Sędziwój. Opowieść o alchemiku - ebook

Część pierwsza Prolog

W pośrodku Edenu stały dwa cudowne drzewa świata: drzewo wiadomości i drzewo życia. Owoce jednego z nich dozwolono pożywać ludziom, tamtego kosztować dla ich niewinności było im wzbronione. Jeden Feniks, ówczesny król skrzydlatego rodu, gnieździł się śród konarów, on jeden żywił się drzewa mądrości nieśmiertelnym bogów owocem.

Pożądliwie przysunęła się Ewa i chciała go zerwać, gdy Feniks, przedwiecznej prawdy świadek, głos swój wzniósł i wieszczo jej rzekł: ˝Uwiedziona, gdzież błąkasz się? Co ujrzysz, gdy oczy twoje otworzą się? Rozumiesz, że będziesz boginią, a ujrzysz się nagą, ujrzysz się ubogą!˝ - Lecz spojrzenie Ewy tkwiło w łudzących owocach i w chytrym zwodzicielu; przestąpiła zakaz Twórcy nie zważając na wieszczy głos ptaka.

A oto wnet na wszystkie twory przyszła śmierć - oddzielony Feniks na wieki pozostać miał niewinnym raju świadkiem. Lecz i on ze wszystkim, co żyło, ustąpić musiał z siedliska niewinności, jak ci, co uwiedzeni byli. Królem nieprzyjaznych już między sobą ptaków pozostać nie żądał; jego szczęsny, spokojny tron zajął srogi, krwiożerczy orzeł. I nieśmiertelność w grubym, zatrutym powietrzu ziemi tylko przemianą utrzymać mógł, przemianą, która go co lat sto szybko i wspaniale odmładza.

Gdy godzina jego się zbliża, wolno mu do Edenu przylecieć. Z drzewa życia i drzewa wiadomości obłamuje stare i suche gałęzie, a płomień stosu ciało jego rozwiązuje. Drzewo mądrości zadaje mu śmierć, płomień z drzewa życia nową młodość. I wtedy znów cofa się do pustyni, bolejąc nad utratą raju, do nowego zmartwychwstania - ten piękny, jedyny, na świecie naszym tak rzadko widziany, jeszcze rzadziej słuchany, świadek nieśmiertelnej prawdy.

* * *

Jeżeli każda książka potrzebuje przedmowy, a przedmowa ma być tylko rekomendacją i uniewinnieniem się autora przed czytelnikiem, co teraz często w użyciu, to zaiste szkic ten dłuższej od siebie wymagałby obrony przed kartkami krytyki. Będąc jednak zanadto przekonanym o pośredniej tylko wartości podobnych utworów, wolałem zamiast wstępu lub przedmowy umieścić na początku tę piękną i pełną znaczenia legendę Herdera, która całe duchowe dążenie tego pisma dostatecznie wskazuje.

Alchemia, nauka tajemnicza, przez tyle wieków zapalająca ciekawość i namiętność ludzi, uważana z jakiego być stanowiska, otwiera niezmierzone pole wyobraźni.

Granice rzeczywistości giną tu roztapiając się w cudowności, która znowu - uświęcona podaniami historycznymi - nabiera prawdy artystycznej, zadowalniającej wszystkie wymagania sztuki. Zbytecznym byłoby wykazywanie, iż podobny przedmiot dla poezji romantycznej nadzwyczaj jest pociągający: z tej przyczyny każda literatura oświeceńszych ludów posiada utwory, których alchemia lub spokrewnione z nią nauki są treścią lub podstawą.

Autorowi niniejszego pisemka mniej chodziło o oryginalność szczegółowych pomysłów, dlatego nie unikał już objawionych myśli, gdzie mu się nastręczały z tychże samych źródeł czerpane, ponieważ całość usnuta jest wiernie na szczupłych podaniach, jakie nam historia przekazała o rodzinnej naszej postaci tyle sławnej swego wieku, z nadaniem jednakże własnego samodzielnego dążenia pojedynczym danym.

Życie Michała Sędziwoja, dziś jak przez mgłę rysujące się, przedstawia właśnie owe warunki bytu w połowie do tajemniczej nauki, w połowie do rzeczywistości należące; a jeżeli zarzucić słusznie można, iż autor nie umiał z tej poetycznej postaci korzystać, to przynajmniej sumienności rysowania wszystkich zewnętrznych szczegółów nikt zarzucić nie zdoła.Rozdział I. Który można opuścić

˝Kiedy się Strzelec z Panną i Wagą przechyli,

Kiedy Rak i Kosa drogę swoją zmyli,

To morowa zaraza, głód, śmierć i zniszczenie,

Zgrzybiałego wieku zbliża odrodzenie.˝

Proroctwa Michała Nostradamus

˝Na to się zrodziłem, aby roty piekielne wojować

i z diabłem zwodzić harce, dlatego wiele z moich

ksiąg wojną i potrzebą dyszy.˝

Dr M. Luter

Już z połową szesnastego stulecia słońce wiary coraz więcej traciło swoją świetność. Nie wszędzie od zachodniego brzasku jaśniały krzyże wyniosłych świątyni gotyckich; budowle te, wymowne tajemniczymi kształty, ogarniał mrok, stawały się niezrozumiałe dla ludu, reszta uważała je za zyskowne urządzenia polityczne, a rzadko kto spoglądał na ich wieże jaśniejące znakiem Zbawiciela, bo wszyscy zwracali oczy na ziemię, która zaczynała się czerwienić krwią ludzi pierwszy raz biorących się do broni za nowe myśli.

Nad czeską Pragą z głuchym grzmotem zbierały się czarne chmury brzemienne trzydziestu latami mordów i pożogi, które wkrótce całe Niemcy piorunami swymi zapalić miały.

Cały świat dziejowy był zachwiany, bo spólne serce wszystkich uderzone - wiara! Stąd po wszystkich tętnach europejskiego systematu państw przebiegło jedno elektryczne wstrząśnienie. Pojedyncze wulkany otwierały się w różnych miejscach i fale ludu jak wzburzony ocean biły z równin i siół z trzaskiem o dumne kasztele i burgi, i bogate kościoły, jak o skały śród morza. Jedne zawalały się, druzgocząc w upadku zdobywców, inne opierały się potokowi czasu na później zachowane pomniki krwią i dymem malowane. I burze te były jakby symbolami późniejszych wieków odmian, zwiastunami nowej karty dziejów ludzkości.

Przywódcami, na których głos poruszały się tysiące, nie byli ani możni rycerze, ani genialni statyści, ani wielcy książęta, ale albo prosty śpiewak wędrowny, albo mnich, albo chłop wzywał do walki, a znaki ich sztandarów były żyjącym szyderstwem tego, co wieki poważały.

Lecz i świat myślowy nie był pogodniejszy. Kilkuwiekowy mir ze starożytnymi mistrzami zerwany. Poważne starożytności postaci, przystrojone niegdyś w doktorskie birety i togi, wyszydzano, druzgotano, podobnie jak posągi świętych. Scholastyczność tyle lat z Arystotelesem panująca zbledniała, zbliżał się czas, w którym ją werulamski kanclerz wtrącić miał na zawsze w przepaść bibliotek. Na próżno niektóre sekty i klasy podstępnym bojem broniły tego filaru własnej potęgi, najheroiczniejsze lekarstwa z suchot scholastyki uleczyć nie mogły. Już nie przysięgano na słowa mistrza. Wszystko, w co wierzono, wszystko, co od kilkuset lat uznawano za aksjomat, za prawdę, teraz kto chciał rzucał bezkarnie jako problemat i powątpiewanie wpośród legionów uczonych, a każde zdanie stawało się kością niezgody. Wnet tłum rozdzielał się na stronnictwa; szyki pisarzy, dysputujących pod chorągwiami starych mistrzów lub nowatorów, wiodły równie jak orężem zacięte walki. Spory religijne, spory naukowe, spory o życie i swobodę, spory o antymon, o tytoń, o okrągłe periody, o Galena i Hipokratesa, o kozią wełnę, spory o nie z jednostajną zażartością prowadzone były, jakby stara Europa na to resztkę zachowanej rycerskiej energii wydawała. Bandy studentów wędrownych, ostatki dogorywających minstrelów w zwyczajne rzemiosło zamienionych, prorocy, alchemicy, astrolodzy, czarownicy, pielgrzymi wzdłuż i wszerz przebiegali świat a wszyscy krzyczeli: ˝Ludzie! oto nowe źródła życia, nowe siły wam ukazujemy, słuchajcie!˝

I wszyscy jak w ciemnościach macali dokoła siebie, czuli, iż wielka, nowa epoka się zbliża. Nie chcąc czy nie umiejąc tłumaczyć przeczuć mniemali, że trwałe światło ich olśniło, nie uważali, iż niebo zasłonięte ciemnym kirem i krwiste błyskawice tylko wzrok zaciemniają.

A w głębi sceny kolosalna postać Lutra z sarkazmem na ustach, z Biblią w jednej, a garścią popiołu z potępiającego wyroku w drugiej ręce, wznosiła się nad tłumami jak zjawisko nie z tego świata. Głos jego już brzmiał z przeszłości, a jeszcze tak głośno echo brzmienie roznosiło, jak trąba ducha obwołującego zmianę ludzkości. Wyrazy jego proste, grube i zrozumiałe, dotykające tak śmiało tego, czego dawniej nawet myśl nie dotykała, uderzyły gmin - i gmin widząc pierwszy raz, iż wolno mu bezkarnie rozbierać w swej mowie, w swym sposobie to, czego dawniej tylko słuchać, w co tylko wierzyć musiał, nie badał następstwa, nie pytał o koniec, ale w imię jego krwią chrzcił świat nowych wyobrażeń. Gdy raz na wpół uchylono tajemną zasłonę przybytku wiary, lud chciał do samego serca się wedrzeć i zwalając nie pytał, czy budowa na gruzach będzie trwalszą.

Na próżno ostatni sobór w Trydencie ponure zasiadł koło. Olbrzymi pożar objął w ogniste uściski całą kościelną budowę - płomienne języki lizały ostatnie jej zakąty, a poważne grono z zastarzałymi siłami nie domyślało się, iż wszystko stracone; upojeni jeszcze wielkością Hildebrandów, Sykstusów, dumnie patrzeli, jak pękające szczątki zatlone daleko padają, aby ze stu końców zarazem objąć Europę jednym ognistym wirem reformy - czekali cudów, ale cuda nie wsparły żądz ziemskich.

A ci, co poklaskiwali pastwiącym się płomieniom, rozumiejąc, iż z popiołów ludzkość wstanie odmłodzona, dumne tytany, nie mniemali, iż własny rozum tak prędko jeszcze niżej ich strąci.

Tymczasem gdy śród takich walk znużeni opuścić chcieli ręce i spocząć na chwilę, to za mordami, pożogą i kłótnią wstępowały w ślady: głód, fałszerstwa, straszne, nie znane niegdyś choroby, a wreszcie morowa zaraza, wielkimi krokami przechodząc świat, wlokła za sobą całun śmierci i zmiatała nim spustoszone wsie i miasta.

A znów ludzie się porywali, ostatnich sił dobywając; po rynkach, po ambonach ogłaszano koniec świata: i jedni z trwogą, inni z bezsilną apatią czekali drugiego potopu lub uderzenia komety.*

Wszystkie myśli udręczone, znużone śmiertelnie, szukały jakby z rozpaczą nowej prawdy, nowej wiary. Szatan, ów diabeł, który się jednemu z nowatorów objawił w tym wieku, był istotą rzeczywistą, prawie widzialną, było to ciągle czynne, złe principium, i kto się boskiej sprawie poświęcał, musiał napady jego koniecznie i wszędzie spotykać. I tenże szatan, jakby na szyderstwo, śród niby powrotów do czystego rozumu dowodził ludom przykładem, iż wiara jest wrosła w duszę człowieka, zmniejszywszy wiarę w tajemnice religii, zaczęli jej szukać, uporczywiej niż kiedy śród marzeń i wysileń, w świecie niewidzialnym.

Lepiej poznany od wojen krzyżowych czarowny Wschód dawno już udzielił Europie ziarn tych wiadomości, które tak dobrze się aklimatyzowały, tak bujno kwitły - były to: magia, astrologia i alchemia.

Jako trzy kolumny tajemniczej świątyni, w której spoczywał niby w grobie ˝kamień mędrców˝.

Lecz nauki te już powszechnie nie pojmowane w duchu mędrców, wewnętrznie, ale jako tajemnice zmysłowe bezideowych sił szczęścia doczesnego. Kamień mędrców uważano tylko trochę więcej, jak cudowną laskę Mojżesza, bo złote zdroje z opok wywodzącą, nadającą ludziom wieczną młodość.

Tysiące nad odkryciem wielkiej tajemnicy pracowało. Niewielu poświęcało się nauce dla nauki, dla prawdy, wierząc, iż każdy postęp jest już kamieniem mędrców dla ludzkości; za to roiły się legiony pseudouczonych, dmuchaczy lub ambitnych panków i władców; oddawali tym badaniom spokojność i majątek, a nie poświęcając się na kapłanów nauki szukali tylko materialnego zysku, chcieli od razu zerwać owoc długich badań, aby złoto i nadludzka potęga przyszły w pomoc ich dumie, egoizmowi i żądzom. Wyzywali gwiazdy, aby przepowiadały ich rozboje i potwierdzały heraldyczne chimery: nikczemni, szukali w diamentowym na niebie piśmie śladu swej chwilowej, brudnej, ziemskiej wędrówki. Lecz przede wszystkim wszyscy szukali złota.

˝Złoto - mówił Krysztof Kolumb - jest wyborną rzeczą: złoto tworzy skarby, za pomocą złota można dostąpić wszystkiego, czego się żąda na świecie.˝

I w istocie, w epokach przychodu i fermentacji złoto jest bogiem świata. Cały trud tylko polegał na wywołaniu tego leniwego złota z ukrytych tajników, w których spoczywało. Nie pojmując jeszcze wtedy owej wielkiej idei nowożytnej, iż człowiek może stworzyć bogactwo zamieniając podłą materię na przedmiot bogaty, nadając mu bogactwo, które w nim leży, bogactwo formy, sztuki, woli rozumnej, szukano bogactwa w samej materii. Przyczepiano się do materii, dręczono naturę zapamiętałą miłością, żądając od niej nawet życia, nieśmiertelności. Lecz pomimo rozgłaszanych tyle razy bogactw Lulliuszów, Flamelów, znajdowane złoto ukazywało się, aby uciekać, uciekało, zostawując dmuchacza znużonego; niemiłosiernie topiło się, a z nim istota człowieka, jego dusza, życie włożone na dno tygla.

Wtedy, nieszczęsny, tracąc nadzieję w ludzkiej potędze, zapierał się sam siebie, abdykował wszystko dobro, duszę i Boga. Wyzywa złe: diabła. Jako król podziemnych otchłani, on miał być zapewne monarchą złota. Patrzcie na kościołach średniowiecznych smutne przedstawienie biedaka, który duszę swoję za złoto sprzedaje, który staje się lennikiem diabła, klęka przed potworem i kosmate szpony całuje. Do niego udawał się gmin, był to fałszywy przemysł, niezdolny do zdobycia skarbów, jakie wola zgodna z naturą dać są w stanie, starał się zyskać gwałtownością i zbrodnią to, co tylko praca, cierpliwość i rozum dać są w stanie.

Oskarżenia i procesa tłumem się tłoczyły, a czarnoksięstwo było do wszystkich wmieszane, tworzyło ich okrasę pociągającą i przerażającą.

________________________________________

Objaśnienia:

* Zbadanie przyszłości, przeznaczenia, wrodzone jest ludziom; najoświeceńsi, najwięksi, nie byli obojętni na uchylenie zasłony ich losu. Były jednak czasy, w których przepowiedniom nadzwyczajną dawano wiarę; między innymi w XV i XVI wieku szał ten był powszechny. Z owych czasów najwięcej nas doszło proroctw.

Posuwano w nie wiarę aż do śmieszności. W 1518 r. wielki astrolog i matematyk, Jan Stefler, w dedykowanej królowi hiszpańskiemu, późniejszemu cesarzowi Karolowi V, księdze pod tytułem Prognosticon, przepowiadał wielki potop, mający całą ziemię zatopić, roku 1524 w miesiącu lutym.

Proroctwo to sprawiło tak pomiędzy ludem, jak i pomiędzy możnymi, ogólny przestrach.

Jenerał cesarski, hrabia Wit-Rango, niczym od wiary w tę przepowiednię odwieść się nie dał, żądał koniecznie, aby mu dozwolono wynieść się z wojskiem na najwyższe góry i zawczasu radził tamże magazyny zakładać. Obawa tego potopu panowała jednostajnie prawie w całej Europie; we Francji wielu ludzi ze strachu utraciło rozum. Każdy zawczasu przemyśliwał o sposobach ratunku. Wielu z posiadających dobra ziemskie nad morzem i wielkimi rzekami sprzedawali swoje majątki i udawali się w góry, oczekując potopu. Inni budowali okręta dla ratunku. Prezydent Auriol w Tuluzie kazał dla siebie i całej swojej rodziny wystawić wygodną arkę i opatrzył ją we wszystkie potrzeby. Spoczywała ona na czterech wysokich murowanych słupach, aby nie od razu z pierwszą wodą spłynęła. Nie tak daleko sięgnął w przezorności Hendorf, niemiecki burmistrz w Wittenbergu; zamiast arki przygotował sobie mieszkanie pod strychem swego domu, dokąd przede wszystkim wnieść kazał kilka beczek dobrego piwa na pociechę śród okropności potopu. W końcu nadszedł straszliwy dzień oczekiwanej przepowiedni - piękna pogoda zadała kłamstwo prorokowi. Pomimo to astrologia nie straciła powagi, nadzwyczajnym modlitwom i postom księży przypisano odwrócenie klęski, a tenże sam Stefler odważnie znowu przepowiedział koniec świata na rok 1568.Rozdział II. Laboratorium

˝Mercurius: Powiedz mi, czego szukasz?

czego żądasz? co robić myślisz?

Alchemista: Kamień filozoficzny.˝

Scedivogius, Dialogus Mercurii Alchymistae et Naturae

Alpy zasłoniły słońce, olbrzymi cień rzuciły na doliny, tylko wierzchołki wiecznym śniegiem pokrytych skał i lodowców rubinowym jaśniały blaskiem, z drugiej strony noc już rozciągała krepowy płaszcz na sklepienie nieba i w odwiecznym porządku rozpalała gwiazdy. Z wysokiej wieży kościoła Panny Marii uderzył zegar dwadzieścia cztery razy, a ponad mury i dachy Bazylei uleciał dźwięk w ciszę wieczoru, w dolinę poważnego Renu.

Było to na początku roku tysiąc sześćset trzeciego, kiedy postać miast stosowną była do czasu, w którym siły gwałtu i oręża nawet w pokoju obawiać się trzeba było.

Światła z wolna gasły, a w ciemne, wąskie i kręte ulice, wysokimi otoczone domami, rzadko kto wieczorem odważył się zapuszczać. Tu i owdzie tylko spiesznym krokiem sunął do domu opóźniony mieszczanin z latarnią i laską okutą w ręku. Później jeszcze z wrzawą przebieży czereda włóczących się studentów z gromadą dziadów i żebraków, do nich przyłącza się niejeden milicjant miejski z rohatyną, woląc porozumieć się z nocną gawiedzią, jak staczać krwawe i niepewne bitwy w ciemności. Gdy i ci przeminęli, łańcuchy przez puste ulice rozciągnięto i posępny róg z wieży zawyje, wtedy wychodzi stróż nocny. W brunatnej opończy, dziwnie upstrzonej biało naszytymi trupimi głowami, dzwoniąc w rozbity dzwonek, woła jednotonnym grobowym głosem:

˝Wy, którzy śpicie, módlcie się za umarłych!˝

A stąpanie jego wolne rozlega się długo po kamieniach. Tymczasem wszystkie już światła pogaszone i znowu dziki jęk rogu uderzy z wieży kościelnej: to znak, iż znowu jednę godzinę czasu pochłonęła wieczność.

Cała Bazylea, w dzień tak głośna i żywa, teraz jakby wymarła. W jednym tylko z domów na końcu górnego miasta, w wąskim, zakratowanym okienku, pod ostrym szczytem miga krwawe światło. Raz gaśnie, to znów się zmaga, zmienia barwę, a z wysokiego komina, śród gęstego dymu, sypną czasem iskry i ulecą, znikną w ciemności; a wtedy blaszane smoki chorągiewek i rynien na dachu błyszczą w ciemności, zdają się żywe. Ten dom bezpieczny, wieczorem każdy go mieszkaniec omija; strzeże go podanie niedawne, tym więc łacniej znajdujące wiarę.

Przez kilkanaście lat pracownia była opuszczoną, teraz parę miesięcy już, jak co noc błyszczała światłem.

Mieszkał w niej młody Polak, nieznany, lecz imię jego wkrótce w całym świecie zasłynąć miało. Naumyślnie wybrał ten zakąt, by swobodnie mógł się oddawać pracom, dla których opuścił dom rodzinny, poświęcił młodość i wszystkie jej przyjemności. Nazywał się Michał Sędziwój i liczył wtedy lat dwadzieścia cztery.

Niewielką izbę oświecała lampa, na kominie słabym błękitnym blaskiem gorzały węgle obłożone wkoło trójkątnego tygielka. Obok na ławie siedzący sługa Sędziwoja, Jan Bodowski, znużony pracą, czuwaniem i nudami drzemał oparty o ścianę, z głową na piersi spuszczoną i wyciągniętymi nogami.

Przed stołem zastawionym naczyniami szklanymi i metalicznymi różnego kształtu, otoczony stosami ksiąg, spoczywał młody alchemik. Przed nim rozwarty foliał, traktaty Bazylego Walentyna. Utopił w nim wzrok, ale wzrok ten, łatwo byś dostrzegł, nie w tych wyrazach szuka teraz myśli; zarzucony jak kotwica, gdy uwaga spoczywa na powierzchni, w głębi duszy roją się tłumem potworne marzenia.

- Nic i nic! - głucho zawołał wreszcie, uderzając ręką w księgę z głębokim zniechęceniem niewiary, a rozżarzone długim natężeniem myśli zaczynały coraz jaśniej pryskać i buchać w mimowolne słowa.

- Tyle lat pracy, tyle dni bez przerwy i nocy bez spoczynku żyję tym jednym światłem, a dokoła ciemniej niż kiedy!

- Adelo! od czasu jak ciebie ujrzałem, natchniony tą myślą, nią oddycham, w nią patrzę, jak w gwiazdę zbawienia, a gwiazda w błędny ognik zmieniona wodzi mię po bezdrożach kłamstwa!

- Nadzieja! szatański wymysł! Hydra, której doświadczenie co godzina sto głów urywa, a ta w następnej wnęca nas do labiryntu własnych marzeń, aby potem szydzić, gdy w rozpaczy nie umiemy wrócić na świat, wrócić między zwyczajne ludzkie myśli, którym staliśmy się obcy! Od czasów wielkiego Hermesa - Egipcjanie, Grecy, Rzymianie, Arabowie, pierwsze potęgi umysłów, cały zaszczyt świata rozumnego, poświęcali swe trudy wielkiej tajemnicy. - I cóż z prac tylu, z tylu wieków za ślady? - Słowa! słowa, a nigdzie światła prawdy! - Ten łudził kilkadziesiąt lat siebie, po śmierci, jakby przez zemstę, łudzi innych pismami! - Ów nie wierzył, szydził w głębi duszy z tajemnic, szczęśliwy kuglarz, głoszony za adeptę, poza grobem ukradzioną sławę zagadkami przedłuża - wszędzie obłuda, bluźnierstwo! - A ja, mamże, młody, żywić szaloną myśl odkrycia prawdy w samym jej przysionku!

- Miałożby to być fałszem? Miałażby ludzkość tak długo przed sobą kłamać, aż wreście, jak stary łgarz, uwierzyła własnemu kłamstwu i rzuciła niby dla dzieci zabawkę - zadanie kamienia mędrców?

- A te stosy foliałów, gdzie jeden pomysł na tortury brany wydaje głosy, o których mu się nie śniło! - A te chełpliwe zaręczenia tylu tysięcy uczonych - a te oczewiste świadectwa całej powagi historii - wszystkoż to ma być złudzeniem albo zwodniczym kuglarstwem? - Ha! wtedy, cała uczona ludzkości, nawet byś wzgardy niewarta!

- Ale nie! - człowiek upaść może, lecz ludzkość nie błądzi! - Jedno kłamstwo trzydzieści wieków żyć nie zdoła! - Gdy rozum odmawia świadectwa, to wiara ożywi nadzieję - poważne cienie, przebaczcie! - Wierzę, z głębi duszy wierzę w istnienie wielkiej tajemnicy, ja jej dojdę albo zginę!

- Abu Izmaelu! mistrzu mój, prześladowany męczenniku prawdy, ty mi ją objaw! - nie zdradzę - na lepszy cel i ty byś jej nie użył!

- Nie jestże to szalony los - gardzić złotem, całymi ziemi bogactwami, a krwią własną, zbawieniem chcieć go się dokupić! - Tłum wielbi cierpliwość; patrząc na głębokie znaki, jakie dręczące zagadki przedwcześnie na czole wyryją - pobłaża nienasyconej chuci - z twoich oczu stara się wyczytać nadzieję złotego plonu dla siebie. - A potem - jak drugiego Kolumba po odkryciu złotych krain wiecznej młodości - rzuci cię jak narzędzie już niepotrzebne!

- Adelo! bylebyś ty mnie zrozumiała, Jedno twoje spojrzenie budzi we mnie nieznane siły. Twoja miłość uwieńczy szczęśliwe natchnienie, a co oni dla żądzy złota zbadać nie mogli, to ja dla jego wzgardy odkryję! - Odkryję, aby je zniszczyć! - Aby wam pokazać, iż ten bożek, przed którym klękacie, jest tyle wart, co bryła podłego ołowiu! - Aby całą waszą wielkość w ręku waszych, pod zamkami chowaną, jednym słowem zniweczyć - bo i czymże by się stał ten świat potężnych mocarzy, gdyby im odebrać ich złoto! A wtedy, odrodna ludzkości, uznasz jedyną, prawdziwą wielkość na ziemi - potęgę geniuszu i miłości!

I w zamyśleniu opuścił głowę na ręce, duch jego marzeń niemą z przeczuciami kończył rozmowę. W piecu pracowni prażony w tyglu metal mocniej począł szumieć, Sędziwój obejrzał się i patrząc łagodnie na śpiącego sługę sam poruszył miechem, ale Jan się ocknął i przecierając oczy wrócił do swej roboty.

- Panie - rzekł po chwili - ten dym węglowy, ten szum wiatru w kominie, to człeka rozmarza, nieznacznie usypia. Bo to u nas, prostych ludzi, nie tak jak u pana, co w głowie kręci się rozmyślanie i zasnąć nie daje, u mnie chyba raz w tydzień, w niedzielę, zatumani coś w mózgu, dziś zasnąłem, wybacz pan. I tak mi się coś dziwne rzeczy roiły...

- Mów, Janie, sny szczersze i mędrsze nieraz od życia na jawie. I ty we śnie innym jesteś człowiekiem.

- Mnie się zdało, że byłem w Krakowie, i znowu, jak dawniej na dworcu rodzica pańskiego, huczno grali surmacze, zdało mi się, że panicz wesoły, jak niegdyś, hasał wesoło, jakby chciał nagrodzić tę długą tęsknicę. I drużyna, i wszystkie twarze znajome, nasze, szczerym witały uśmiechem. - Dalibóg, paniczu, we śnie mi się zdało, że byłeś szczęśliwy - i ja także...

- Tu ci nudno, Janie, tęsknisz do swoich, wróć się do Krakowa...

- O! pan tego nie myśli, cóż by ja, biedny sierota, sam począł? Gdzie jest panicz, tam mój dom, wasze szczęście - moje szczęście. Rodzic wasz mnie podjął z ulicy, jemu winienem życie; z wami chowałem się, wam winienem mą służbę. Bo człek, choć prosty, czuje, że za dobre dobre - tak każe święta wiara. Ale dlatego też smutno mi nieraz, gdy patrzę, jak panisko z daleka od swoich po obczyźnie się tuła i tak nędznie tyra swoją młodość. Juści to, chwała Bogu, pięć lat minie na świętego Jakuba, kiedyśwa ostatni raz porzucili Kraków. Ja wiem, dobre to jest alchemika; ja wiem, pan wielkie rzeczy buduje, ale abo to potrzebne koniecznie? Jest ci scheda po rodzicu niezgorsza, i kamienica piękna w Krakowie, i stolnie pod Kromołowem bogate, toć na życie szlacheckie wystarczy, paniczu! - A teć tam, z tyglów bogactwa, bez obrazy pana, nie wiem czy to Pan Jezus przenajświętszy błogosławi - mnie się nie tak widzi! - Albo i te barony! ani słowa, pan sam lepiej wie, do kogo się udać, aleć nieraz ja słyszał, że córki nie dadzą - nieraz ich dworskich przekąsy...

- Przestań - przerwał niechętnie Sędziwój - już mówiłem, abyś o tym nie wspominał. Lubię słuchać twej mowy, to mi strony rodzinne na pamięć przywodzi! Ale jeśli nie chcesz milczeć, o baronie ani słowa!

- Wybacz pan, ja szczere, nieuczone mam serce, i co słyszę i czuję wypowiadam szczerze, ale jeśli obrażam, przestanę. Bo jak pan wyjdzie na miasto, mnie samego ostawi, to tak nudno i strasznie w tym domisku zaklętym, że co tchu umykam do karczmy: a tam człek nieraz nierad co usłyszy. Ale bo też wybrał pan sobie mieszkanie! - a chociaż to całe heretyckie gniazdo, to w całej Bazylei nie ma straszniejszego. Dom cały czarny, jakby z kuźni wywleczony, a te smoki na dachu, te gadziny kamienne nad drzwiami - człowiek co spojrzy, to żegnać się musi. Jakeśwa się tu tylko wprowadzili, ja spojrzał na ten obraz i zaraz mi coś szepnęło, że nie święty to człowiek, co tu malowany. - I niech no pan patrzy, jakie oczy, z całej twarzy tak mu coś świeci, jakby za żywota trochę ducha z ciała w malowidle się utaiło.

I gadatliwy Jan wziął łuczywo z komina, zaświecił przed dużym, w całej postaci portretem, co wisiał na przeciwnej ścianie.

Sędziwój powstał, przystąpił i długo wpatrywał się w obraz. Wystawiał on człowieka, co może już zaczął drugą połowę wieku. Czoło wypukłe i łyse, ocienione z boków kępami rzadkich, siwych włosów; spod czarnych brwi przenikliwe oczy zdawały się utkwione w patrzącego, usta szyderczym uśmiechem rozwarte, kręta broda i wąsy spadały na piersi. Jedną rękę trzymał na kaftanie, widna w niej była złota puszka; w drugiej, spuszczonej, miał zwój papieru, a postać cała zdawała się z obrazu zstępować naprzód.

- To, panie - mówił dalej służący - był także alchemik*, on dom ten cudacki zbudować kazał i tu cały żywot w tej izbie przepędzał. Miał to być niegdyś pan bardzo możny i bogaty. Ale cóż z tego, kiedy to człek zawsze chce mieć więcej; tak i on, tu na tym kominie topił, prażył, gotował dopóki nie przealchemajował wszystkiego. Żona mu zachorzała, i nie dziwota, albo to nie boli patrzeć, jak wszystko tak marnieje? - A jego to nie poruszyło, tylko ciągle dmuchał na węgle. Ale wreszcie, gdy ludzką mądrością nic nie mógł zyskać, pożyczył diabelskiej - otóż to taki koniec.

Tu opowiadacz pobożnie przeżegnał się i przybliżywszy obejrzał dokoła i ciszej mówił:

- Mnie to, panie, opowiedział pod sekretem jeden staruszek, co służył u niego. To prawda szczera. Tak też zyskał; bo kiedy raz zaklął mocy nieczyste, a oprzeć im się nie umiał, duszę z niego żywego wywlekły. Chociaż go pochowali w tym wielkim kościele Matki Boskiej, dusza jego niespokojna i powiadają, że dom ten nawiedza. Ja bym radził, panie, nie trzeba licha budzić, wyprowadźmy się stąd. Oto tu, w tej samej izbie, nalazła go nieżywego jego żona. To, panie, żona jego ta chora i blada kobieta, co nam te komnaty najęła. - Biedna niewiasta, widno już, niech błogosławieństwo Boskie spoczywa na nich - nie wiedzie im się. Ot, i teraz, nieboga, zapadła mocno, jej córka, jak jagoda, żal się Boże, więdnie i pomocy dać nie umie, głowę traci. Albo to nie przykro patrzeć, jak kto ze swoich kończy się powoli, a tu człek widzi i rady nie niesie, jakoby we śnie się szamoce, a poruszyć nie może.

- Chora jest? czemuż mi nie mówiłeś pierwej, może potrzebuje pomocy?

- Jest tam, panie, ćma doktorów i kłócą się, szwargocą, a biedna dogorywa. Teraz noc, jej córka pewno nie śpi, pilnuje, to dziewczę sobie oczy wypłacze. A dziewczyna gładka, chociaż Niemka, klnę się panu i w Krakowie takiej szukać. Żywa, krew z mlekiem, w oczkach iskry świecą, biedniątko, niech ją pan tylko zobaczy. Ale oto i brzask, już łuna czerwieni nad górami: gwiazdy gasną, niedługo ranek; może ich panicz w dzień odwiedzi, toć to zasługa przed Panem Bogiem chorego nawiedzić.

- Pójdę, zostaw mnie teraz, Janie, niech spocznę na chwilę.

I kładąc się wzywał z westchnieniem rodzinnych snów, aby go marzeniami dziennymi, nadzieja rosą, strapioną duszę pokrzepiły.

________________________________________

Objaśnienia:

* Alchemia, nauka niegdyś tak upowszechniona, iż nawet gmin o niej rozprawiał, dziś należy zupełnie do przeszłości historycznej, nie od rzeczy przeto może będzie kilka słów bliżej o tym przypomnieć.

Celem alchemii, w całym znaczeniu, miało być zbadanie przyrody ciał i wynalezienie ogólnego środka, który by wszystkie bez wyjątku ciała był w stanie rozpuścić, czyli rozłożyć, aby dowolnie potem je składać można było. Ten powszechny roztwarzacz, zwany alkahest, miał prowadzić do wynalazku kamienia mędrców, czyli kamienia filozoficznego. Kamień mędrców, zwany też tynkturą, w pierwszym stopniu miał być białym proszkiem będącym w stanie podłe metale tylko na srebro zamieniać. Wykształcony bardziej stawał się czerwoną tynkturą, czyli właściwym kamieniem mędrców, który wszystkie metale bez wyjątku zamieniał na najczystsze złoto. Kamień mędrców rozpuszczony w winie stawał się eliksirem życia, czyli lekarstwem na wszystkie choroby, lekarstwem nadającym wieczne życie.

Alchemikami zwano wszystkich oddających się tej nauce; imieniem adeptów czczono tylko tych, o których mniemano, iż posiadają wielką tajemnicę.

Oprócz tych jawnych bezpośrednich celów, alchemicy mniemali, iż za pomocą swej nauki zdołają się zbliżyć do tajemnic natury, iż poznają jej ukryte siły, i wtedy, umiejąc wejść z nią w ściślejszy związek. potrafią władać wyższymi duchowymi siłami, za pomocą tych przestąpią, nieprzebyte dla zwyczajnych ludzi, odwieczne granice przyrody. Im zaś sami mieli mniej dokładne wyobrażenia o swoich prawach i okazujących się przy tym zjawiskach, tym więcej silili się na wyrażanie się tajemnicami, obrazami i alegoriami. Później używano tegoż samego stylu bądź na prawdziwe, bądź na udane zatajenie tajemnic przed niewcielonymi. - Owszem, uważano za występek odsłanianie przybytku nauki przed niewcielonymi.

Arnold de Villanova, alchemik z XIII wieku, bierze tę rzecz nawet religijnie, twierdząc w swoim Rosarium, iż kto by zdradził tajemnicę będzie przeklęty i umrze tknięty apopleksją (˝Qui revelat secretum artis, maledicetur et morietur apoplexia˝). Rajmund Lulliusz, ów sławny adepta, o którym wieść niesie, iż dla Edwarda I, króla Anglii, zamienił w r. 1332 60 000 funtów żywego srebra, cyny i ołowiu na złoto, opowiada w testamencie swoim: ˝Przysięgam ci na duszę moją, iż skoro to odkryjesz, potępiony zostaniesz˝ (˝Juro tibi supra animam meam, quod si ea reveles damnatus es˝). Podobnież Libavius i inni.

Lecz, aby odkryć tajemnicę, nie dość było pracy, potężnej myśli, cierpliwości; głównym warunkiem u prawdziwych alchemików była czystość serca. Bez niej, twierdzili, i geniusz nic zdziałać nie zdoła. Za pomocą tego ogniwa wiązała się alchemia z magią prawdziwą i boską, którą znowu od magii czarnej, przeklętej sztuki złego ducha, starannie odróżniano.

Zbytecznie byłoby dodawać, iż sztuka obiecująca nieprzebrane skarby, wieczną młodość i nadprzyrodzoną władzę, musiała mieć niezliczonych zwolenników.

Szarlatani i oszuści wszelkiego rodzaju używali jej za pokrywkę swych niecnych praktyk i pozbawiali łatwo wiernych całego ich mienia, tak dalece, iż w wielu czasach alchemia, będąc głównym potokiem pochłaniającym w sobie wszelkie gałęzie zbrodniczego przemysłu, była obarczona wzgardą i nienawiścią.

Z drugiej strony nie można też zaprzeczyć, iż w każdej epoce znajdowali się ludzie znakomici, zaszczyt uczonego świata, którzy z pełną wiarą, w niezmordowanej cierpliwości, długie lata trawili w pracowniach; z ich prac nieocenione korzyści odniosła chemia, farmacja i sztuka lekarska.

O możności przemieniania metali jedne na drugie nie da się nic z pewnością wyrzec. Wprawdzie nowa chemia wydała wyrok licząc metale do szeregu ciał prostych, niezłożonych, a tym samym zaprzeczyła wszelkiej możności rozkładania ich i przemieniania. Może nawet większa część podań i powieści o istotnie zdziałanych przemianach metali na złoto polega na oszukaństwie lub złudzeniu, chociaż niektórym z nich towarzyszą okoliczności i świadkowie godni wszelkiej wiary, tak li każdy inny wypadek historyczny, podobnymi poparty dowodami, uważano by za autentyczny. Jednakże: ponieważ badawczy duch ludzkości nic ustaje, ponieważ w chemii samej nieraz już zrobiono odkrycia uważane niegdyś za niepodobne, ponieważ już teraz wielu chemików uważa metale za ciała wyraźnie złożone, z tych przyczyn niepodobna już dziś lekkomyślnie potępiać wszystkich zasad alchemii.

Wszystko zresztą, co się jej tyczy w ciągu całego tego pisma, jest zupełnie zgodne z jej historią; ani jeden fakt nawet, ani nazwisko zmyślone nie zostało.

Więcej szczegółów o tej nauce ciekawy czytelnik znaleźć może w rozprawie mojej umieszczonej w ˝Bibliotece Warszawskiej˝ z r. 1844 na miesiące marzec, kwiecień i maj.