Rozwój seksualny w okresie dzieciństwa. Tom 1 - ebook

WSTĘP

Seksuologia jest dyscypliną, w której w sposób szczególny wiedza potoczna walczy o przewagę nad nauką. Każdy człowiek, z natury seksualny, rości sobie prawo do opisu własnej seksualności, czując się – w pewnym sensie, co do siebie, słusznie – jednocześnie ekspertem, odkrywcą i podmiotem doświadczającym. Poza licznymi zaletami tego podejścia trzeba myśleć i o jego wadach, wyraźnie rysujących się w obszarze seksuologii rozwojowej. Jest nią ta część seksuologii, która zajmuje się poszczególnymi etapami rozwoju seksualnego człowieka. Dzieli ona ścieżkę rozwoju na dwie części. Pierwszą – związaną z okresem płodowym – podczas której rozwijający się seksualnie organizm nie funkcjonuje poza ciałem matki. I drugą, która rozpoczęta momentem urodzenia, czyli oddzielenia się od matki, zamyka się momentem śmierci. Dysproporcja między krótkim, dziewięciomiesięcznym okresem rozwoju i długim trwaniem życia ludzkiego zaplanowanym na wiele dziesięcioleci oddaje jedną tylko (choć ważną) różnicę między nimi. Klucz do rozumienia odrębności tych dwóch faz dotyczy samodzielności istnienia. I mimo wiedzy o tym, że biologiczne zręby seksualności człowieka kształtują się w fazie płodowej, i mimo doceniania jej wagi dla całego życia seksualnego człowieka, skupię się głównie na seksualności człowieka rozwijającego się jako istota samodzielna.

Pierwszym, najważniejszym, a stosunkowo mało poznanym okresem tej części rozwoju seksualnego jest dzieciństwo. Na tym terenie walka między mitem a naukowym twierdzeniem jest szczególnie zaciekła. Tym bardziej, że względy poznawcze, emocjonalne i ideologiczne splatają się w kłębowisko racji, które łatwo ukrywają się pod tym, co niekwestionowalne – dobrem dziecka. By oddzielić motywy pozytywne – wspieranie rozwoju seksualnego dziecka, od motywów negatywnych – kontrolowania, ograniczania i patologizowania seksualności człowieka od zarania, trzeba dysponować rzetelną wiedzą o jego seksualności. To główny powód projektu czteroczęściowego dzieła pod tytułem Seksualność w okresie dzieciństwa. Człowiek dorosły – w tym wypadku rodzic, wychowawca, nauczyciel, psycholog, lekarz – ma możliwość wyboru celów i sposobów działań rozwijających seksualność dziecka. Dbam, by wiedział, na czym warto się oprzeć.

Pierwszy tom Rozwoju seksualnego w okresie dzieciństwa świadomie zaopatrzyłam w podtytuł Praktyczna analiza teoretyczna, chcąc podkreślić, czemu on faktycznie służy i jakich spodziewam się po nim efektów. Wiedzę teoretyczną traktuję jako niezbędną część działań praktycznych: diagnostycznych i terapeutycznych. Wiedzę o strategiach działania, taktykach, procedurach bardzo doceniam jako techniczny kształt nadany głębokiej znajomości procesów bio-psycho-społecznych, wyznaczających treść i przebieg seksualności dziecka. Niebezpieczeństwem byłoby abstrahowanie od wiedzy oraz – co niestety częste i groźniejsze – zatrzymywanie się na poziomie wiedzy potocznej. Do kształtowania wizji świata opartego na tej tylko podstawie ma prawo każdy człowiek – z wyjątkiem specjalisty. Motto książki – Wiedza (rozumiana jako teoria, wyniki badań empirycznych i wynikłe z nich kompetencje) jest najbardziej praktycznym narzędziem pracy specjalisty – dobrze konfirmuje działania seksuologów. Interesem tej grupy i ich pacjentów kierowałam się, pisząc tom I.

Trzy planowane, kolejne tomy będą miały nieco odmienny charakter, odzwierciedlany przez odmienną proporcję między wiedzą teoretyczną a praktyczną, mimo że główne przesłanie dzieła, podkreślające znaczenie profesjonalnej wiedzy, pozostaje takie samo. Tom II –zatytułowany Rozwój seksualny w okresie dzieciństwa. Dobra praktyka oparta na teorii – to ukłon w stronę praktyków, niezależnie od tego, gdzie, w jaki sposób i w jakiej relacji z dzieckiem chcą wspierać jego seksualność. Zaprojektowany jako uzupełnienie i komplementarna wersja teoretycznego tomu poprzedniego jest jednocześnie jego aplikacyjnym rozwinięciem. Treść tego tomu umożliwi specjalistom diagnozowanie i opiniowanie zjawisk z obszaru seksualności dziecięcej oraz programowanie konkretnych działań praktycznych (terapeutycznych, leczących) na podstawie profesjonalnej wiedzy.

Tom III zostanie poświęcony zagadnieniom z obszaru patologii seksualnej, co jednoznacznie zapowiada jego tytuł: Rozwój seksualny w okresie dzieciństwa. Wykorzystanie seksualne. Długoletnia praca psychoterapeuty i biegłego przekonała mnie, że udział dorosłego w rozwoju seksualności dziecka nie polega, niestety, wyłącznie na jej wspieraniu. Szczególnym wyróżnikiem tego tomu uczynię charakterystykę i konsekwencje procesu splatania się patologicznego wątku seksualności dorosłego z wątkiem rozwoju dziecka, gdy dorosły używa seksualności dziecka dla zaspokajania własnych potrzeb. Wiedza teoretyczna i praktyczna przedstawiona zostanie w mniej więcej równych proporcjach, choć z naciskiem na nowe odkrycia, ujmujące wykorzystanie seksualne dziecka na tle systemów, w których się dokonuje.

Tom IV (Rozwój seksualny w okresie dzieciństwa. Dzieci specjalnej troski) skierowany zostanie do osób, które mają codzienny czy nawet okazjonalny kontakt z dziećmi rozwijającymi się seksualnie w nietypowy sposób. Wpłynie to na konstrukcję tomu. Każdy rozdział napisze inny specjalista i każdy dotyczyć będzie problemów seksualnych dzieci z wybranymi zaburzeniami i chorobami. Stąd część wstępna zawsze będzie zawierać krótki opis medyczny danego zaburzenia oraz wpływ tego zaburzenia na życie dziecka. W części praktycznej rozdziału pojawią się opisy zachowań i problemów seksualnych dzieci należącej do konkretnej grupy wraz z genezą zaburzeń i sposobami interwencji. Proporcja między wiedzą teoretyczną i praktyczną nastawiona jest na przewagę tej drugiej, z naciskiem na język ułatwiający rozumienie tekstu.

Cała publikacja – mam taką nadzieję – uczyni seksualność dziecka bardziej zrozumiałą.

Maria Beisert

Poznań, lipiec 2023WPROWADZENIE DO TOMU I

Decyzja o napisaniu książki poświęconej seksualności dziecka dojrzewała we mnie kilkadziesiąt lat, poprzedzona lekturą wielu publikacji, udziałem w psychoterapii pacjentów, kontaktami z instytucjami zajmującymi się – szeroko rozumianymi – problemami seksualnymi i stymulowana zachętami płynącymi ze wszystkich tych źródeł. Na kilku etapach mojego akademickiego i klinicznego życia opisywałam wybrane fragmenty seksualności człowieka, nie mając odwagi skupić się głęboko na jednym wątku i na jednym okresie. Ostatecznie w podjęciu decyzji pomogło mi przekonanie, że pisana wiedza ma wielką moc sprawczą, że ideologia i mity jej nie zastąpią i że są wielkie, białe obszary pustynne, do których należy między innymi seksualność dziecięca, opisywana w afirmacyjnym i kreatywnym aspekcie. Na tej kanwie powstał pomysł zaoferowania czytelnikowi najpierw pewnej dawki twardej wiedzy, by na kolejnych etapach zaproponować sposoby jej używania.

Skutecznie i bezpośrednio działali w tym kierunku studenci różnych szczebli nauczania, domagając się podręcznika, który stanowiłby dla nich podstawę wiedzy o seksualności dziecka. Wyraźne naciski zaczęły się w roku akademickim 2003/2004, gdy razem z prof. dr hab. Lidią Cierpiałkowską powołałyśmy do życia studia podyplomowe z zakresu seksuologii, które nieprzerwanie działają do dziś i funkcjonują pod nazwą Studia Podyplomowe Seksuologia Kliniczna – Edukacja, Terapia, Opiniowanie na Wydziale Psychologii i Kognitywistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ze szczególną radością oferuję książkę – obiecaną lata temu – studentom podyplomowym 21. rocznika – na starcie w roku akademickim 2023/2024.

Tom I adresowany jest do specjalistów. To fakt. Ale paradoksalnie i niekoniecznie do osób pracujących wyłącznie z dziećmi. Rozumienie seksualności człowieka dorosłego nie jest możliwe bez zagłębienia się w świat seksualności dziecka, jego fantazji, pragnień, ukrytych zachwytów nad sferą przyjemności i zmysłowości. Ten fragment powrotu do wspomnień i pierwotnych doświadczeń ułatwia pracę z pacjentem. Natomiast wiedza o tym, jak seksualność człowieka dorosłego powstaje, na jakich fundamentach się opiera i z jakich doświadczeń wyrasta, jest obowiązkowym filarem diagnozy funkcjonalnej postawionej dorosłemu i obowiązkowym materiałem służącym planowaniu leczenia. Zdaję sobie sprawę z różnorodności diagnoz i nie neguję użyteczności diagnoz nozologicznych. Natomiast opis seksualności dorosłego, a przede wszystkim wyjaśnienie mechanizmów pato- i salutogenezy wymaga wiedzy o rozwoju jego seksualności w kontekście zarówno zasobów, jak i deficytów. I to tych, które powstają wcześnie. I tych, na kanwie których wyrastają mechanizmy obronne pozwalające wprawdzie przeżyć, ale niekoniecznie pozwalające cieszyć się zdrowiem seksualnym.

Treść książki została tak skonstruowana, aby z jednej strony zrozumieć założenia, na których się opiera, z drugiej zaś ułatwić percepcję jej treści, Dlatego też całość publikacji podzieliłam na cztery części. Pierwsza z nich, uznająca dzieciństwo za fundament seksualności człowieka, wyjaśnia, czym jest rozwój seksualny, jakie są jego czasowe i przestrzenne granice oraz w jaki sposób przejawia się na zewnątrz. Ustalenie tych prostych zdawałoby się kwestii dotyczących zwłaszcza źródeł ekspresji seksualnej dziecka wymagało umotywowania przydatności różnych rozwiązań, zamiast poprzestania na propozycjach jedynie słusznych. Część druga, zatytułowana Modele seksualności, wskazuje, że choć seksualność dotyczy każdego człowieka, to wielość sposobów jej doświadczania wymaga opisu, do którego przydadzą się różne modele. Praktyczny aspekt tej części przyda się diagnostom, biegłym i klinicystom, którzy dzięki wyborowi właściwego paradygmatu – źródła modelu, będą mogli trafnie i skutecznie działać. Nawet jeśli model ułatwi jedynie umotywowanie diagnozy nozologicznej. Część trzecia, wyjaśniająca, na czym polega rozwój seksualny dziecka w świetle zróżnicowanych teorii, nasycona jest także wskazaniami praktycznymi. Pozornie dotyczy sytuacji dziecka, ale w rzeczywistości służy wyjaśnieniu, co i dlaczego działo się w życiu pacjenta na wczesnych etapach jego rozwoju seksualnego, by dziś – bo głównie diagnozy te stawiane są osobom dorosłym – móc wyjaśnić związki teraźniejszości z przeszłością, podjąć decyzje terapeutyczne i przekazać je pacjentowi. Bogactwo ścieżek rozwojowych, wielość środowisk, w których kształtuje się seksualność dziecka, indywidualne cechy temperamentalne i osobowościowe, a także… upodobania terapeutów do wybranych paradygmatów, usprawiedliwiają znowu fakt przedstawienia różnych propozycji opisywania i rozumienia problemów seksualnych człowieka. Dziecka i dorosłego. Cóż bowiem może być bardziej praktycznego (i fascynującego detektywistycznie!), niż porównanie wiedzy otrzymanej od pacjenta z opisem pewnego teoretycznego konstruktu, który pozwoli zrozumieć konkretną osobę na tle wiedzy już istniejącej. I na tej kanwie zaplanować i wdrożyć możliwość pomocy terapeutycznej. Zdaję sobie sprawę, że nie dla każdego specjalisty ten sposób myślenia okazuje się przydatny. Wyraził to prof. Andrzej Jaczewski – zajmujący się przez dziesięciolecia seksualnością dziecięcą – w sposób następujący:

Niepokój mój budzi także praktyka psychologów i psychoterapeutów. W materii tak subtelnej jak psychika dziecka pod względem erotyki i seksualizmu można dokonać nawet nieświadomie manipulacji i wmawiać dzieciom praktycznie wszystko. Przykłady tego rodzaju są powszechnie znane i ja też je znam z własnej obserwacji. Otóż to, że nawet udałoby się „wmówić” dziecku elementy przejawów faz rozwoju libido-oralnej, analnej i genitalnej – mnie nie przekonuje do słuszności i powszechności tej teorii (Jaczewski, 2014, s. 14).

Decyzję o praktycznym znaczeniu każdej teorii – w tym też przywołanej przez prof. Jaczewskiego teorii Freuda – podjęłam, zakładając, że modele i konstrukty są niezbędnymi elementami procesu rozumienia i wyjaśniania zjawisk, co nie znaczy, że są zjawiskami, które można postrzegać same w sobie, a nie przez objaw. Część czwarta książki, Seksualizacja i jej związki z rozwojem seksualnym, ma na celu rozróżnienie zjawiska normatywnego, czyli seksualności dziecka od patologii, czyli od zjawiska seksualizowania. Ponieważ nieporozumienia wynikające z braku wiedzy decydentów mogą skutkować zaburzeniami zdrowia seksualnego człowieka, obszarowi temu poświęciłam wiele uwagi, konsekwentnie wyjaśniając najpierw, czym są na poziomie wiedzy naukowej oba zjawiska: seksualność i seksualizacja, by potem móc je od siebie odróżnić, działając w kierunku osiągania zdrowia i dobrostanu.

Tym, co ujmuje książce ciężaru i skłania do refleksji, są BOX-y. Nie nazwałam ich ramkami ani rozszerzeniem materiału. Ich funkcja jest inna. Każdy fragment tekstu sygnowany ostrzeżeniem out of the BOX wprowadza inny klimat narracji, konfrontuje z rzeczywistością, podważa utarte poglądy, zachęca do aktywności. A nawet wymusza zmiany. Zapowiada, że można myśleć inaczej. Nawet wywracając dogmaty do góry nogami. Byle mieć ku temu podstawy i umieć przedstawić argumenty inne niż ideologia poparta agresywnymi pokrzykiwaniami.

Na zakończenie, dla porządku zaznaczam, że oczywiście biorę odpowiedzialność za to, co napisałam. Nie zmienia to faktu, że książka powstała dzięki odwadze osób popierających publikację tak niewygodnych treści, jak ludzka seksualność. Ze strony mojej macierzystej Uczelni należy do nich Dziekan Wydziału Psychologii i Kognitywistyki UAM – prof. dr hab. Mariusz Urbański, zespół współpracowników i – nie waham się powiedzieć – przyjaciół z Zakładu Seksuologii Społecznej i Klinicznej, moja asystentka naukowa Dominika Kaczmarek oraz zainteresowani seksuologią studenci. Ze strony Wydawnictwa PWN nad ostatecznym kształtem książki czuwały redaktor Aleksandra Małek i recenzentka prof. dr hab. Katarzyna Schier. Wszystkim pragnę powiedzieć jedno: wielkie dzięki.PRZYPISY

W niniejszym rozdziale w definiowaniu rozwoju seksualnego dziecka odwołano się do twierdzeń z zakresu psychologii rozwoju life-span, czyli do sposobu ujmowania rozwoju jako procesu dokonującego się na wszystkich etapach życia – od urodzenia aż do śmierci (Brzezińska, 2000). Chodzi tu o przyjmowanie genetycznej perspektywy w wyjaśnianiu zmienności i stałości ludzkiego funkcjonowania, jak również o spojrzenie na rozwój pod kątem społeczno-kulturowych uwarunkowań oraz dwustronnego oddziaływania podmiotu i otoczenia.

Zakresy dwóch pojęć: pojęcia kontekstu wewnętrznego i pojęcia czynnika (aspektu, procesu) intrapsychicznego, często używanego w paradygmacie psychodynamicznym dla opisu stanów wewnętrznych zachodzących i doświadczanych przez człowieka, krzyżują się ze sobą, ale nie są synonimiczne.

Temu twierdzeniu nie przeczą nowe odkrycia naukowe, na przykład odkrycie neurogenezy. Stwarzają nowe możliwości poprawy jakości życia i nowe sposoby podejścia do procesu inwolucji.

Odróżnianie składowych seksualności człowieka od uwarunkowań seksualności zastosowali w swoim strukturalnym modelu seksualności człowieka dorosłego Seligman, Walker i Rosenhan (2003), omówionym dokładnie w części II niniejszego tomu. Nie dotyczy on wprawdzie wątku rozwojowego, a pewnego finalnego jego skutku, niemniej sama koncepcja założeń i zawartości modelu jest wyjątkowo przydatna w dyskusji nad wytyczaniem granic rozwoju seksualnego.

Propozycja uwzględniania dwóch odrębnych linii rozwoju seksualnego – oprócz zalety w postaci dokładniejszego opisu ludzkiej seksualności – ma swoje wady i ograniczenia. Wywodzi się z dychotomicznego ujmowania płci, nie oferując opisu seksualności osób, które w tym podziale się nie mieszczą.

W części IV przedstawiono poglądy instytucji i organizacji, które nie tylko negują możliwość traktowania ekspresji seksualnej dziecka w kategoriach normy rozwojowej, ale również negują koncepcję wspierania rozwoju seksualnego w cyklu całego życia.

Josephs posługuje się tu określeniem trauma nadmiaru vs trauma pominięcia (traumas of commission versus traumas of omission).