Siła do ujarzmienia - ebook

WSTĘP

Marian Gumowski urodził się 30 września 1881 r. w Krościenku nad Dunajcem – miejscowości uzdrowiskowej, w której w 1880 r. odnotowano 1672 mieszkańców¹, wśród nich Franciszka, znanego miejscowego lekarza, i Józefinę ze Stehrów – rodziców Mariana. Wcześnie opuścił rodzinne strony i już do gimnazjum uczęszczał najpierw w Jaśle i Tarnowie, a w końcu w Krakowie, gdzie zdał maturę, studiował i rozpoczynał karierę zawodową².

Prezentowany w niniejszym tomie zbiór tekstów autorstwa Gumowskiego dzieli się na dwie części. Pierwsza z nich obejmuje artykuły, które wyszły spod jego pióra, kiedy mieszkał i pracował w Krakowie. Teksty te koncentrują się na numizmatyce i w jej kontekście prezentują poglądy Gumowskiego na inne zagadnienia. Druga część przedstawia opracowania powstałe w okresie, kiedy posiadał już w środowisku ugruntowaną pozycję, a objęcie funkcji dyrektora Muzeum Wielkopolskiego było tylko tego potwierdzeniem. Te artykuły z kolei przedstawiają jego zapatrywania na funkcję muzeów i rolę muzealnictwa z punktu widzenia osoby zarządzającej instytucją i w sposób realny mogącej wpłynąć na kształt oraz zadania mające prowadzić do wzrostu i rozwoju podległego mu muzeum.

Odpowiadające temu podziałowi dwa okresy działalności Mariana Gumowskiego – krakowski i poznański – zostały szczegółowo omówione we wstępnych esejach Diany Błońskiej i Kamili Kłudkiewicz.Od dzieciństwa zbieracz monet i znaczków, Gumowski rozpoczął swoją karierę zawodową w 1899 r. pracując przy kolekcji numizmatycznej hr. Andrzeja Potockiego. Był to w wówczas jeden z najlepszych zbiorów, skupiający wokół siebie pasjonatów i znawców tematu. We wspomnieniach Gumowski napisał o niezapomnianym wrażeniu, jakie zrobiła na nim pracownia numizmatyczna w mieszkaniu Władysława Bartynowskiego – kustosza kolekcji hr. Potockiego oraz o tym, że „Pracownia ta stała się dla mnie prawdziwą szkołą numizmatyczną, a W. Bartynowski był nauczycielem, jakiego lepszego wymarzyć sobie nie można”¹. Niedługo potem – w 1900 r. – z polecenia Bartynowskiego, Gumowski został zatrudniony przez Elżbietę z Meyendorffów Czapską do prac przy kolekcji numizmatycznej zgromadzonej przez jej nieżyjącego już wówczas męża, hr. Emeryka Hutten-Czapskiego². Praca przy tak cennych kolekcjach, kontakty z prawdziwymi znawcami monet i medali skupionymi w krakowskim Towarzystwie Archeologiczno-Numizmatycznym oraz wrodzone zamiłowanie do numizmatyki spowodowały, że Gumowski, ucząc się od najlepszych, bardzo szybko osiągnął wysoki poziom znajomości tematu.

Już pierwsze publikowane przez niego teksty – chociaż można je uznać w większości za sprawozdawcze – prócz wiedzy numizmatycznej wskazują na zainteresowanie tematami muzeologicznymi. Gumowski zwraca uwagę na zasady układu kolekcji, sposób prezentowania obiektów na ekspozycji, prewencję konserwatorską w zakresie odpowiedniego przechowywania zbiorów. Teksty pokazują też umiejętność syntetyzowania oraz pewien poziom abstrakcyjności myśli, który pozwala na wyciąganie ogólniejszych wniosków na podstawie pojedynczych wskazówek.

Pasja numizmatyka

Pierwszy z zamieszczonych w tomie artykułów datowany jest na 1902 r. i poświęcony został otwartej wówczas w Muzeum Narodowym w Krakowie (dalej: Muzeum)³, w Sukiennicach, Galerii Monet i Rycin⁴. Gumowski opisał w nim aranżację zbiorów przygotowaną przez ówczesnego dyrektora instytucji, Feliksa Koperę⁵. Powstające wtedy w krakowskim Muzeum nowe galerie zrywały z przestarzałymi i nieatrakcyjnymi już wówczas ekspozycjami aranżowanymi przed niemal ćwierćwieczem przez poprzedniego dyrektora, Władysława Łuszczkiewicza⁶. Kopera, zarządzający instytucją od nieco ponad roku, pełen werwy i energii do wprowadzania zmian, otwierał dla zwiedzających nowoczesne, oparte na zagranicznych wzorcach wystawy czasowe i galerie stałe, wprowadzając rozwiązania podpatrzone podczas swoich studiów i podróży w różnych muzeach. Wiedzę teoretyczną i projektowaną przez siebie wizję instytucji zestawiał z praktycznymi możliwościami, posiadanym budżetem i potencjałem szczupłej liczbowo, ale silnej merytorycznie kadry. Przedstawiony układ Galerii Monet i Rycin jest tym ważniejszy i ciekawszy, że Kopera podchodził do numizmatyki z ogromną pasją i zaangażowaniem. W tamtych czasach było to przedmiotem jego szczególnego zainteresowania i dlatego właśnie ta galeria stawiała sobie za cel nie tylko wzorcową prezentację zbiorów, zgodnie z zasadami której mogły być urządzane i prezentowane także prywatne kolekcje, ale miała służyć rozreklamowaniu Muzeum i skłonieniu potencjalnych ofiarodawców do przekazania instytucji w darze swoich numizmatów. Gumowski opisał pokrótce historię muzealnych zbiorów numizmatycznych i graficznych, wymienił nazwiska najważniejszych darczyńców i skrótowo omówił kolekcje. Podkreślił, że chociaż obydwa zbiory nie zawierają unikatów i są jeszcze mocno niekompletne, stanowią jednak „jedyny polski publiczny gabinet monet i rycin według wszelkich wymagań naukowych urządzony”. Zaprezentował wprowadzony przez Koperę system porządkowania zbioru numizmatycznego – chronologiczno-rodzajowy, podkreślając największą użyteczność takiego układu dla „zwiedzających w przeważnej części nienumizmatyków”. Wspomniał również o prowadzonym dla kolekcji katalogu kartkowym oraz o fizycznym układzie monet, które były przechowywane pojedynczo w specjalnych „pudełeczkach” umieszczanych w „dużej szafie o kilkunastu szufladach”⁷. Co warte podkreślenia, Gumowski podał tylko ogólne informacje o wielkości zbioru. W artykule padają mocno zaokrąglone dane, dotyczące wielkości muzealnej kolekcji – sześć tysięcy obiektów i zawartości w nim monet polskich – cztery tysiące obiektów oraz ilości dubletów – ¼ zbioru. Zamieszczony opis układu i ewidencji, poprzez swoją ogólnikowość, musiał być swoistym kompromisem pomiędzy rzetelnością naukową Gumowskiego a propagandowym celem artykułu, jaki zapewne stawiał przed nim Kopera. Z łatwością można się domyślić, że celem tekstu było poinformowanie opinii publicznej o galerii i naukowym opracowaniu prezentowanych w niej eksponatów oraz promocja tego wydarzenia wśród numizmatycznej społeczności. Pisząc artykuł, Gumowski pominął na przykład fakt, że publiczności udostępniano tylko skatalogowaną i mocno niepełną część zbioru, a karty katalogowe obejmowały tylko ten udostępniony fragment. Tę tezę potwierdza również druga część artykułu, poświęcona zbiorowi rycin, w której Gumowski podał już bardziej precyzyjne dane oraz podkreślił, że „zbiór ten jest prawie w całości skatalogowany”⁸. Co jednak istotne i warte podkreślenia, w tekście zawarte są dość dokładne informacje z zakresu metodyki muzealnictwa – o organizacji kolekcji, sposobach eksponowania zabytków i celach, jakie przyświecały organizatorom galerii.

Kiedy w 1902 r. otwierano Galerię Monet i Rycin, Gumowski znał Koperę już od kilku lat. Spotykali się u Bartynowskiego podczas prac przy zbiorach numizmatycznych hr. Potockiego, a potem współpracowali przy kolekcji hr. Hutten-Czapskiego i w Towarzystwie Numizmatyczno-Archeologicznym⁹. Dodać należy, że na przełom dziewiętnastego i dwudziestego wieku przypada w Krakowie prawdziwy boom numizmatyczny. Wokół Towarzystwa gromadzili się prawdziwi znawcy tematu, wielcy kolekcjonerzy i pasjonaci. Kopera i Gumowski odgrywali tam wówczas niemałą rolę, chociaż związaną głównie z administrowaniem organizacją i redakcją periodyku – „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych”. Gumowski, młodszy od Kopery o dziesięć lat, nie tylko uczył się od starszego kolegi, ale dzięki swojej inteligencji i błyskotliwości szybko zaskarbił sobie specjalne względy. Jego wyjazd na studia zagraniczne w latach 1902–1903 Kopera przyjął źle. Chociaż wiedział oczywiście, że dla rozwoju zawodowego i naukowego są one niezbędne, skarżył się: „teraz prawa ręka moja, p. Gumowski, wyjeżdża do Monachium na studia – na rok!!!”¹⁰.

Właśnie na okres studiów zagranicznych przypada opracowanie artykułu o wizycie Gumowskiego w Gabinecie Monet i Medali w wiedeńskim Kunsthistorisches Museum. Tekst ukazał się już po jego powrocie do Krakowa w 1904 r. i daje dość dobre pojęcie o tym, jakim kompromisem był poprzedni artykuł – promujący galerię w Sukiennicach¹¹. Opracowanie utrzymane jest w podobnym tonie, tym razem jednak jest obszerniejsze i zawiera dużo więcej informacji. Podobnie jak poprzednio, Gumowski przedstawił krótko szkic historyczny dotyczący powstania kolekcji, omówił układ oraz zasady udostępniania, wymienił najcenniejsze zabytki w układzie chronologicznym, tym razem koncentrując się głównie na polonikach i grupując je według władców Polski. Fragment opracowania prezentujący zbiór napisany został w sposób systematyczny i dokładny. Artykuł skierowany był przede wszystkim do tej szerokiej grupy sympatyków ruchu numizmatycznego, którzy nie mogli samodzielnie zapoznać się z wiedeńską kolekcją. Stanowił prezentację warsztatu naukowego, wiedzy i znajomości tematu Gumowskiego, dlatego wchodził w zagadnienie głębiej i większą precyzją.

Praktyczną znajomość numizmatyki oraz świetny warsztat badawczy młodszego kolegi potwierdził Kopera, bardzo zadowolony z tego, w jaki sposób niespełna dwudziestodwuletni wówczas Gumowski kontynuował rozpoczęte przez niego prace w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. Po włączeniu w 1903 r. budynków i zbiorów Czapskiego w struktury krakowskiego Muzeum, Gumowski stał się pracownikiem zarządzanej przez Koperę instytucji, a ich relacje jeszcze bardziej się zacieśniły. Od tej pory, jako osoba odpowiedzialna za politykę kolekcjonerską, opracowanie i zarząd oddziału, Gumowski mógł rozwijać swoje umiejętności menedżerskie. Taki model zarządzania instytucją, polegający na delegowaniu zadań i odpowiedzialności na współpracowników, był stosowany przez Koperę nie tylko w odniesieniu do Gumowskiego – choć z racji wspólnych zainteresowań, to właśnie w nim pokładał on największe nadzieje i na jego pomoc w największym stopniu liczył. Dodać należy, że z biegiem czasu relacje zacieśniały się w coraz większym stopniu. W Pałacyku Czapskich ogniskowało się życie numizmatyczne. Tam w 1903 r. przeniesiona została z Sukiennic redakcja „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych”, której prowadzenie Gumowski objął rok później, z pełną opieką nad czasopismem od 1907 r. W następnych latach obydwaj współpracowali przy tworzeniu kolejnej stałej wystawy numizmatycznej, otwartej dla publiczności w 1905 r.¹² Ich wspólnym dziełem były wydawnictwa muzealne – m.in. katalog pieczęci miast polskich autorstwa Wittyga¹³ i Przewodnik po Muzeum im. Hr. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie¹⁴. W późniejszych latach założyli też spółkę mającą na celu wybijanie okolicznościowych medali¹⁵. Gumowski coraz mocniej angażował się w działalność instytucji, a ruch numizmatyczny „płynął szeroką falą przez kancelarię muzealną”. W Sprawozdaniu z działalności… za rok 1907 Kopera zwracał uwagę na rosnące zainteresowanie prowadzonymi w Muzeum konsultacjami numizmatycznymi, coraz częstsze pytania i prośby o pomoc w identyfikacji monet oraz o zasady dotyczące ich prawidłowej systematyzacji w ramach tworzonych prywatnych kolekcji. Wskazywał na stale wysoką frekwencję zwiedzających na wystawie numizmatycznej. To zainteresowanie numizmatyką obserwowane było w równie dużym stopniu zarówno u osób starszych, mających środki finansowe na dokonywanie zakupów numizmatów, jak i u młodych, wśród których przecież, z racji słabej kondycji finansowej, przeznaczanie pieniędzy na kolekcjonerstwo było działaniem wyjątkowym¹⁶. Kopera nie był i nie chciał być jedynym twórcą sukcesów. Równą część zasług związanych z organizacją i prowadzeniem na tak szeroką skalę ruchu numizmatycznego w Muzeum należy przypisać Gumowskiemu, który, poczuwając się do odpowiedzialności za powierzoną swojej opiece kolekcję, rozpoczął wzmożone starania mające na celu w pierwszej kolejności jej powiększenie, a w drugiej lepsze sprofilowanie. Powstałe w latach 1909–1910 artykuły dotyczące zagadnień bezpośrednio związanych z numizmatyką są wyrazem jego osobistego zamiłowania do monet i medali oraz ich kolekcjonowania, którym starał się zarazić i innych¹⁷. Co warte podkreślenia, teksty te potwierdzają dobre oczytanie Gumowskiego i świetną znajomość zagadnień numizmatycznych, nie tylko na poziomie wiedzy o przedmiocie, ale również historiografii tematu ze szczególnym uwzględnieniem współczesnych mu trendów w badaniach naukowych. Mankamentem prac jest natomiast z pewnością swego rodzaju brak rzetelności naukowej i pomijanie w opracowaniu nazwisk autorów, na których pracach bazował. Szczególnie jest to widoczne w artykule o znaczeniu monet, gdzie zupełnie pomija Adama Szelągowskiego i jego monografię Pieniądz i przewrót cen w XVI i XVII wieku w Polsce oraz Bedę Dudíka i jego pracę Des hohen deutschen Ritterordens Münz-sammlung in Wien, z których we własnym tekście korzysta¹⁸.

Powodem opublikowania przez Gumowskiego serii artykułów promujących kolekcjonowanie monet i medali była chęć unaukowienia numizmatyki oraz danie dodatkowego argumentu do zbieractwa osobom interesującym się tym tematem oraz kolekcjonerom jako takim. Gumowski wskazywał, jaką wartość naukową mają zabytki numizmatyczne oraz to, że są one tematem badań już od najdawniejszych czasów. W artykułach przytaczał opinie zarówno historyków, jak i ekonomistów, którzy wypowiadali się na temat roli monety i pieniądza na przestrzeni dziejów. Prezentował ewolucję w podejściu do zagadnienia w zależności od zmian ekonomicznych, jakim podlegała ogólnoświatowa gospodarka i odnosił je do sytuacji Polski. Zwracał uwagę na możliwości wszechstronnego wykorzystania monet i medali do badań naukowych jako bezcennego materiału źródłowego. Wskazywał na oczywisty walor tych zabytków jako dzieł sztuki. Pisał, że są to swoistego rodzaju świadectwa przynależności narodowej – szczególnie w odniesieniu do medali i w sytuacji Polski pod zaborami, kiedy przy braku monet właśnie te ostatnie stawały się „spiżowymi pomnikami naszego istnienia”¹⁹. W końcu tekst Psychologia zbierania jest wyjątkową próbą wyjaśnienia przyczyn pasji, która jest udziałem tak wielu ludzi i częstokroć pochłania tak ogromne środki finansowe.

Łatwiej nam zrozumieć cel, który przyświecał Gumowskiemu podczas prac nad tymi artykułami, kiedy uświadomimy sobie, że Muzeum za swoją misję uważało jak najpełniejsze zachowanie polskiego dziedzictwa kulturowego. Dodatkowo w 1905 r., po deklaracji cesarza Franciszka Józefa o przekazaniu Wawelu na zbiory muzealne, posypały się dary, które docelowo miały uświetnić zamkowe komnaty. Przez wiele lat kancelaria Muzeum niemal codziennie pełna była oferentów, a magazyny i składy bardzo szybko napełniały się nowymi nabytkami o większej lub mniejszej dla zbiorów wartości. Krakowskie Muzeum pod zarządem Kopery było miejscem, do którego przyjmowano wszystkie ofiarowane przedmioty, a zarząd instytucji przed przyjęciem darów nie przeprowadzał selekcji, biorąc komplet obiektów, nawet jeśli wartość dla zbiorów przedstawiała tylko znikoma ich część. Gumowski, opierając się na tych wzorcach, postępował podobnie w odniesieniu do kolekcji numizmatycznej, licząc na to, że obiekty zbędne – dublety czy destrukty – będzie można zbyć w drodze wymiany lub sprzedaży²⁰.

Pisząc do kolekcjonerów o tym, jak wartościowe są zabytki numizmatyczne, Gumowski wskazywał na celowość ich gromadzenia, skupowania przez osoby prywatne, chronienia w ten sposób przed utratą dla polskich kolekcji. Organizując i centralizując ruch numizmatyczny przy Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego, mógł mieć nadzieję nie tylko na ochronę dziedzictwa narodowego, ale również na pozyskanie w późniejszym czasie tych zabytków dla zarządzanych przez siebie zbiorów. I motywy te wcale nie były bezpodstawne. Cytowane już coroczne Sprawozdania Dyrekcji Muzeum… w każdym kolejnym woluminie wymieniały zasilające narodową kolekcję nowe nabytki, w tym numizmatyczne, przekazywane przez ofiarodawców w ten sposób rozumiejących i realizujących najszczytniejsze cele patriotyzmu²¹. Kolejnym etapem było ukierunkowanie tych działań, wskazanie potrzeb, zwrócenie przez specjalistę uwagi na sprawy, o których laik nie posiadał wystarczającej wiedzy. Dokładnie w tym duchu był utrzymany i temu celowi miał służyć kolejny, opublikowany w 1909 r., artykuł pod znamiennym tytułem Zakres numizmatyki polskiej²². Gumowski w punktach wymienił w nim rodzaje zabytków, na które prywatni kolekcjonerzy powinni zwracać szczególną uwagę podczas profilowania swoich kolekcji. Zakres ich zainteresowań zakreśla bardzo szeroko. Wymienia na przykład monety polskie, wybijane w Polsce przez polski rząd oraz przez rządy obce i wybijane poza Polską, ale z elementami nawiązującymi do polskości, takie, które są związane z dynastiami Piastów i Jagiellonów oraz te, które były wybijane w krajach ekonomicznie związanych z Polską itp., itd. Wywód przeprowadzony został w systematyczny i uporządkowany sposób, niepozostawiający wśród odbiorców artykułu wątpliwości. Co warte podkreślenia, Gumowski nie wartościuje zabytków. Nie wskazuje, co jest warte kolekcjonowania w większym, a co w mniejszym stopniu. Zwraca uwagę również na falsyfikaty, które także zaleca wziąć pod uwagę podczas tworzenia kolekcji. Artykuł podsumowuje stwierdzeniem, że numizmatyka „służyć powinna do objaśniania wszystkiego, co rzeczy menniczej w Polsce się tyczy, wszystkiego, co z jej dziejami ma związek i co na polskim gruncie się znajduje”²³.

Polityka kolekcjonerska

Zalecenia Gumowskiego dla numizmatyków, zamieszczone w kolejnych numerach „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych”, były zgodne z polityką kolekcjonerską Muzeum. Jednak brak planowej polityki gromadzenia zbiorów, szczególnie w odniesieniu do darów, oraz typowe opóźnienia przy remoncie budynków na Wawelu doprowadziły do konieczności pomieszczenia ogromnej ilości nowych nabytków w dotychczasowych przestrzeniach. Spowodowało to nie tylko przeładowanie magazynów i sal ekspozycyjnych, ale także opóźnienia w ewidencjonowaniu zbiorów i trudności w ich udostępnianiu. Zarząd Muzeum nie chciał odmawiać darczyńcom, wychodząc z założenia, że w ówczesnej sytuacji politycznej takie działanie wpłynęłoby bardzo niekorzystnie na wizerunek instytucji. Wyniki tej działalności Gumowski opisał kilka lat później w tekście o Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego opublikowanym w poczytnym wówczas czasopiśmie „Ziemia”. Było to kolejne – dziesiąte w cyklu – opracowanie poświęcone unikalnym i wyjątkowym polskim kolekcjom²⁴. Gumowski przedstawił dzieje bezcennego zbioru hr. Hutten-Czapskiego oraz historię samego oddziału. Pisał też o swoich osiągnięciach. Był autorem lub współautorem wystaw stałych, w tym wspomnianej już stałej ekspozycji numizmatycznej, obejmującej około trzech tysięcy monet i medali, i ilustrującej rozwój mennictwa polskiego od czasów Mieszka I do 1864 r., zorganizowanej w 1905 r. na parterze Pałacyku Czapskich. Współpracował przy tworzeniu prezentowanej na pierwszym piętrze oddziału „Galerii obrazów i rzeźb obcych mistrzów od XV do XIX w.”. W 1910 r. współpracował przy przygotowaniu „Wystawy pieczęci królów i książąt polskich oraz inkunabułów i druków z XVI wieku”. Z uwagi na to, że Pałacyk Czapskich był jedyną posiadaną przez Muzeum przestrzenią na organizowanie wystaw czasowych, Gumowski pracował również przy ich przygotowywaniu: w 1904 r. „Retrospektywnej wystawy metalowej”, „Wystawy zabytków ceramicznych” i dwóch wystaw poświęconych drukarstwu i drukom, w 1905 r. „Nowożytnych tkanin i wyrobów ceramicznych”, w 1907 r. „Wystawy malarstwa polskiego z lat około 1900”, a w 1910 r. „Wystawy rycin”. Prócz ekspozycji problemowych w przestrzeniach Pałacyku Czapskich prezentowano też nabytki pochodzące z darów – w 1908 r. na „Wystawie zbiorów pochodzących z daru hr. Ursyna Rusieckiego” oraz w 1910 r. na „Wystawie obrazów z galerii Łozińskich, Szymkiewicza i Rusieckiego” i „Wystawie szkła i porcelany z kolekcji Dąbczańskich, Rusieckiego i Poleskich”²⁵. Jako kierownik oddziału Gumowski był też współautorem pomysłów aranżacyjnych. Na pewno często musiał iść na kompromis, gdyż trudno było mu odmówić przyjmowania kolejnych kolekcji, które powodowały coraz większe problemy z ulokowaniem zbiorów i jak sam pisał – z czasem oddział przypominał raczej „skład przedmiotów, nagromadzonych tymczasowo i czekających tylko na przeniesienie ich na właściwe miejsce, tj. na Wawel” niż galerię²⁶. Planował, że po oddaniu pomieszczeń w Zamku na cele muzealne, w zarządzanym przez niego oddziale pozostaną tylko zbiory, których podstawę stanowi kolekcja hr. Hutten-Czapskiego. Natomiast z samego sprofilowania zbioru i z efektów polityki kolekcjonerskiej był bardzo zadowolony i uważał, że „nie ma w kraju zbiorów które by osiągnęły ten stopień kompletu, co gabinet monet i rycin w Muzeum Czapskich”²⁷.

W kolejnych latach dobra pozycja Gumowskiego w strukturach Muzeum zaczęła się chwiać, a na jego relacjach z Koperą pojawiły się rysy. W 1914 r. w liście do Wittyga Kopera prosił o pomoc:

Piszę do Was w sprawie drażliwej, o której nie wiem co sądzić. P. Gumowski urządził sobie handelek monet przy Muzeum Czapskich, nazywa się to, że sprzedaje Redakcja Wiadomości numizmatycznych dla członków zbiory prywatne . Jest to konkurencja naszym dubletom, no i fakt, że handel się prowadzi bądź co bądź przy publicznej instytucji. Co sądzicie o tym? Wy lepiej się znacie na tym, mnie to razi. W ogóle jest zwyczaj aby urzędnicy muzealni nie handlowali dziełami sztuki, nie wiem jak bywa u numizmatyków. Proszę o słówko odpowiedzi, nie chciałbym bowiem robić awantur bez potrzeby, a wiem, że Gumowskiemu byłoby to przykro²⁸.

Nie znamy odpowiedzi Wittyga. Z zachowanych dokumentów wynika jednak, że relacje uległy ochłodzeniu i utraconego zaufania Kopery Gumowski już nie odzyskał. Jesienią 1914 r. wybuchła pierwsza wojna światowa. Zdecydowano o ukryciu najcenniejszych zabytków. Zbiory numizmatyczne umieszczono w beczce, zabezpieczając je przed wilgocią, ale przemieszane i bez zachowania nadanego im przez Gumowskiego układu. Całą akcję przeprowadzono bardzo szybko i bez wiedzy tego ostatniego – co w późniejszych latach podawał jako jeden z głównych powodów opuszczenia Muzeum i podjęcia pracy w Poznaniu²⁹. Po ustąpieniu zagrożenia, w obawie przed zniszczeniami wywołanymi niewłaściwym, bo pospiesznym zabezpieczeniem zbiorów, władze Krakowa nakazały równie szybkie wydobycie schowanych zabytków³⁰. Ostatni pochodzący z okresu krakowskiego zamieszczony w niniejszym tomie tekst Gumowskiego jest zaproszeniem do zwiedzania otwartej w dniu 23 grudnia 1915 r. w Sukiennicach Galerii Sztuki Współczesnej³¹. Tłumacząc otwarcie ekspozycji „podczas największej z wojen świata, wśród huku armat i szczęku oręża”, Gumowski wspominał o konieczności ukrycia zbiorów, co umożliwiło przearanżowanie dotychczasowej ekspozycji. Podkreślił wysiłek pracowników Muzeum związany z przygotowaniem wystawy w takich okolicznościach, w tak krótkim czasie i z eksponatów, które po wydobyciu ze skrytek musiały przed zaprezentowaniem ich publiczności przejść specjalne zabiegi konserwatorskie. Jako tekst promocyjny, prócz opisu układu ekspozycji i najważniejszych zaprezentowanych na niej obiektów, podkreślał wagę wystawy, określając ją jako „perłę”. Gumowski zachęcał również do ofiarności mającej na celu wzbogacenie ekspozycji o nowe zabytki i swoją prośbę kierował głównie do współczesnych artystów.

* * *

Krakowski okres pracy Gumowskiego można potraktować jako – z jednej strony – czas, kiedy jego uwaga skupiona była na numizmatyce, a z drugiej – jako okres przygotowania się do pełnienia bardziej prestiżowych funkcji. Publikowane wtedy teksty w dużo większym stopniu koncentrowały się na zbiorach, nad którymi pracował, których był wyśmienitym znawcą i których badanie było pasją jego życia. Z drugiej strony jednak, zachowane w Archiwum Muzealnym dokumenty i korespondencja pozwalają na uznanie go za nieformalnego zastępcę Kopery, a Pałacyk Czapskich przy ówczesnej ulicy Wolskiej za w dużym stopniu samodzielną instytucję z kierownikiem, który miał realne możliwości zarządzania. Co warte podkreślenia, Koperze zależało na tym, aby w jego zespole znajdowali się specjaliści posiadający umiejętności zarządzania, odwagę podejmowania decyzji, wizję działalności i rozwoju powierzonych ich opiece kolekcji. Gumowski nie był jedynym, który miał właśnie takie możliwości pracy. Nie ulega wątpliwości, że sposoby działania i poziom samodzielności zarządu instytucji w krakowskim Muzeum, politykę kolekcjonowania zbiorów i zasady rozwoju kolekcji oraz stosunek do mecenasów instytucji, po przenosinach do Poznania uznał za odpowiednie i starał się wprowadzić je w Muzeum Wielkopolskim po objęciu tam stanowiska dyrektora. Opór władz zwierzchnich, z którym się spotkał, i brak zrozumienia ze strony współpracowników były na pewno dla niego nie lada zaskoczeniem. Krakowskie Muzeum prowadzone było przez Koperę z największym rozmachem, władze Krakowa ceniły jego umiejętności i doświadczenie, a pracownicy w pełni uznawali autorytet przełożonego. Na gruncie poznańskim zatem Gumowski musiał zmierzyć się z problemami, które w Krakowie były marginalne i do których nie był przygotowany.------------------------------------------------------------------------

¹ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom IV, s. 701.

² Szerzej na temat Mariana Gumowskiego zob. „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego. Seria Nowa”, red. S. Górzyński, t. XII, 2013, passim; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–2004. Materiały do biografii, red. S. Kalembka, Toruń 2006, s. 259–260; G. Trafalski, Marian Gumowski (1881–1974). Biografia naukowa, praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Marka Adamczewskiego, prof. UŁ, na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Łódzkiego .------------------------------------------------------------------------

¹ M. Gumowski, Wspomnienia numizmatyka, Kraków 1966, s. 19–20. O W. Bartynowskim zob. Władysław Bartynowski (1832–1918). Życie, twórczość i spuścizna archiwalna w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, „Notae Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne”, t. IX, 2014, s. 195‒215.

² Na temat historii Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego zob. M. Fredro-Boniecka, Dział Numizmatyczno-Sfragistyczny, Sprawozdania i rozprawy. Rok 1951, t. 1, red. T. Dobrowolski, Kraków 1952, s. 147–149; M. Kocójowa, Zarys historii zbiorów Emeryka Hutten-Czapskiego, Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie, t. XI, red. J. Banach, Z. Bocheński, Z. Żygulski jun., Kraków 1976, s. 123–182; M. Kocójowa, Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej, Kraków 1978; B. Haczewska, Historia oddziału im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Muzeum Narodowym w Krakowie (1903–2006), „Monumentis Patriae…” Emerykowi Hutten-Czapskiemu w 110. rocznicę śmierci Muzeum Narodowe w Krakowie, red. J. Skorupska-Szarlej, Kraków 2006, s. 39–44.

³ Na temat historii Muzeum zob.: J. Pagaczewski, Muzeum Narodowe w Krakowie w dwudziestą rocznicę otwarcia napisał J. Pagaczewski, Kraków 1904; M. Szukiewicz, Dzieje, rozwój i przyszłość Muzeum Narodowego w Krakowie w roku jubileuszowym skreślił Maciej Szukiewicz, Kraków 1909–1934; T. Dobrowolski, Zarys historii Muzeum Narodowego w Krakowie, Sprawozdania i rozprawy. Rok 1951, t. 1, red. T. Dobrowolski, Kraków 1952, s. 12–45; A. Kopff, Muzeum Narodowe w Krakowie. Historia i zbiory, Kraków 1962; idem, Muzeum Narodowe w Krakowie w nowym gmachu, „Muzealnictwo”, t. 9, 1959, s. 17–27; idem, Pierwsze lata Muzeum Narodowego w Krakowie, Rozprawy i sprawozdania za lata 1954–1955, t. IV, red. T. Dobrowolski, Z. Bocheński, Kraków 1956, s. 273–304; D. Błońska, A. Betlej, Muzeum Narodowe w Krakowie 1879–2019, Kraków 2019.

⁴ M. Gumowski, Nowo otwarty Gabinet monet i rycin, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1902, nr 2–3, szp. 488–491.

⁵ Artykuły biograficzne dotyczące F. Kopery zob.: S. Łoza, Czy wiesz kto to jest?, Warszawa 1938, s. 360; A Buczkowski, Feliks Kopera, wspomnienie pośmiertne, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1952, 14, z. 3, s. 95–98; A. Bochnak, Kopera Feliks, Polski słownik biograficzny, 1968, t. XIII/4, z. 59 s. 636–638 (tu bibliografia); Kopera Feliks, Encyklopedia Krakowa, red. A.H. Stachowski, Warszawa–Kraków 2000, s. 440; Feliksa Kopery , Kraków, ulica imienia…, zebrali i oprac. T. Stanisławska-Adamczewska, J. Adamczewski, Kraków 2000, s. 115; Rejestr pracowników Muzeum Narodowego w Krakowie. Część I do roku 1950, oprac. J. Skorupska-Szarlej, Kraków 2004, s. 29–30; D. Błońska, Feliks Kopera (1871–1952). Menadżer kultury, naukowiec i dydaktyk. W 60. rocznicę śmierci, „Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie”, Seria Nowa, t. V, Rok 2012, s. 313–331; eadem, M. Woźniak, Numizmatyka w badaniach naukowych i działalności Feliksa Kopery, „Notae Numismaticae – Zapiski Numizmatyczne”, tom XI, 2016, s. 281–308; eadem, Feliks Kopera. Biografia muzealnika, praca doktorska przygotowywana pod kierunkiem dr hab. prof. UJ Janusza Pezdy na Wydziale Historycznym UJ.

⁶ Szerzej o Władysławie Łuszczkiewiczu zob. S.A. Mróz, Władysław Łuszczkiewicz (1828–1900) – pierwszy dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie, praca doktorska przygotowywana pod kierunkiem prof. dr hab. Mariusza Wołosa na Wydziale Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.

⁷ M. Gumowski, op. cit., szp. 488–491 (stąd cytaty).

⁸ Ibidem, szp. 491.

⁹ M. Gumowski, Wspomnienia…, s. 19.

¹⁰ MNK, sygn. 1659, Wiktor W. Wittyg, Kopera do Wittyga z 20 października 1902, k. 64v.

¹¹ M. Gumowski, Monety polskie we wiedeńskim Gabinecie monet i medali, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1904, nr 3, szp. 149–160.

¹² D. Błońska, M. Woźniak, op. cit., s. 291–293.

¹³ W. Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków 1905.

¹⁴ Przewodnik po Muzeum im. Hr. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kraków 1908.

¹⁵ MNK, sygn. 1674, Wiktor W. Wittyg, M. Kopera do Wittyga z 16 maja 1917.

¹⁶ F. Kopera, Sprawozdanie Dyrekcji… za rok 1907, Kraków 1908, s. 4.

¹⁷ M. Gumowski, Moneta i jej znaczenie, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1909, nr 3, szp. 41–43; idem, Istota i zadanie medalu, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1909, nr 4, szp. 57–58; idem, Psychologia zbierania, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1910, nr 1, szp. 1–3.

¹⁸ A. Szelągowski, Pieniądz i przewrót cen w XVI i XVII wieku w Polsce, Lwów 1902; B. Dudík, Des hohen deutschen Ritterordens Münz-sammlung in Wien, Wiedeń 1858.

¹⁹ M. Gumowski, Istota i zadanie…, szp. 57.

²⁰ Szerzej na temat prowadzonej w Muzeum polityki dubletowej zob. D. Błońska, K. Podniesińska, „Jednemu sprzedać dublet, a od drugiego kupić rzecz potrzebną…”. Dublety w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie w latach 1901–1939 .

²¹ F. Kopera, Sprawozdania z zarządu…, Kraków 1901–1915.

²² Idem, Zakres numizmatyki polskiej, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1909, nr 5, szp. 73–75.

²³ Ibidem, szp. 75.

²⁴ Idem, Muzeum Czapskich w Krakowie, „Ziemia”, 1912, nr 18, s. 283–286. W serii artykułów „Zbiory polskie” ukazały się opracowania dotyczące najciekawszych kolekcji, a ich autorami byli cenieni i uznani pracownicy lub współpracownicy tych instytucji. Zob. „Ziemia”, r. 1911–1913, passim.

²⁵ D. Błońska, A. Betlej, Muzeum Narodowe w Krakowie 1879–2019, Kraków 2019, s. 32–36.

²⁶ M. Gumowski, Muzeum Czapskich…, s. 285.

²⁷ Ibidem, s. 286. Zob. też: idem, Wspomnienia…, s. 38–40.

²⁸ MNK, sygn. 1659, Wiktor W. Wittyg, Kopera do Wittyga marzec 1914, k. 449r–v.

²⁹ M. Gumowski, Wspomnienia…, s. 43–44.

³⁰ O historii Muzeum i zbiorach w okresie pierwszej wojny światowej zob. D. Błońska, W obliczu kataklizmu. Zabezpieczenie zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie przed pierwszą i drugą wojną światową, „Dzieje Najnowsze”, 2017, nr 49, z. 1, s. 27–53; eadem, Muzeum Narodowe w Krakowie w okresie odzyskania niepodległości, „Rocznik Historii Sztuki”, 2018, tom XLIII, s. 29–38.

³¹ Gumowski, Galerya sztuki współczesnej, „Czas”, 1915, nr 662 z 23 grudnia 1915, s. 1–2.