Rzeź na Tarlabasi. Opowieść o nowej Turcji - ebook

Dla moich Rodziców

Zegar jest jak ciało człowieka.

Rozpoznaje się w nim tylko znane choroby.

Ahmet Hamdi Tanpınar, Instytut Regulacji Zegarów

(przeł. Anna Sobczak)

Dyktatura, niszcząc inteligencję i kulturę, pozostawia po sobie puste i martwe pole, na którym nieprędko wyrośnie drzewo myśli. Na to wyjałowione pole wychodzą z ukrycia, z zakamarków, ze szczelin nie zawsze ci, którzy są najlepsi, ale często ci, którzy okazali się najsilniejsi, nie zawsze ci, którzy wniosą i stworzą nowe wartości, ale raczej ci, którym twarda skóra i wewnętrzna odporność ułatwiły przetrwanie.

Ryszard Kapuściński, Szachinszach

I

CZOŁGI NAD BOSFOREM

Pierwsze strzały padają w sztabie generalnym sił zbrojnych w Ankarze. Równocześnie żołnierze przejmują stołeczną siedzibę telewizji TRT. W Stambule zostają zablokowane mosty łączące Europę z Azją – Bosforski i Mehmeda Zdobywcy.

Jest dziesiąta wieczorem czasu lokalnego.

1960, 1971, 1980, 1997^().

15 lipca 2016 roku zaczyna się piąty pucz wojskowy w historii Republiki Turcji.

O dwudziestej trzeciej dwadzieścia słychać wybuch w ośrodku policyjnych sił specjalnych w stołecznej dzielnicy Gölbaşı. Zaraz potem szef sztabu armii staje się zakładnikiem puczystów.

To znaczy, że za przewrotem stoi nie cała armia, a tylko jakaś jej część. Jaka? To pytanie zadaje sobie cała Turcja.

O północy Prezydent ubiega puczystów i opuszcza hotel w Marmaris na południowym zachodzie kraju, gdzie przebywa na wakacjach z rodziną. Pojawiają się plotki, że ucieka z kraju.

Helikoptery ostrzeliwują siedzibę Krajowej Agencji Wywiadu. W państwowej telewizji emitowane jest orędzie organizatorów przewrotu.

– Obywatele Turcji, coraz częstsze naruszenia prawa zagrażają podstawowym wartościom Republiki – mówi prezenterka TRT przymuszona do odczytania deklaracji puczystów. – Nawet armia i organy państwa kierowane są przez ludzi dobieranych według ideologicznego klucza, nie mogą więc realizować swoich funkcji. Z powodu celowej ignorancji, czasem nawet zdrady, Prezydent i rząd zniszczyli podstawowe prawa obywatelskie i znieśli obowiązującą w Turcji zasadę sekularyzmu. Nasze państwo straciło autorytet, świat nie czuje wobec nas szacunku. Staliśmy się krajem autokratycznym. Z powodu złych decyzji politycznych w kraju panuje terror. Rośnie liczba niewinnych ofiar cywilnych, giną funkcjonariusze sił bezpieczeństwa. Biurokrację trawi złodziejstwo, którego prawo nie jest w stanie zwalczyć. Ze względu na te okoliczności, pod wodzą Wielkiego Atatürka, założyciela Republiki, kierując się zasadą „Pokój w domu, pokój na świecie”, niepodzielnością ojczyzny, losem rodaków, zachowaniem porządku konstytucyjnego i wszystkich zdobyczy naszej Republiki, w celu zwalczenia wszelkiego rodzaju terroryzmu, zaniedbań, dyskryminacji wyznaniowej i etnicznej oraz zachowania konstytucji opierającej się na sekularyzmie i prawie, aby odzyskać szacunek i reputację na świecie oraz stabilność i pokój, Tureckie Siły Zbrojne przejmują władzę. Rada na Rzecz Pokoju w Ojczyźnie utrzyma stosunki z międzynarodowymi organizacjami takimi jak NATO czy ONZ. Wszystkie władze polityczne zostają odwołane ze skutkiem natychmiastowym – kończy odezwę puczystów prezenterka.

Prezydenta stara się obalić nieco ponad osiem tysięcy sześciuset żołnierzy, zaledwie półtora procent całej armii (tak stwierdzi niedługo po puczu samo wojsko). W akcję zaangażowanych jest ponadto trzydzieści pięć samolotów, trzydzieści sześć helikopterów, siedemdziesiąt cztery czołgi i trzy okręty. Mało.

Zaraz po odczytaniu deklaracji o przejęciu władzy przez puczystów orędzie wygłasza Prezydent. To punkt zwrotny piętnastolipcowej nocy. Dziennikarka tureckiego oddziału CNN trzyma w dłoni telefon, z którego przemawia głowa państwa.

– To akt powstania przeciwko władzy dokonany przez mniejszość wewnątrz naszej armii – mówi Prezydent. – Sprawcy zostali zachęceni do tych działań, są zarządzani przez organizację funkcjonującą poza strukturami państwa. Wierzę, że działania, które wymierzone są w jedność naszego kraju, zostaną zdławione z równą siłą. Ci, którzy stoją za próbą przewrotu, zapłacą wysoką cenę za wyprowadzenie przeciwko ludziom czołgów, samolotów i helikopterów. Odpowiedzą za atak na Prezydenta, premiera i turecki rząd. Odpowiemy z determinacją i nikt nie będzie w stanie nas powstrzymać. Nie możemy im pozwolić na zajęcie placów, szybko ich stamtąd usuniemy. Apeluję do wszystkich: wyjdźcie na place, przyjedźcie na lotniska. Razem zdławmy tę próbę przejęcia władzy, której dokonuje mniejszość. Nigdy nie uznam władzy innej niż władza ludu.

W reakcji na to przemówienie Prezydenta Turcy wylegają na ulice w całym kraju. Puczystom nie udaje się ich powstrzymać, co zadecyduje o ich porażce.

Tymczasem przewrotowcy kontynuują próbę przejęcia władzy. Zbombardowany zostaje ośrodek agencji satelitarnej w Ankarze. Pod ostrzałem znajduje się też główna siedziba stołecznej policji.

Pierwsza trzydzieści. Wymiana ognia między puczystami a siłami bezpieczeństwa wiernymi Prezydentowi w pobliżu siedziby premiera.

Druga. Zostają zatrzymani pierwsi puczyści.

Druga trzydzieści. Ostrzelano ośrodek policyjnych sił specjalnych w Ankarze. Kilkanaście minut później myśliwce puczystów dwukrotnie bombardują budynek parlamentu.

Trzecia. Władze odzyskują panowanie nad siedzibą telewizji publicznej.

Trzecia dwadzieścia. Na lotnisku Atatürka w Stambule ląduje samolot prezydencki. Wita go tłum zwolenników. Wylądować udaje się dzięki sprytowi pilotów. Początkowo Gulfstream IV krąży niedaleko Stambułu z resztą oczekujących samolotów. Puczystom udaje się go namierzyć, ale wtedy prezydenccy piloci zmieniają status lotu na cywilny. Dzięki temu samolot znika z radarów F-16s przewrotowców. Wojskowi nie chcą ryzykować, że zestrzelą maszynę pełną turystów, więc gdy tylko siły lojalne wobec Prezydenta odbijają lotnisko Atatürka, Gulfstream IV ląduje bezpiecznie.

Przed czwartą. Próba przejęcia władzy siłą trwa jednak dalej. Puczyści wchodzą do siedziby tureckiego CNN. Próbują zakłócić nadawanie programu.

Przed piątą. Wojskowy helikopter ostrzeliwuje hotel w Marmaris, gdzie przebywał Prezydent. Zamaskowani żołnierze szturmują budynek.

Po piątej. Policja aresztuje żołnierzy, którzy weszli do siedziby CNN.

Wpół do siódmej. Poddają się puczyści blokujący most Bosforski. Zostawiają puste czołgi i wychodzą z podniesionymi rękami. Niedługo potem rozwścieczony tłum ich atakuje. Policzkuje, zdziera mundury. Linczowi zapobiega policja.

Szósta czterdzieści. Przewrót dogorywa. Myśliwce puczystów spuszczają dwie bomby w pobliżu kompleksu prezydenckiego w Ankarze.

Wpół do dziewiątej. Wolność odzyskuje szef sztabu armii. Policyjne siły specjalne odbijają siedzibę głównego dowództwa żandarmerii. Puczyści się poddają. Leżą w majtkach na ulicy.

Wpół do dwunastej. Poddają się przewrotowcy okupujący sztab generalny sił zbrojnych.

Wieczór. Za piętnaście siódma. Czołgi, których użyli puczyści w czasie ataku na siedzibę ankarskiej policji, zostają odholowane do baraków.

Od puczystów odcinają się wszystkie ugrupowania w parlamencie. Największa partia opozycyjna (Cumhuriyet Halk Partisi, Republikańska Partia Ludowa, CHP) podkreśla, że krajowi nie potrzeba kolejnego przewrotu siłowego.

Tym samym piąty pucz w najnowszej historii Turcji się nie udaje. Nie ma poparcia ani społeczeństwa, ani większości wojska, ani polityków, nawet tych opozycyjnych.

Dlaczego?II

BYŁA KIEDYŚ, ALBO I NIE BYŁA, A MOŻE JEDNAK BYŁA KIEDYŚ...

Czuł, że istniał tylko w połowie, że druga połowa ulotniła się gdzieś, obumarła – mimo to wciąż kochał siebie, wciąż z troską patrzył na drogę, jaką wytoczyło mu życie. Jakby sam był płatkiem śniegu.

Orhan Pamuk, Śnieg (przeł. Anna Polat)

Mało kto się go spodziewa, choć jest styczeń. Mimo że ostrzegają przed nim prognozy, gdy pojawia się na niebie, budzi zdziwienie wśród przechodniów.

Najpierw prószy, potem sypie. Oblepia samochody, zasłaniając ich wstydliwy wiek. Opada na barki wysłużonych kurtek mężczyzn, wchodzących do obskurnych barów.

Pokrywa budynki,

ulice,

place,

chodniki.

Paraliżuje. Gdy śnieży, miasto zamiera.

„Nie mogę przyjść do pracy. Nie mogę przyjść. Nie mogę...”.

Bo śnieg.

Przykleja się do trudnej historii i przemienia ją w melancholijną opowiastkę. Daje dzięki temu wytchnienie.

Uspokaja.

Śnieg – kamuflaż Stambułu.

Wyspa Bezużyteczności

Psy były częścią miasta już od XVI wieku każda sfora rządziła swoją okolicą. Tak jak inne zwierzęta, były dokarmiane i otaczane opieką. Można by zapewne napisać dzieje Konstantynopola tylko przez pryzmat psich losów.

Max Cegielski, Oko świata.

Od Konstantynopola do Stambułu

Są wszędzie. Przechadzają się watahami po Konstantynopolu^(). Mieszkają w pobliskich lasach. Dokarmiają je głównie biedni mieszkańcy przedmieść. Psy potrafią się odwdzięczyć. Miejscowych zostawiają w spokoju, gdy widzą intruzów spoza dzielnicy – szczekają.

Mieszkańcy Konstantynopola im pomagali. Nakaz islamu. Nazywali je „mieszkańcami o czterech nogach”. Pod koniec XIX wieku ich liczba na ulicach miasta wynosiła od czterdziestu do pięćdziesięciu tysięcy. Z czasem psów przybywało. W 1910 roku w Konstantynopolu na prawie milion mieszkańców dwunożnych przypadało już osiemdziesiąt tysięcy czworonożnych.

Dla młodoturków, którzy rządzili wtedy krajem, bezpańskie psy były obrzydliwe. Brudne i śmierdzące. Roznosiciele chorób. Przykład zepsucia imperium osmańskiego, które należało zniszczyć, od którego trzeba było się odciąć. W imię postępu, westernizacji i silnej Turcji.

Wyrok: zgładzić.

3 czerwca 1910 roku zarządca Konstantynopola decyduje o wywiezieniu wszystkich psów na jedną z pobliskich Wysp Książęcych. Jałowa Sivriada ma się stać ich cmentarzem. Wyspa zyska też nieoficjalną nazwę: Hayırsızada, Wyspa Bezużyteczności.

Niektóre psy umierają na początku podróży. Nie chcą być oddzielone od watahy. Wskakują do wody i płyną za statkami. Toną. Te, które dopływają, lądują na jałowej wyspie o powierzchni pięciu hektarów.

Zaczyna się walka o przetrwanie. Psy zagryzają się wzajemnie. Niektóre zdychają z głodu i pragnienia. Na początku przepływający obok wyspy marynarze opowiadają o potwornym wyciu. Z czasem wycie zaczyna słabnąć.

Aż nastaje cisza.

W lipcu 1911 roku w dzielnicy Aksaray wybucha pożar. Trwa cały dzień. Spłonęło dwa tysiące czterysta domów. I trzy tysiące sklepów. I piętnaście piekarń. I sześć meczetów. I trzy publiczne łaźnie. I dwie szkoły.

Niedługo potem ogień trawi inną dzielnicę – Balat. Trzysta pięćdziesiąt budynków idzie z dymem.

Rok później Stambuł nawiedza trzęsienie ziemi. Osiem stopni w skali Richtera. Ginie ponad dwieście osób.

To wszystko kara Boga za zgładzenie psów – mówią stambulczycy.

Dziś po Tarlabaşı znowu przechadzają się psy, ale wizytę tam odradza mi wielu stambulczyków.

Zwariowałeś? Po co? Przecież tam nic nie ma.

Nie radzę, to niebezpieczne miejsce.

Dziwki, dilerzy, biedota.

Nie idź.

Inne miasto jest obiektem pogardy – adres tutaj to świadectwo życiowej porażki. Dlatego mieszkańców Tarlabaşı nazywa się właśnie Innymi.

Przegranymi.

Dzisiaj Tarlabaşı uważane jest za slums w centrum Stambułu. Granice dzielnicy wyznaczają ulice Ferdiye, Omer Hayyam i Dolapdere oraz bulwar Tarlabaşı. Mieszkają tu Kurdowie, którzy uciekli z południowo-wschodniej Turcji przed biedą i wojną domową w poszukiwaniu lepszego życia. Mieszkają transseksualne prostytutki i biedni Turcy z Anatolii. Po ulicach kręcą się uchodźcy z wojny syryjskiej. W poszukiwaniu zarobku leniwie przemierzają strome uliczki, rozglądają się nerwowo, jakby gdzieś nieopodal mogła znowu spaść bomba. Mieszkają też Romowie, ale tych – jak wszędzie – nikt nie dostrzega.

Opowieści o niebezpieczeństwie dzielnicy są przesadzone. Tylko raz nastolatek zaczepił mnie na ulicy i chwycił za aparat. Rzeczywiście, samotne spacery po zmroku to niezbyt rozsądny pomysł, ale w dzień nic nikomu nie grozi. Starsi mężczyźni z chęcią pozują do zdjęć i układają palce w geście wiktorii. Kobiety w czasie rozwieszania prania z zaciekawieniem zerkają na widok cudzoziemców.

Tarlabaşı to wyspa w gwarnej, wielomilionowej metropolii. Odgrodzona niewidzialnym murem stereotypów staje się wizytówką Stambułu, który powoli znika. Melancholijnej twarzy Turcji, pełnej czarno-białych obrazków i kolorowych kamieniczek z powywieszanym praniem, zwisającym leniwie nad uliczkami. Żeby przenieść się do tego świata, wystarczy skręcić w jedną z prostopadłych uliczek przylegających do bulwaru Tarlabaşı. Mijać pustostany ślepe na przyszłość, z dziurawymi oknami i zabrudzoną poczerniałymi murami historią. Puste, krwiście czerwone kamieniczki i cegły na wąskich uliczkach. Czytać prokurdyjskie napisy, które nawołują do społecznego buntu. Obserwować starsze kobiety. W kolorowych chustach spuszczają z pięter koszyki, by handlarze z okrzykiem „tanio!” na ustach wsadzili do nich jedzenie. Dostać w głowę piłką, którą kopią dzieciaki, i czekać na ofertę od ich rówieśników – sprzedawców chusteczek. Podglądać zakłady, gdzie fryzjerzy dokładnie przystrzygą włosy, czy zajrzeć do małych zakładów złotych rączek, którzy wśród kotów naprawią zegarek, pralkę czy telewizor.

A jeszcze na początku XX wieku mieszkali tu przedstawiciele wszelkich mniejszości. Głównie Grecy, ale też Ormianie i Żydzi. Gdy rozmawiałem z ich nielicznymi potomkami, okazywało się, że historia ich rodzin w większym lub mniejszym stopniu była związana z tą dzielnicą.

Dzielnicą, której mieszkańcy od zawsze byli wrogami tureckiej władzy.

Wieszcz

Pierwsze domostwa na Tarlabaşı pojawiają w XV wieku. Mieszkają w nich Grecy, którzy służą bogatym kupcom i dyplomatom rezydującym na pobliskiej Perze, dzielnicy w europejskiej części miasta.

Tarlabaşı – dzielnica poza murami miasta, otoczona cmentarzami, przysiółkami, sadami i winnicami.

W połowie XIX wieku jest już gęściej zamieszkała. Głównie przez klasę robotniczą. W niewielkim domku kwateruje tu w 1855 roku Adam Mickiewicz, który w Konstantynopolu ma organizować legiony do walki przeciw carskiemu imperium.

„Widziałem tę dużą izbę o jednym kwadratowym oknie, w której był zamieszkał – wspominał o lokum poety jeden z jego gości. – Przedsień prowadziła do niej. Meblowanie składało się ze stołu, kilku krzeseł prostych i łóżka, co jeszcze prostsze, pokryte siennikiem i dywanem tureckim, stało w kącie. Pokój trącił pustkowiem, był ciemny i nawet wilgotny, przypominał mi nasze karczemne izby, jakie czasem w jesiennej podróży zastajemy po szlakach ukraińskich”.

Mickiewiczowi górzysta topografia i wąskie uliczki przypominają rodzinny Nowogródek:

„ zatrzymywałem się w niektórych dzielnicach miasta, które mi się zdawały zupełnie podobne do dzielnic mego rodzinnego miasteczka litewskiego – pisał wieszcz do swojej przyjaciółki Wiery Chlustin. – Proszę sobie wyobrazić na przykład plac targowy, pokryty warstwą nawozu i pierza, gdzie się spokojnie przechadzają kury, indyki i wszelkiego rodzaju stworzenia wśród gromad drzemiących psów. Aby jednak dostać się z tego placu do nas, trzeba było iść uliczkami, które wydały mi się tak prymitywne i tak malownicze, że oszczędzam Pani ich opisu”.

Sekretarz Mickiewicza Armand Lévy pisał do Władysława, najstarszego syna poety, o niezwykłej różnorodności miasta:

„Niepodobna dać komuś wyobrażenia o mnóstwie strojów, które się tutaj widzi: to Czerkies w długiej swej kapocie brunatnej ozdobionej nabojami, dziesięć po każdym boku piersi, i czapce swej wysokiej, obszytej futrem; to Pers w swej wschodniej szacie i czapce czarnej z baraniej skóry; gdzie indziej Grek z orlim nosem i szeroką czerwoną czapką; dalej Turek, a potem Europejczyk wszelkich narodowości”^().

Wnętrza izby na Tarlabaşı to ostatnie miejsce, które Mickiewicz zobaczy w swoim życiu. Umiera tu 26 listopada 1855 roku. Domku, w którym zmarł, nie da się już zobaczyć. Dzielnica prawie doszczętnie spłonęła w 1870 roku.

– Tarlabaşı odbudowano dopiero kilkadziesiąt lat później – opowiada Mete Göktuğ, z którym siedzimy na małym dziedzińcu jego restauracji w murach byłego brytyjskiego więzienia. Ściany szczelnie opatulają tu czasy, które odeszły.

Czasy dzieciństwa Metego.