmierci.

Bernard Newman jest autorem ponad 150 książek – podróżniczych, szpiegowskich, powieści oraz poważnych komentarzy na temat wydarzeń w Europie, Azji i na Bliskim Wschodzie.

Zmarł w 1968 roku, a w 2018 roku obchodziliśmy pięćdziesiątą rocznicę śmierci tego niezwykłego człowieka.Streszczenie

Wiadomości dotyczące Polski zawsze miały największą wagę, przeważnie zaś – zwłaszcza w okresie pisania tej książki – trafiały na pierwsze strony gazet. Od wybuchu „rewolucji październikowej” w 1956 roku świat przyglądał się Polsce z żywym zainteresowaniem. Czy odwilż gomułkowska ma szansę zakończyć się powodzeniem? Czy Polska krok po kroku przestanie być państwem satelickim? A może Rosjanie zastosują te same metody co na Węgrzech?

Bernard Newman znał Polskę od podszewki, a jesienią 1957 i latem 1958 roku odwiedził ten kraj po raz siódmy i ósmy. Miał pełną swobodę ruchów, bez przeszkód zwiedzał miasta i wsie. Spotykał chłopów i robotników fabrycznych, poetów, polityków, dziennikarzy, nauczycieli i wojskowych. Oglądał eksperymenty dotyczące przemysłu i upadek gospodarstw kolektywnych. Zebrał z pierwszej ręki mnóstwo informacji o „Ziemiach Odzyskanych” – niemieckich prowincjach podarowanych Polsce przez Stalina w ramach rekompensaty za zagarnięte ziemie wschodnie. Newman zdał jak dotąd najbardziej obiektywną z opublikowanych relacji dotyczących granic na Odrze i Nysie. Ten trudny problem może wtrącić świat w otchłań wojny, jeśli nie spróbujemy się z nim zmierzyć – autor proponuje praktyczne sposoby jego rozwiązania.

Niniejsza książka jest czytelnym i wyrazistym portretem kraju stanowiącego temat licznych dyskusji oraz jego mieszkańców – to dzieło ważne i fascynujące. Jego lektura wciąga niczym powieść, osadza ówczesne doniesienia w niezwykle użytecznym kontekście i dostarcza istotnego opisu historii dzisiejszej Polski.

Bernard Newman, 1946Krótkie wprowadzenie

_Rowerem przez Polskę Ludową_ to kolejny – po _Rowerem przez II RP_ oraz _Rowerem przez Polskę w ruinie_ – tom reportaży Bernarda Newmana, który trafia do rąk polskich czytelniczek i czytelników. Tym razem jest to relacja z ostatnich już pobytów autora w naszym kraju jesienią 1957 roku i latem 1958 roku. Od jego poprzedniej wizyty jesienią 1945 roku minęła ponad dekada, ponieważ władza ludowa, skądinąd słusznie, widziała w nim „pisarza antykomunistycznego” i twardo odmawiała mu wizy wjazdowej. Dopiero Październik ’56 i objęcie rządów przez Władysława Gomułkę umożliwiły zmianę tego stanu rzeczy, dość nietypowo zresztą, bo Newman – jak sam pisze – zaniechał oficjalnych starań i bezpośrednio przypomniał się Gomułce, który najwyraźniej pamiętał spotkanie z pisarzem tuż po wojnie i od razu wydał zgodę.

Opisując jednak popaździernikową Polskę, Newman zwracał się już do innej publiczności niż przed laty. Wielu osobom, które sięgnęły po poprzednie jego dzieła, spore partie rozdziałów od drugiego do szóstego wydadzą się zapewne dziwnie znajome – wprawdzie widać pewne skróty, inną kolejność wywodów, korekty dawnych fraz, nowe dopiski i aktualizacje, ale zasadniczy korpus tej części pozostał bez zmian, co zresztą sam autor podkreślał. Trzeźwo bowiem uznał, że jeśli choćby pobieżnie nie zapozna odbiorczyń i odbiorców z podstawowymi informacjami na temat historii Polski i specyfiki jej dziejów, nie zrozumieją oni, co oznaczał październikowy przełom. Zależało mu zwłaszcza na ukazaniu skomplikowanych i tragicznych losów naszego kraju podczas drugiej wojny światowej i późniejszego podporządkowania przez Rosję sowiecką, nie miał już bowiem złudzeń, jak jeszcze w poprzedniej relacji, co do charakteru rosyjskiej polityki. Pamiętajmy, że _Rowerem przez Polskę Ludową_ powstało pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku, czyli w czasach zimnowojennego szaleństwa. Newman także bał się wybuchu ogólnoświatowego kataklizmu, wyraźnie widział mocarstwowe roszczenia Rosji i bezsilność Polski, która wpadła w geopolityczną pułapkę.

Miał również poczucie, że w krytycznym momencie wojny Wielka Brytania zawiodła Polskę, stąd też starał się oddać jej sprawiedliwość, ukazać bohaterstwo narodu podczas wojny oraz jego przemyślność i pracowitość w czasach pokoju. Twierdził, że „optymistycznie nastawieni Polacy nigdy nie tracą nadziei”. Cenił dzielność ich ducha, doceniał starania, by zachować polskość, a brytyjskiej publiczności dał coś więcej niż tylko zwykły reportaż z bieżących wydarzeń w zapomnianym kraju za żelazną kurtyną. Ten tekst napisał szczery sympatyk Polski, który chciał przekonać do tej sympatii swoich rodaków. Z tego względu w przekładzie nie usunięto znanych już polskim czytelniczkom i czytelnikom rozdziałów – książka celowo tak właśnie została zaprojektowana przez autora jako całość i w takiej formie jest świadectwem swoich czasów.

Parę jeszcze słów trzeba poświęcić sprawom związanym z samym przekładem. Podobnie jak poprzednio nie zmieniałam nazw ani pojęć, którymi posługiwał się autor, nie starałam się też go spolszczać ani przydawać mu „insiderskiej” wiedzy. Dlatego właśnie rządząca ówcześnie krajem Polska Zjednoczona Partia Robotnicza występuje nierzadko po prostu jako Partia Komunistyczna, bo Newman nie widział powodu, by ukrywać jej prawdziwą istotę. Podobnie jak we wcześniejszych książkach synonimicznie traktował takie określenia jak Związek Radziecki, Rosja, Rosja sowiecka – wszystko to były jego zdaniem manifestacje tego samego, dziś byśmy powiedzieli, imperium zła.

Pewien problem wiązał się także z upodobaniem pisarza do wplatania w tekst nieoznaczonych cytatów, w tym przytaczanych w angielskim, niekiedy błędnym przekładzie wypowiedzi polskich polityków czy passusów z polskiej prasy. Nie wszystko niestety da się dziś wytropić, o ile więc na przykład cytaty ze sławnego przemówienia październikowego Gomułki są przywoływane w polskim tłumaczeniu w oryginalnym brzmieniu (i ze stosownym przypisem), o tyle fragmenty bliżej nieopisanych artykułów z „Trybuny Ludu” już nie. Jeżeli więc w książce pojawia się niewątpliwy – zdaniem Newmana – dosłowny cytat czy to z Gomułki, czy z Churchilla, a brakuje odpowiedniego odsyłacza, znaczy to, że nie znalazłam źródła i tłumaczyłam bezpośrednio za angielskim autorem.

_Rowerem przez Polskę Ludową_ zamyka swoistą trylogię reportaży angielskiego dziennikarza cyklisty, który począwszy od lat trzydziestych XX wieku przyjął wobec swoich rodaków rolę tłumacza i przewodnika po – jak pisał w _Rowerem przez II RP_ – „jednym z kluczowych państw w Europie”, a tak mało znanym i „niewłaściwie ocenianym” przez Anglików. Wskutek zrządzenia losu lub kaprysu historii książki zmarłego w 1968 roku Bernarda Newmana, zapomniane w jego ojczyźnie, odkryliśmy dziesiątki lat później w Polsce i chyba nie będzie przesadą stwierdzić, że niekłamana sympatia, którą nas obdarzał, jest dziś w pełni odwzajemniana.

Ewa KochanowskaPrzypisy końcowe

Efektem tej wizyty Newmana w Polsce jest jego książka Russia’s Neighbour: The New Poland, London 1946 (wyd. polskie: Rowerem przez Polskę w ruinie, tłum. Ewa Kochanowska, Kraków 2022) (przyp. red.).

„Nowakowski w Moim słowniku PRL-u wspomina, że ze względu na bogactwo ozdób (jakoby w guście ludowym) i kremowy kolor murów Pałac nazywano tortem. Porównanie trafne, co widać na kolorowych zdjęciach w fotoplastykonie”. Cyt. za: Jakub Kowalski, Arkadiusz Bartosiak, Imię pod blachą. Jak powstawał Pekin, „Rzeczpospolita”, 2 maja 2019 (przyp. tłum.).

Newman w książce w zasadzie posługuje się nazwami „policja” i „policjant”, choć oczywiście w latach 1944–1990 w Polsce działała Milicja Obywatelska (przyp. red.).

Kryzys trwał krótko, bo po kapitulacji stolicy już pod koniec października 1939 r. ponownie uruchomiono komunikację tramwajową i z ograniczeniami funkcjonowała ona do wybuchu powstania warszawskiego (przyp. red.).

Uroczystość w rzeczywistości przebiegała nieco inaczej, niż podaje autor. Władze rosyjskie starały się ograniczyć liczbę widzów, ale nie groziły im bynajmniej armatami. Badacze szacują liczbę uczestników na ponad 12 000 (przyp. red.).

Pałac pod Blachą powstał niezależnie od Zamku Królewskiego i nie może być nazwany jego częścią. Król Stanisław August Poniatowski rzeczywiście przekazał go swojemu bratankowi, księciu Józefowi, który uczynił go swoją rezydencją (przyp. red.).

Nazwa pałacu jest jednak dużo starsza i sięga początków XVIII w. – upamiętnia fakt, że był to pierwszy budynek w stolicy kryty blachą miedzianą (przyp. tłum.).

Podobnie jak w poprzednich książkach Newmana o Polsce, autor najwyraźniej utożsamia Stare Miasto ze staromiejskim rynkiem (przyp. tłum.).

Tu również pojawiają się problemy topograficzne – na staromiejskim rynku faktycznie stał stary ratusz, ale rozebrano go jeszcze w 1817 r., rolę stołecznego ratusza przejął zaś pałac Jabłonowskich, zbudowany w latach 1773–1785, który do nowej roli przystosowano w latach 1817–1819. Mieścił się on jednak przy ul. Senatorskiej, tuż przy placu Teatralnym – Newman zapewne widział go przed wojną. Jednak ocalałe kolorowe kamienice, o których wspomina Newman, znajdują się na rynku Starego Miasta. Pałac Jabłonowskich uległ zniszczeniu jeszcze we wrześniu 1939 r., a po powstaniu był już tylko wypaloną ruiną. Rynek jest odległy od placu Teatralnego o mniej więcej pół kilometra, a we wrześniu 1945 r. tereny te zasadniczo były morzem gruzów – można więc zrozumieć dezorientację przybysza (przyp. tłum., przyp. red.).

Chodzi o sobór św. Aleksandra Newskiego, wzniesiony w latach 1894–1912 na rozkaz cara Aleksandra III w odpowiedzi na propozycję Iosifa Hurki, ówczesnego generał-gubernatora warszawskiego. Kilkanaście lat po ukończeniu budowy, w latach 1924–1926, świątynię, uznawaną za symbol rusyfikacji, rozebrano (przyp. tłum.).

To raczej poetycka wizja, mająca ukazać, że polscy żołnierze wcześniej walczyli w innych armiach. Armia Hallera nie zdołała wziąć znaczącego udziału w boju, w końcowych walkach pierwszej wojny światowej z jednostek polskich uczestniczył tylko 1 Pułk Strzelców Polskich od lipca 1918 r. w Szampanii, a od połowy października 1918 r. także 1 Dywizja Strzelców Polskich. Zob. Armia Polska we Francji, pl.wikipedia.org, b.d., https://pl.wikipedia.org/wiki/Armia_Polska_we_Francji, dostęp 17.08.2023 (przyp. red.).

Walki o Lwów rozpoczęły się 1.11.1918 r., stąd też może nie tyle jest to „pierwsza bitwa odrodzonej Polski”, ile bitwa, która trwała, gdy Polska odzyskała niepodległość (przyp. red.).

Walki o Lwów rozpoczęły się jeszcze jesienią 1918 r. Wizja miasta pozbawionego młodych mężczyzn jest może nieco przesadzona, niemniej faktem jest, że działania wojenne ograniczyły liczebność tej grupy wiekowej we Lwowie (przyp. red.).

W starciach „brało udział z bronią w ręku lub w służbach pomocniczych 6022 osób, w tym 1374 uczniów szkół powszechnych i średnich oraz studentów. 2640 walczących nie przekroczyło 25. roku życia. Zginęło lub zmarło od ran 439 żołnierzy i członków wojskowej służby sanitarnej, w tym 12 kobiet”. Za: Bitwa o Lwów (1918–1919), pl.wikipedia.org, b.d., https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_o_Lw%C3%B3w_(1918%E2%80%931919), dostęp 17.08.2023 (przyp. red.).

W Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie leży obrońca Lwowa, ale o tym, uczestnik jakiej bitwy tam spocznie, rozstrzygnęło losowanie przeprowadzone 4.04.1925 r. (w grę wchodziło piętnaście zaszczytnych bitew, jak zdecydowało Ministerstwo Spraw Wojskowych). Ostatecznego wyboru zaś dokonała Jadwiga Zarugiewiczowa, matka żołnierza poległego w bitwie pod Zadwórzem (33 km od Lwowa – walkę z oddziałami 1 Armii Konnej Budionnego stoczył tam 17.08.1920 r. batalion kpt. Zajączkowskiego) i pochowanego w nieznanym miejscu. Wskazała ona na trumnę ze szczątkami przypuszczalnie około czternastoletniego ochotnika – jak ustalono po oględzinach lekarza (przyp. tłum.).

Mowa najpewniej o Stanisławie Jankowskim „Agatonie” (1911–2002) (przyp. tłum.).

Dom Partii przy dzisiejszym rondzie de Gaulle’a, oddany do użytku w 1951 r. Zob. Centrum Bankowo-Finansowe w Warszawie, pl.wikipedia.org, b.d., https://pl.wikipedia.org/wiki/Centrum_Bankowo-Finansowe_w_Warszawie, (przyp. tłum.).

Inicjały doktora Ludwika Łazarza Zamenhofa zostały podane od jego imion w esperanto: Ludoviko Lazaro. Zob. Ludwik Zamenhof, pl.wikipedia.org, b.d., https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwik_Zamenhof (przyp. red.).

Mowa o francuskiej adaptacji powieści D.H. Lawrence’a w reżyserii Marca Allégreta z 1955 r. (przyp. tłum.).

Uncja odpowiada 28,35 g, więc Newman pisał zapewne o stugramowej tabliczce (przyp. red.).

Oliver Cromwell (1599–1658) – przywódca rewolucji angielskiej, która obaliła monarchię Stuartów. W latach 1649–1653 wojska dowodzone przez niego dokonały brutalnej pacyfikacji Irlandii (przyp. red.).

Pierwszym premierem kraju po odzyskaniu niepodległości był Jędrzej Moraczewski (od 17.11.1918). Jego gabinetowi, czyli Tymczasowemu Rządowi Ludowemu Republiki Polskiej, podporządkowały się regionalne ośrodki władzy, m.in. rząd lubelski Ignacego Daszyńskiego (7–11.11.1918). Paderewski był szefem rządu, który powstał 16.01.1919 r., po ustąpieniu rządu Moraczewskiego (przyp. red.).