Rozpoczynanie badań - ebook

WSTĘP

Na początku XXI wieku, kiedy obaj byliśmy jeszcze doktorantami, powierzono nam prowadzenie zajęć z metodologii badań. Na naszym wydziale kurs ten był obowiązkowy na studiach licencjackich. Na papierze prowadził go profesor, ale tak naprawdę wszystkie obowiązki scedowano na nas. Otrzymawszy zaledwie kilka wytycznych, musieliśmy ułożyć od zera program zajęć. Jedynym wymaganiem było przedstawienie przez każdego studenta przed końcem semestru projektu badawczego – szczegółowego planu działań zawierającego: konkretne pytania, które projekt ten miał przebadać i na które powinien znaleźć odpowiedzi, źródła, z których można było przy tym skorzystać, oraz potencjalne implikacje i oddziaływanie dokonanych ustaleń.

Nasza dwójka połączyła siły, aby opracować semestralny plan, dzięki któremu student byłby w stanie w stosunkowo krótkim czasie przygotować dojrzały projekt badawczy. Wzięliśmy pod uwagę nasze doświadczenia, zarówno jako absolwentów, jak i w tym momencie początkujących naukowców, i zsyntetyzowaliśmy je w postaci mapy drogowej równie czytelnej jak dwunastoetapowy program rzucania palenia. Uznaliśmy, że można znaleźć na niej praktycznie wszystko: pracę nad źródłami głównymi, robienie notatek, tworzenie bibliografii adnotowanej ze źródłami wtórymi, rozwinięcie hipotezy, nakreślenie struktury tezy oraz podsumowanie oczekiwanych implikacji badania.

Dzięki naszej mapie praca każdego studenta powinna układać się krok po kroku.

A przynajmniej tak sądziliśmy.

Coś jednak nie zadziałało. Kiedy tylko rozpoczęły się zajęcia, cały nasz plan runął w gruzy. Spotykaliśmy się co tydzień, aby porównać notatki, i obaj zauważyliśmy niepokojący trend: pomimo naszej „łatwej do odczytania mapy drogowej”, nasi studenci, wyruszając w zaplanowaną przez nas podróż przez cały kraj, utykali zaraz przy wyjeździe z garażu i nie docierali nawet do pierwszego skrzyżowania. _Jak skompletować bibliografię, kiedy nie mam pojęcia, nad czym chcę pracować? Mam ogólne zainteresowania, ale nie mam pytań – jak zadawać właściwe pytania? W jaki sposób moje pytania mogą mieć jakieś implikacje, skoro nawet nie wiem, o co zapytać? Przeczytałem źródło i uznałem je za interesujące – ale jak mam zbudować na nim pracę naukową?_

Minęła połowa semestru, a większość studentów nadal nie wybrała projektu, który by ich w jakiś sposób zafascynował. Wszyscy mieli straszliwie opóźnienia. Jak mogli „zagłębić się w źródła” lub „zbudować hipotezę”, skoro nie postawili pytania badawczego? W jaki sposób mieli przekształcić swoją pasję w projekt, jeśli nie byli nawet pewni, jaka jest ich pasja?

Niektórzy studenci, aby ruszyć z pracą, zdecydowali się zająć tematami, które nie do końca ich interesowały. Realizowali kolejne etapy naszego planu, było jednak wyraźnie widać, że dokonali takiego a nie innego wyboru po prostu dlatego, że _musieli coś wybrać_. W miarę jak zbliżał się ostateczny termin oddania pracy, niepokój zarówno studentów, jak i nas samych wyraźnie rósł.

Z perspektywy czasu łatwo zauważyć błąd, który popełniliśmy: zapomnieliśmy, że najtrudniejszym etapem badań jest ten, kiedy – _zanim jeszcze je na dobre rozpoczniesz_ – nie wiesz, jakie pytania chcesz zadać lub jaki problem rozwiązać. Proces badawczy nie rozpoczyna się dopiero _po_ ustaleniu podstawowych pytań, on dzieje się jeszcze _zanim_ zorientujesz się, co badasz. Na tym polega zasadnicza ironia prowadzenia badań, swego rodzaju ich paradoks, i żaden dotyczący tej tematyki przewodnik nie uczy, jak sobie z nim poradzić. Niniejsza książka jest owocem naszych wspólnych doświadczeń – dziesięcioleci nauczania i lat refleksji nad odkryciem, którego dokonaliśmy, kiedy nasza próba pomocy grupie niewątpliwie zdolnych i zmotywowanych studentów w ich przygodzie z badaniami zakończyła się porażką. Odkryliśmy, że napisano mnóstwo książek wyjaśniających proces badawczy naukowcom, który już _wiedzą, jak brzmi ich pytanie lub problem_, ale za to nie ma w ogóle takich, które pomogłyby studentom dowiedzieć się, o co chcą zapytać albo jakim zagadnieniem się zająć. Publikacje te wykonują niewątpliwie wspaniałą pracę, wyjaśniając, w jaki sposób zarysować i naszkicować problem, poprawić tezę, zacytować źródła i nie tylko. Mają też wielką wartość, wskazując młodym naukowcom, jak wybrać właściwą skalę dla ich projektów badawczych. Mogą pomóc ci utrzymać się na właściwej drodze, jeśli znasz już swój kierunek. Ale żadna z tych książek nie nauczy cię, co robić, _zanim_ dowiesz się, dokąd zmierzasz. Żadna nie zajmuje się kwestią tego, _od czego masz zacząć_.

Dlaczego zatem jest tak wiele publikacji o tym, jak prowadzić badania, a tak niewiele o tym, jak dowiedzieć się, _co_ usiłujesz zbadać? Łatwo to wyjaśnić. Założenie jest takie, że przeciętny student wie już, co go pasjonuje, i musi tylko za tym podążać. Zakładamy więc, że każdy ma swoją pasję i jest jej w pełni świadomy.

My podchodzimy do tego w nieco inny sposób. Chociaż wierzymy, że wszyscy młodzi ludzie mają pasje, to jednak _nie_ zakładamy, że wszyscy już wiedzą, jakie one są. Możemy przecież mieć takie zainteresowania, których nie potrafimy wyrazić słowami, lub takie, o których istnieniu _nie mamy pojęcia_, ponieważ albo nie znamy siebie aż tak dobrze, albo nigdy nie zdawaliśmy sobie sprawy, że zestaw rzeczy, które nas ciekawią lub zajmują, można uznać za pasję. Co jeszcze bardziej mylące, czasami błędnie zgadujemy, jakie są nasze prawdziwe zainteresowania. Dzieje się tak znacznie częściej, niż nam się wydaje. Bądź co bądź wszyscy żyjemy w otoczeniu płynących ze środowiska oczekiwań (społecznych, kulturowych, rodzinnych, faktycznych, wyimaginowanych) i trudno nie przyjąć niektórych z nich lub nawet wszystkich za własne. Zamiast uczyć się umiejętności retrospekcji lub zaufać sobie samemu, wybieramy drogę na skróty: przejmujemy pasje _innych_ ludzi i udajemy najlepiej, jak potrafimy, że są one nasze.

Innymi słowy, stając w obliczu pytania, _od czego_ zacząć swoje badania, zbyt często spoglądamy za siebie. Szukając zewnętrznej walidacji, pozwalamy innym ustalać nasz cel. Jednak proces badawczy rozpoczyna się od zidentyfikowania przez badacza problemu, który nosi _w sobie_, i zastanowienia się nad tym, co z nim zrobić. I właśnie tego nie zauważyliśmy, kiedy prowadziliśmy nasze pierwsze zajęcia. Nieświadomie oszukaliśmy naszych studentów. Gdyby mieli oni więcej czasu na introspekcję, mogliby liczyć na o wiele bardziej satysfakcjonujące doświadczenie badawcze.

Dwadzieścia lat później ponownie połączyliśmy siły, aby to naprawić. Niniejsza książka zawiera kurs w formie, w której nie udało się nam go przeprowadzić kilkadziesiąt lat wcześniej, czego bardzo żałujemy. Przewodnią zasadę, na której opiera się idea tej publikacji, nazwaliśmy _badaniami egocentrycznymi_.

BADANIA EGOCENTRYCZNE: MANIFEST

W niniejszej książce opowiadamy się za „egocentrycznym” podejściem do badań. Koncentrując się na wczesnych etapach procesu badawczego, przedstawiamy różnorodne techniki i sposoby myślenia mogące pomóc ci rozpocząć prowadzącą we właściwym kierunku podróż badawczą, której celem jest zdefiniowanie ważnego _dla ciebie_ samego problem.

Czym są badania egocentryczne i dlaczego warto je podjąć?

Zacznijmy od wyjaśnienia, co ten termin oznacza – a czego nie.

Badania egocentryczne to:

1. _Praktyka_ badawcza, która podkreśla znaczenie wyruszenia w podróż badawczą dokładnie z miejsca, w którym się _obecnie_ znajdujesz, i utrzymanie podczas całego procesu bliskiego kontaktu z samym sobą – swoimi instynktami, ciekawością i uprzedzeniami. Bycie „egocentrycznym” badaczem oznacza nieustanne utrzymywanie środka ciężkości nad swoimi stopami i unikanie poruszania tematów oraz zadawania pytań, które, jak przypuszczasz, mogą zadowalać twojego wyimaginowanego, zewnętrznego sędziego.

2. _Etyka_ badań polegająca na świadomym uznaniu i ocenie swoich umiejętności oraz ograniczeń jako badacza. Zakłada ona _skoncentrowanie_ na tym, kim jesteś, słuchaniu własnych instynktów i zaufaniu im, nawet jeśli brzmią dość naiwnie lub są słabo wyartykułowane, oraz udoskonalaniu ich podczas procesu badawczego.

3. _Stan umysłu_, który potwierdza wartość twoich pomysłów, założeń i obaw w kształtowaniu celu i kierunku swoich badan. Zakłada, że im lepiej (i szybciej) odkryjesz własne zainteresowania i motywacje jako badacza, tym lepiej (i szybciej) zidentyfikujesz problem badawczy, który ma istotne znaczenie zarówno dla ciebie, jak i dla całego świata. Jednak pierwszą osobą, która musi był głęboko zainteresowana twoim problemem badawczym, jesteś _ty sam – badacz_.

Teraz, skoro określiliśmy, czym są badania egocentryczne, wyjaśnijmy sobie, czym one _nie są_.

Badanie egocentryczne nie oznacza uwolnienia (lub rozdmuchania) własnego „ja”. Bycie _egocentrycznym_ nie zakłada pochłonięcia samym sobą, obsesji na swoim punkcie, samozadowolenia, konsumpcjonizm, pobłażania sobie, wyrachowania ani samolubstwa.

Wręcz przeciwnie: egocentryczni badacze są skłonni do samorefleksji i zawsze samokrytyczni, szczerzy i dociekliwi w kwestii własnych zainteresowań, motywacji i umiejętności, ale też na tyle otwarci i pewni siebie, aby ocenić wagę innych koncepcji. Oznacza to posiadanie środków pozwalających na zakwestionowanie przyjętych poglądów, w tym nieracjonalnych pomysłów, które prawdopodobnie nosisz w sobie, nawet nie zdając sobie z tego sprawy.

Badania egocentryczne nie są również działaniem autobiograficznym. Oznacza to, że prace naukowe, artykuły, raporty lub książki, które napiszesz, nie mogą opowiadać historii twojego życia. Nie każda praca, którą stworzysz, czy obraz, który namalujesz, będą autoportretem.

Ostatecznym celem egocentrycznego procesu badawczego jest, podobnie jak w przypadku procesów konwencjonalnych, osiągnięcie przez badacza empirycznych, ugruntowanych, opartych na informacjach teoretycznych i przekonujących wyników dotyczących jakiegoś aspektu otaczającego nas świata i uczynienie tego w sposób, który zmienia sposób myślenia ludzi. Aby jednak zidentyfikować i rozwiązać problem, który jest naprawdę ważny dla _innych_, proces badania egocentrycznego wymaga, aby był ważny on przede wszystkim _dla ciebie_.

Innymi słowy, pierwszym wymogiem prawdziwej nauki jest to, aby twoje badania skupiały się na czymś więcej niż tylko przelotne zainteresowanie, dobry pomysł lub coś, co przydzielił ci jakiś czynnik zewnętrzny.

Przeprowadzimy cię przez proces formułowania pytań – zagadnień, które dotyczą ciebie samego – oraz pokażemy, jak dzięki twojej pasji i pracy mogą one stać się pytaniami, które dotyczą także innych.

BADANIA EGOCENTRYCZNE SĄ NAJLEPSZYM RODZAJEM BADAŃ

Jedną z rzeczy, która sprawia, że badania są tak fascynujące, jest dokładnie to, co czyni je równie zniechęcającymi: teoretycznie przebadać można _wszystko_.

Gdzie jednak zacząć?

Odpowiedź brzmi: dokładnie tam, gdzie jesteś właśnie w tym momencie.

Istotą niniejszej książki są dwa założenia. Po pierwsze, badania, jeśli do samego początku zrobisz kilka rzeczy tak, jak trzeba, są w stanie zmienić życie. Po drugie, najważniejszym elementem rozpoczęcia projektu badawczego jest odkrycie jego istoty. Badania to proces, mający nie tylko rozwiązywać oczywiste problemy, ale także wskazywać takie, o których istnieniu ani ty sam, ani inni ludzie nie mieliście pojęcia. To proces odkrywania, analizowania i tworzenia, który może zarówno zyskać własny rozmach, jak i stworzyć kolejne inspiracje. Głęboko zakorzenione problemy ujawniają się tylko, jeżeli ufamy samym sobie i oprzemy się na pewnych źródłach, jednak potrzeba na to czasu. Tylko ty – i nikt inny – może ci powiedzieć, co masz badać. Odpowiedź na pytanie o temat badawczy wymaga odważnego spojrzenia w lustro.

Jeśli zatem jesteś jedyną osobą, która może odpowiedzieć na pytanie „co badać”, po co zatem czytać niniejszą książkę?

Słuszne pytanie.

Nie twierdzimy, że posiadamy tajemną formułę generowania projektów badawczych. Nie powiemy ci też, _co_ masz badać. Możemy za to zaoferować konkretne techniki stworzone w celu przyśpieszenia procesu formułowania pewnej idei, który wymaga zadawania pytań koniecznych do odkrycia podstawowego problemu badawczego, a następnie stworzenia z niego faktycznego projektu.

Książka ta ma zatem za zadanie wyciągnięcie pomocnej ręki w celu stworzenia idealnych warunków do rozpalenia w tobie ognia – „ognia, który zapala się sam” (zapożyczamy to sformułowania, od perkusisty jazzowego Buddy’ego Richa, który opisał w ten sposób geniusza). Pokaże ci ona też, jak zachować równowagę i jasność w skomplikowanych, pełnych niepewności i niejednoznaczności sytuacjach. Nauczy cię, jak odróżnić _jałową_ niepewność – kiedy jesteś na złej drodze i prawdopodobnie powinieneś zawrócić – od _produktywnej_ niepewności, kiedy możesz _poczuć_ się zagubiony, ale twój wewnętrzny instynkt i mądrość będą cię zachęcać do dalszego działania.

Jeżeli poszukujesz swojego pierwszego tematu badawczego, wskażemy ci, jak zacząć. Jeśli masz mnóstwo doskonałych pomysłów i nie potrzebujesz pomocy do sformułowania pytań, pomożemy ci dowiedzieć się, w które z nich warto zainwestować swój czas. Jeśli masz już dobrze zdefiniowany projekt badawczy, nauczymy cię, jak pogłębić i udoskonalić swoje badania, odkrywając możliwości, o których istnieniu nie wiedziałeś. Jeśli jesteś doświadczonym badaczem lub wykładowcą, w książce tej znajdziesz filozofię badań i wachlarz strategii – możesz podzielić się nimi ze studentami albo wykorzystać je do udoskonalenia własnej praktyki.

Niniejsza publikacja ma służyć przede wszystkim praktyczną pomocą, dostarczając konkretnych i sprawdzonych technik, które mogą ci pomóc:

• wybrać temat badań,

• zamienić ów temat na konkretne i istotne pytania,

• zidentyfikować podstawowy problem stojący za pytaniami, które zadajesz,

• uporać się z założeniami, uprzedzeniami i z góry przyjętymi wyobrażeniami, które możesz mieć odnośnie do swojego tematu,

• wyartykułować elementy składające się na ów problem oraz nadać priorytet konkurującym ze sobą interesom i obawom,

• zbliżyć się do szeroko rozumianego środowiska badaczy, którzy zajmują się tym samym tematem, co ty (to znaczy twoim głównym tematem lub dziedziną badawczą), i umieć się w nim poruszać,

• odkryć i zmapować odpowiednie społeczności badaczy, które istnieją poza twoim polem badawczym,

• znaleźć źródła, które będą ci przydatne w twoim projekcie badawczym,

• wykorzystać znalezione źródła w celu doprecyzowania swoich pytań (zwłaszcza na etapie badań wstępnych),

• poradzić sobie z mentalnymi blokadami oraz utrzymać tempo podczas krytycznych wczesnych etapów projektu, kiedy najłatwiej o poczucie zagubienia,

• jako badacz pozostać elastycznym, przenikliwym, bystrym i zmotywowanym.

To zestaw wyjątkowo deficytowych umiejętności. Kiedy używamy języka akademickiego – rozmawiamy o pracach dyplomowych, studentach, grupach i wykładowcach – mają one fundamentalne znaczenie dla różnych dziedzin i specjalności. Pomysły i ćwiczenia, o których tutaj przeczytasz, znajdą zastosowanie w biznesie, dziennikarstwie, sztuce, projektowaniu, budowaniu społeczności i prowadzeniu własnej działalności gospodarczej. Umiejętności opisane w niniejszej książce mają także fundamentalne znaczenie dla badań naukowych, co oznacza, że pomogą ci niezależnie od dziedziny badań i poziomu wiedzy badawczej.

JAK KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI

Oto klucze pozwalające na korzystanie z tej książki bez względu na twoje doświadczenie badawcze:

• PISZ W TRAKCIE CZYTANIA. To nasze zalecenie nr 1, ponieważ najważniejszym działaniem, jakie będziesz podejmował, jest dokumentowanie swoich zainteresowań, założeń, problemów i pomysłów; ich zbiór będziemy nazywać dowodami własnymi. Opisywanego przez nas w tej książce procesu nie da się przeprowadzić tylko w głowie, a do wielu ćwiczeń będziesz potrzebować pisemnego zapisu swoich myśli. Pisz w dowolnej formie: długopisem w notatniku, cyfrowo, na serwetce, tablicy suchościeralnej lub zwykłej. Będziesz wielokrotnie wracał do dowodów własnych. Pisz nawet więcej niż potrzeba. (Więcej o tym, dlaczego tak dużo piszemy, znajdziesz w pierwszym ćwiczeniu poniżej).

• W RAZIE POTRZEBY POWTARZAJ ĆWICZENIA, PONOWNIE CZYTAJ I PISZ. Ćwiczenia i zadania zawarte w tej książce są przeznaczone do wielokrotnego powtarzania.

• ZASTOSUJ ĆWICZENIE DO WŁASNEGO PROJEKTU (ale jeśli nie masz jeszcze projektu, nie martw się!). Przygotowaliśmy kilka przykładów, ale swoje cele osiągniesz jedynie wówczas, gdy zastosujesz przedstawione tutaj pomysły we własnej pracy.

W całej książce znajdziesz trzy powtarzające się sekcje, które przedstawiają sposoby praktycznego zastosowania pomysłów na różnych etapach procesu badawczego:

• _Spróbuj_,

• _Najczęściej popełniane błędy_, __

• _Panel dyskusyjny_.

Spróbuj

W każdym rozdziale będziesz pracował nad praktycznymi ćwiczeniami i symulacjami, które pomogą ci osiągnąć określony zestaw celów: sformułować pytania, doprecyzować je, odkryć zasady łączące twoje pytania oraz zidentyfikować problem, który jest twoim motywatorem. Wierzymy, że różne podejścia są skuteczne dla różnych badaczy, dlatego oferujemy różnorodne ćwiczenia. Wszystkie one opierają się na podstawowym zestawie zasad. Należą do nich:

• uważna, pozbawiona oceny obserwacja,

• dawanie sobie przyzwolenia i zachęty do mówienia na głos rzeczy trudnych do artykulacji, niepewnych i drażliwych,

• przelewanie owych rzeczy na papier.

Zachęcamy do przeczytania książki od początku do końca, ale możesz też „poskakać” po różnych zagadnieniach. Badania są procesem rekursywnym i iteracyjnym, a nie liniowym. Po publikację tę można również sięgać wielokrotnie. Niezależnie od tego, czy przeczytasz ją kilka razy, czy też wystarczająca będzie jedna lektura, jedynym sposobem na skorzystanie z naszych rad jest wykonanie wszystkich ćwiczeń oraz, jak wspomniano wyżej, _zapisanie ich wyników_.

Celem owego nieustannego zapisywania jest stworzenie czegoś, co nazwaliśmy dowodami z samego siebie lub dowodami własnymi. Możesz je postrzegać jako wskazówki, które pomogą ci znaleźć odpowiedzi na najważniejsze pytania, na które badacz musi odpowiedzieć w trakcie owej wczesnej fazy procesu badawczego: _Dlaczego interesuje mnie ten temat? Co takiego w nim jest, że moim zdaniem jest on kluczem do jakiegoś większego problemu? Dlaczego to pierwotne źródło rzuca mi się w oczy? Dlaczego ze wszystkich możliwych tematów, nad którymi mógłbym się pochylić, nieustannie wracam do tego? Jak sformułować mój problem?_

Dowody własne to cenna forma notatek, naszym zdaniem często zaniedbywana przez wielu badaczy. Być może odrzucają ją jako swego rodzaju pamiętnik „poszukiwania samego siebie”. Dominuje przekonanie, że owe subiektywne, anegdotyczne informacje mogą być przydatne, gdyby ktoś kiedyś stworzył dokument o powstawaniu twojego projektu, ale nie są to _faktyczne_ badania. My jednak nie zgadzamy się z tym poglądem i sądzimy, że badacze, którzy żywią takie uprzedzenia, sami mogliby dokonać większej introspekcji.

Opowiadamy się wręcz za tym, aby taką samoobserwację uczynić stałym elementem swojej pracy badawczej. Dowody własne, jakie pojawią się podczas procesu egocentrycznych badań, są niejako kuzynami owych notatek, które dla doświadczonych badaczy są rutynowe, kiedy ci czytają źródła pierwotne, przeprowadzają wywiady lub terenowe badania etnograficzne albo kopiują informacje bibliograficzne. Nazwa „dowody własne” wzięła się stąd, że dokonywane we wczesnej fazie badań zapiski będą miały wartość znacznie wykraczającą poza zwykłe odnotowanie faktów, cytatów, obserwacji i innych dowodów związanych z otaczającym cię światem. Ujawnią one pewne elementy wiedzy na temat _ciebie samego_. Dzięki owym wskazówkom będziesz w stanie odkryć nowe pytania i problemy, które nosisz w sobie. Jeśli zrobisz to na wczesnym etapie procesu badawczego, nie tylko zaoszczędzisz sobie czasu i frustracji, ale, co ważniejsze, zwiększysz prawdopodobieństwo znalezienia projektu badawczego, który jest odpowiedni dla ciebie.

NAJCZĘŚCIEJ POPEŁNIANE BŁĘDY

Lista najczęściej popełnianych błędów znajduje się po każdym ćwiczeniu _Spróbuj_. Większość z owych uchybień należy do jednej z trzech kategorii:

1. niepozwalanie sobie na krytykę,

2. niesłuchanie samego siebie,

3. brak notatek.

Prowadząc innych badaczy i studentów przez nasze ćwiczenia, widzieliśmy, jak trudne może być unikanie impulsów, by się bronić (przyjąć postawę obronną), a także słuchać głosów wyimaginowanych autorytetów, które narzucają pewien sposób myślenia, i być głuchym na inne.

Tego typu złe nawyki tworzą nieuświadomione blokady na drodze do introspekcji. Mając świadomość najczęściej popełnianych błędów, jesteśmy lepiej przygotowani do tego, aby uniknąć owych impulsów oraz skupić się na pozbawionej oceny samoobserwacji. W trakcie całego procesu robienie notatek, które staną się podstawą samoobserwacji będącej pomocą w zbudowaniu projektu, jest niezbędne. Nie staraj się zapamiętać wszystkiego. Intuicja może być ulotna. I, jak będziemy ci nieustannie przypominać, nie czekaj do samego końca. Od razu zapisuj swoje przemyślenia.

PANEL DYSKUSYJNY

Od czasu do czasu może ci się przydać podzielenie się swoimi pomysłami na forum panelu dyskusyjnego – z wykładowcą, mentorem, przyjacielem, współpracownikiem lub innym doradcą. Sugerujemy tu konkretne sposoby przygotowania się do takich rozmów. Panel dyskusyjny może stanowić ktoś, kto pomaga ci zyskać alternatywny sposób spojrzenia na twoje pomysły i teksty oraz spojrzeć na nie z dystansem. Pomoże ci uświadomić sobie ich różne aspekty, które nie przyszły ci do głowy na początku, lub pomoże zidentyfikować nieuświadomione tendencje w twoim sposobie myślenia. Panel dyskusyjny pomaga w autorefleksji i podejmowaniu lepszych decyzji, dlatego zalecamy, aby rozmowa z kimś, komu ufasz, stała się na tym wczesnym etapie procesu badawczego trwałym nawykiem. W ostatecznym rozrachunku wdrożenie procesu badań egocentrycznych pozwoli ci stać się własnym panelem dyskusyjnym.

Korzystaniu z panelu dyskusyjnego towarzyszy poważne zastrzeżenie. Dobroczynne wskazówki wykładowcy, doradcy lub innej osoby cieszącej się autorytetem – sugestie tego, nad czym „możesz” lub „powinieneś” popracować – mogą mieć w owych wczesnych etapach badań duży wpływ na badacza. Jeśli czujesz się zagubiony lub niepewny co do wartości rodzących się pomysłów, sugestia szefa, wykładowcy lub doradcy (zwłaszcza jeśli jest on apodyktyczny) może nieco przypominać _rozkaz_. Albo stanie się twoim wyjściem awaryjnym, twoim „cóż nie jestem w stanie wymyśleć nic lepszego, więc równie dobrze mogę robić to!”. Przyjazna wskazówka może wydawać się sposobem na przyspieszenie procesu. Co mogłoby się jednak stać, gdybyś pominął chaotyczny etap wdrażania swojego projektu i przyjął gotowy pomysł, który według twojego zaufanego doradcy jest ważny? Niestety efekt może być hamujący i odwrotny do zamierzonego.

Sami jako mentorzy wielokrotnie widzieliśmy, jak studenci często chwytali się pierwszego pomysłu, który przyszedł im do głowy, a kilka miesięcy później tworzyli pracę, która nie przekonywała nas, że pisząc ją, byli naprawdę zainteresowani tematem. Zwykle ich wynik był daleki od optymalnego. Istotą badań jest bowiem nie cofanie się, ale posuwanie naprzód – podjęcie ryzyka i odkrycie lub stworzenie czegoś oryginalnego. Mentor może udzielić porady, która uchroni cię przed poszukiwaniem innych ścieżek prowadzących do tego samego wniosku. Ale kiedy student przychodzi z pomysłem na projekt badawczy i pyta: „Czy o to chodzi?”, odpowiedź prawdziwego mentora jest zawsze taka sama: „Czy _twoim zdaniem_ o to właśnie chodzi?”

Z naszego doświadczenia wynika, że jeśli pytanie badawcze _nie_ będzie stanowić dla ciebie dość silnej motywacji, aby poświęcić czas na udzielenie na nie odpowiedzi, wykonanie dobrej pracy, a nawet samo jej ukończenie, stanie się wyzwaniem. Tak więc, zanim spotkasz się ze swoim panelem dyskusyjnym i zagłębisz się w źródła badawcze, wykonaj kroki opisane w pierwszej części tej książki, aby znaleźć centrum swoich zainteresowań.

NAJPIERW INTROWERSJA, PÓŹNIEJ EKSTRAWERSJA

Dwuetapowy proces rozpoczynania projektu badawczego zakłada konieczność spojrzenia najpierw do wnętrza samego siebie, a następnie na zewnątrz. Część 1 przeprowadzi cię przez skoncentrowany na tobie samym proces stawania się egocentrycznym badaczem. Zastanowisz się nad doświadczeniami, zainteresowaniami, priorytetami i założeniami, które wnosisz ze sobą do badań – i ocenisz, jak najlepiej je wykorzystać, wyznaczając ich kierunek. Proces ten wykracza poza konwencjonalne zmagania z własnymi myślami, ponieważ wymaga zastanowienia się nad własną wartością. Polega to na rozróżnieniu pomiędzy tym, co _nie ma_ dla ciebie znaczenia, tym, co _myślisz_, że jest dla ciebie ważne, i tym, co _naprawdę_ jest dla ciebie istotne.

Uważamy, że najlepiej będzie rozpocząć ten proces, _zanim_ skonfrontujesz swoje pomysły z mądrościami społeczności naukowej. Pomysłów tych będzie mnóstwo – chociaż nie wszystkie będą miały taką samą wartość – i już na tym wczesnym etapie badań powinieneś rozsądnie ocenić, które z nich powinny mieć wpływ na twój projekt. Nie brakuje również autorytetów (także tu przypominamy: nie wszystkie mają równą wartość) i na tym wrażliwym etapie mogą one wywierać nadmierny wpływ na kierunek badań, kiedy nie jesteś jeszcze do końca pewien, co chcesz robić.

Po podjęciu owych kroków zmierzających w stronę stania się egocentrycznym badaczem, będziesz gotowy do przetestowania i udoskonalenia swoich pomysłów projektowych w odniesieniu do pytań, metodologii, teorii, protokołów, założeń i zbiorowych doświadczeń społeczności badawczej. W części 2 skoncentrujemy się na _ekstrawersji_. Pomaga ona poruszać się po często zagmatwanym procesie dochodzenia do porozumienia ze społecznościami badawczymi tradycyjnie określanymi jako „dziedziny” i „dyscypliny”, a także wskazuje, jak zidentyfikować badaczy, którzy nie zajmują się tą samą dziedziną badań, co ty, ale interesują ich podobne zagadnienia – coś, co nazywamy kolektywem badawczym. Dziedziny i dyscypliny, w które są zaangażowani, zwykle są łatwe do zidentyfikowania na podstawie wydziałów, stowarzyszeń, czasopism i stopni naukowych. Kolektyw problemowy jest mniej oczywisty, a ponieważ jest to kluczowa koncepcja owej książki, pojawi się w części 2 na pierwszym miejscu.

SPRÓBUJ: Pisz tu i teraz

CEL: _Pisanie ma stać się twoim nawykiem i częścią procesu generowania pomysłów badawczych. Możesz zacząć od stworzenia zapisu swoich przemyśleń badawczych, spekulacji i celów, jeszcze zanim będziesz miał w pełni zdefiniowany projekt_.

A teraz czas zacząć pisać. Tak jest – tutaj, teraz, dokładnie na tej stronie.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że trzymasz w ręku _zeszyt ćwiczeń_. To nie żadna przemowa motywująca przed ważnym meczem. Ani preludium do działania. Nie jest to także wykład, którego należy biernie wysłuchać. My napisaliśmy jedynie część tej książki, a to, co _najważniejsze_, będziesz pisał sam w miarę postępów. Potraktuj ją jako przewodnik, podręcznik i notatnik. Wypełniaj marginesy pytaniami, pomysłami i wątpliwościami. Podkreślaj, zakreślaj, zaginaj rogi.

Każda część książki – łącznie z tym wstępem – zawiera zadania i ćwiczenia, które pomogą ci zacząć notować nawet wtedy, kiedy _zastanawiasz się nad celami, priorytetami i planami badawczymi_. Jak będziemy wielokrotnie podkreślali w całej książce, prowadzenie badań nie jest procesem liniowym, a zatem notatki, które czynisz teraz, nie są formą „wstępnego pisania” generującego słownictwo, które później możesz wyrzucić. Nie jest to też rozgrzewka. To, co teraz zrobisz, jest _częścią zasadniczego procesu badawczego_, który obejmuje generowanie pomysłów, zapisywanie ich, zastanawianie się nad nimi, udoskonalanie ich w oparciu o nowe informacje oraz poszukiwanie lepszych sposobów zadawania pytań i ich wyrażania.

Wszystko, co napiszesz dzięki (i w) tej książce, pomoże ci w procesie badawczym:

• w tworzeniu ewoluującego zapisu pomysłów – twoich dowodów własnych,

• w nieustannym uzewnętrznianiu swoich myśli jako wsparcie dla pamięci i współpracowników,

• w stopniowym budowaniu projektu dzięki różnego typu notatkom, skupionym na odrębnych aspektach wczesnej fazy badań,

• w uczynieniu z pisania regularnego nawyku badawczego.

Wykorzystaj zatem miejsce poniżej do wyrażenia tego, co twoim zdaniem chciałbyś osiągnąć dzięki swojemu projektowi badawczemu. Jakie tematy lub zagadnienia cię interesują? Czym byłby dla ciebie sukces? Jaki jest twój idealny wynik badań? I pamiętaj: bez presji. Piszesz wyłącznie dla siebie samego.

NAJCZĘŚCIEJ POPEŁNIANE BŁĘDY

• Pisanie dla kogoś innego. Podczas zmagań z własnymi myślami nie musisz na nikim zrobić wrażenia, zaimponować ani racjonalizować swoich poglądów. Po prostu napisz to, co twoim zdaniem chciałbyś zbadać.