MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
Siła jelit. Jak odbudować mikrobiom, by odzyskać energię, odporność i równowagę psychiczną - ebook
Wydawnictwo:
Tłumacz:
Format:
EPUB
Data wydania:
27 sierpnia 2025
Siła jelit. Jak odbudować mikrobiom, by odzyskać energię, odporność i równowagę psychiczną - ebook
Najważniejsze czynniki decydujące o naszym zdrowiu są tak naprawdę… mikroskopijne. Żeby je znaleźć, musimy zajrzeć do środka – dosłownie.
Kolejna książka, stanowiąca uzupełnienie i kontynuację treści zawartych w bestsellerze „Roślinne kłamstwo” doktora Stevena R. Gundry’ego, to przewodnik po mikrobiomie jelitowym i jego wpływie na miejsce, które zamieszkuje – czyli nas samych! Autor odsłania przed nami niewyobrażalnie złożony i inteligentny ekosystem, który steruje zdrowiem, i uczy, jak leczyć jelita, by zapobiegać i odwracać przebieg każdej choroby. Jesteśmy domem dla swojego mikrobiomu – a on chce się nami zaopiekować. Najpierw jednak to my musimy zatroszczyć się o niego.
Doktor Gundry przedstawia najnowsze badania naukowe, które dowodzą, że Hipokrates miał rację – choroby zaczynają się w jelitach. Gdy mikrobiom jest w stanie zaburzenia, wpływa to na układ odpornościowy, gospodarkę hormonalną, zdrowie psychiczne, długość życia oraz ryzyko wystąpienia chorób autoimmunologicznych, sercowo-naczyniowych, neurodegeneracyjnych, a także artretyzmu, cukrzycy czy raka. Nie wszystko jednak stracone – chorobę można również wyleczyć, zaczynając od jelit, jeśli tylko odpowiednio zadbamy o nasze mikroby. W tej książce doktor Gundry przekazuje nam klucz do odblokowania zdrowia jelit – pokazuje, jak to zrobić, pozwalając ciału i jego mikrobiomowi działać z pełną mocą.
Dzieląc się zaskakującymi wynikami najnowszych badań oraz szczegółowym planem żywieniowym – z listą produktów i przepisami wspierającymi odbudowę mikrobiomu – „Siła jelit” dostarcza informacji i praktycznych narzędzi, dzięki którym możemy poprawić swoje samopoczucie.
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
| Kategoria: | Zdrowie i uroda |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8417-300-8 |
| Rozmiar pliku: | 1,4 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Opinie o książce
Siła jelit
Doktor Steven Gundry zrobił to po raz kolejny – przekazał nam swoją wiedzę i umożliwił wgląd w kluczowe kwestie dotyczące zdrowia, pisząc tę fascynującą i wyjątkowo przystępną książkę. Dzięki jego radom wszyscy będziemy mogli żyć zdrowiej, szczęśliwiej, mądrzej i dłużej.
– doktor Dale Bredesen, autor bestsellera „New York Timesa” _Wygraj z Alzheimerem_
Nie ma chyba takiego aspektu naszego zdrowia, na który nie miałby wpływu stan jelit. Doktor Gundry po mistrzowsku prowadzi nas przez olbrzymią galaktykę znajdującą się w naszych brzuchach. Dzięki jego książce dowiesz się, dlaczego jelita stanowią centrum twojego Układu Słonecznego i jak sprawić, aby wszystko funkcjonowało w jak największym porządku. Przeczytaj _Siła jelit_, a twoje ciało ci podziękuje.
– Shawn Stevenson, autor bestsellerów _Eat Smarter_ i _Sleep Smarter_ oraz gospodarz programu _The Model Health Show_
Doktor Gundry zrobił to ponownie. W książce _Siła jelit_ zagłębił się w tajemnice mikrobiomu jelitowego i jego złożonego związku ze stanem naszego zdrowia. Czytając kolejne rozdziały, zaczniesz rozumieć, jak ważne są twoje wybory żywieniowe dla zdrowia, energii i dobrego samopoczucia. Gorąco polecam tę książkę jako podręcznik strategii dążenia do dłuższego życia.
– Mark Sisson, założyciel Primal Kitchen i autor bestsellera „New York Timesa” _The Keto Reset Diet_
Doktor Gundry wykonał wspaniałą pracę, przedstawiając, w jaki sposób królestwo jelit wpływa na nasz nastrój, odczuwanie głodu, a nawet myśli. Skomplikowana wiedza naukowa została przekazana w prosty i elegancki sposób, z przedstawieniem konkretnych działań, które możemy podjąć na rzecz zdrowia mózgu, hormonów i jelit. _Siła jelit_ to wartościowa książka, która pomoże ci uzyskać wgląd w problemy układu trawiennego i – co najważniejsze – wprowadzić niezbędne poprawki.
– doktor Stephanie Estima, autorka książki _The Betty Body_SPIS TREŚCI
OKŁADKA
KARTA TYTUŁOWA
KARTA REDAKCYJNA
SPIS TREŚCI
WSTĘP. Bakteryjne pranie mózgu
ROZDZIAŁ 1. Twoje ciało jest jak las deszczowy
ROZDZIAŁ 2. (Do tanga) trzeba dwojga
ROZDZIAŁ 3. Ściana jelita jak kryształowa kula
ROZDZIAŁ 4. Kto sieje wiatr…
ROZDZIAŁ 5. Hipokrates miał rację
ROZDZIAŁ 6. Nieszczelne jelita = nieszczelny mózg
ROZDZIAŁ 7. Nieszczelny układ hormonalny
ROZDZIAŁ 8. Papierosy, mięso i ser
ROZDZIAŁ 9. Na wszystko przyjdzie pora
ROZDZIAŁ 10. Cykl żywieniowy Gut Check
ROZDZIAŁ 11. Roślinne kłamstwo 2.0
ROZDZIAŁ 12. Plan żywieniowy Gut Check
PRZEPISY
Sosy
Dressing miso Cezar
Aioli z czarnym czosnkiem
Aromatyczne potrawy (wegetariańskie)
Nie do końca klasyczna sałatka Cezar
Kimchi carbonara z makaronem z sorgo lub słodkich ziemniaków
Placki z kimchi
Surówka z kapusty z sosem miso i sezamem
Miska śniadaniowa z kiszoną kapustą i awokado
Gotowana pod ciśnieniem fasola i pomidory z kiszoną kapustą i chrupiącym czosnkiem
Rzepa glazurowana miso
Sałatka z buraków z sosem miso i czarnym czosnkiem
Placki z kiszonej kapusty z zielonymi warzywami liściastymi
Aromatyczne potrawy (z mięsem i owocami morza)
Podudzia z kurczaka z sosem bazyliowym marynowane w jogurcie z koziego mleka
Gulasz z dorsza i kimchi
Sałatka z tuńczyka z olejem sezamowym i kiszoną kapustą
Sałatka miso z ziarnami, brokułami i dzikimi krewetkami
Burgery jagnięce miso z sosem miętowym
Smakołyki
„Owsianka” fermentowana przez noc (konopie + len + proso)
Czekoladowe ciasto jogurtowe z kozim mlekiem i polewą z masła pistacjowego
Mrożony jogurt z koziego mleka z przyprawami korzennymi
Ciągnące się brownie miso
PODZIĘKOWANIA
INDEKS
BIBLIOGRAFIAWSTĘP
BAKTERYJNE PRANIE MÓZGU
Czy uwierzyłbyś, gdybym ci powiedział, że wolna wola jest iluzją, ale naszych losów nie kontrolują bynajmniej siły tajemniczego, odległego wszechświata? Istnieje ogromny, tajemniczy wszechświat w naszym wnętrzu, który staramy się dopiero poznać i zrozumieć. Mam nadzieję, że zanim skończysz czytać tę książkę, przekonam cię, że to prawda. Pokażę ci, jak zbudowany jest ten wszechświat i w jaki sposób nam pomaga, a także przedstawię ci możliwości jego odbudowy – bo nieświadomie nieustannie go niszczymy – aby wyleczyć to, co ci dolega.
Czy widziałeś może kiedyś film _Faceci w czerni_? W jednej ze scen pojawia się tam mały kosmita, Frank Mops, który mówi głównym bohaterom, że galaktyka, której szukają, znajduje się na Ziemi. Mówi im: „Galaktyka jest w pasie Oriona”. Ludzie, co zrozumiałe, są zdezorientowani. Zakładają, że ma on na myśli dobrze znaną konstelację Oriona, która po pierwsze, nie znajduje się na Ziemi, a po drugie, pas Oriona składa się z trzech gwiazd. Galaktyki mają na ogół około stu milionów gwiazd – w jaki sposób trzy mizerne gwiazdy mogłyby tworzyć całą galaktykę?
Frank wyjaśnia dalej: „Ludzie! Kiedy się w końcu nauczycie, że rozmiar nie ma znaczenia? To, że coś jest ważne, nie oznacza, że nie może być bardzo, bardzo małe!”.
W trakcie filmu bohaterowie w końcu pojmują – podobnie jak niegdyś ja – że całe galaktyki mogą istnieć w najbardziej nieoczekiwanych miejscach. To właśnie próbował przekazać Frank Mops. Okazuje się, że niezmierzona galaktyka gwiazd, układów planetarnych i planet zamieszkanych przez liczne istoty zwisa sobie spokojnie z obroży kota o imieniu Orion. Rozumiecie? Pas Oriona.
Bohaterowie popełnili ten sam błąd co reszta ludzkości. Szukaliśmy dotychczas odpowiedzi na pytania dotyczące naszego zdrowia i długowieczności w niewłaściwych miejscach. Kierowaliśmy nasze poszukiwania na zewnątrz, zakładając, że rzeczy najważniejsze muszą być duże i dlatego znajdują się poza nami. Okazuje się, że najbardziej istotne czynniki decydujące o naszym dobrym samopoczuciu i zdrowiu są tak naprawdę mikroskopijne. Aby je znaleźć, musimy zajrzeć do naszego wnętrza.
W naszym układzie pokarmowym żyje cała galaktyka złożona z bilionów bakterii należących do co najmniej dziesięciu tysięcy różnych gatunków, a także z nieokreślonej jeszcze liczby wirusów, grzybów i innych drobnoustrojów. To twój mikrobiom* jelitowy. Możemy wyróżnić również mikrobiom jamy ustnej z siedmiuset gatunkami bakterii i skóry z tysiącem różnych gatunków. Jak pisałem wcześniej, wszystkie te żywe, mikroskopijne stworzenia wspólnie tworzą mikrobiom twojego organizmu. Składające się na niego drobnoustroje zawierają ponad trzy miliony genów, podczas gdy ludzki genom zawiera ich zaledwie dwadzieścia trzy tysiące.
Poświęć chwilę, aby wyobrazić sobie, jak w rzeczywistości ogromny jest nasz mikrobiom. Na naszej planecie żyje nieco ponad osiem miliardów ludzi. Oznacza to, że nasze jelita zamieszkuje dwanaście i pół tysiąca razy więcej bakterii, niż jest ludzi na Ziemi. Jeśli wolisz rośliny, niedawno obliczono, że na Ziemi jest około trzech bilionów drzew¹. To ponad siedem razy więcej, niż wcześniej sądzili eksperci, pomimo miliardów drzew wycinanych każdego roku. Mimo wszystko w naszych jelitach znajduje się o dziewięćdziesiąt siedem bilionów bakterii więcej niż drzew na Ziemi.
W epoce kamienia, kiedy studiowałem medycynę, uczono nas, że ludzkie jelita to w zasadzie zwykła długa rura. Jedzenie wchodziło do środka, następowało trawienie, białka, cukry i tłuszcze były wchłaniane, a wszelkie pozostałe odpady wydostawały się na zewnątrz w postaci kału. Teraz wiemy, że nasze jelita przypominają tętniący życiem tropikalny las deszczowy z własnym zróżnicowanym ekosystemem, społecznościami, metodami sygnalizacji i językami, których jednokomórkowe organizmy używają do komunikacji między sobą.
Co zaskakujące, używają one również specyficznych języków, aby informować nasz umysł i ciało, jak ma myśleć, czuć i się zachowywać oraz jak utrzymywać w zdrowiu skórę, mięśnie, stawy, narządy, komórki, a nawet organelle komórkowe – lub odwrotnie – jak zaatakować je stanem zapalnym i chorobą. Biliony jednokomórkowych organizmów manipulują nami i kontrolują nas w niezgłębiony, a czasami wręcz szokujący sposób.
Minęło zaledwie sześć lat, odkąd napisałem _Roślinne kłamstwo_. Wydawało mi się wtedy, że dużo się dowiedziałem, a po pewnym czasie mogę stwierdzić z satysfakcją, że byłem na dobrej drodze. Jednak w czasie, który upłynął od publikacji tej książki, naukowcy odkryli zupełnie nowy świat. Pojawiło się mnóstwo nowych informacji o mikrobiomie i językach, których tworzące go organizmy używają do interakcji z naszym ciałem, do komunikowania się ze sobą i – co najważniejsze – do kontrolowania mitochondriów, naszych komórkowych elektrowni. Poprzez te sygnały sprawują kontrolę nad każdym aspektem naszego zdrowia, dobrego samopoczucia i długości życia. Niedługo się dowiesz, jak rozszyfrować ten system komunikacji i jak wykorzystać go na swoją korzyść.
Zacznę od niewielkiego (dosłownie) przykładu tego, jak drobnoustroje mogą nas kontrolować.
Dość dobrze znany jest jednokomórkowy organizm _Toxoplasma gondii_, który jest odpowiedzialny za toksoplazmozę. Kobietom w ciąży zaleca się unikanie kontaktu ze żwirkiem dla kotów i zostawianie partnerowi czyszczenia kuwety przez cały okres ciąży, ponieważ koty mogą przenosić te chorobę w odchodach. Jeśli kobieta w ciąży zostanie zarażona toksoplazmozą, może to spowodować poważne problemy zdrowotne u jej nienarodzonego dziecka. Większość z nas nie zastanawia się oczywiście nad tym, w jaki sposób te jednokomórkowe stworzenia znalazły się w kocim żwirku.
Wytrzymaj jeszcze przez chwilę. Obiecuję, że bez względu na to, czy kiedykolwiek zamierzasz zajść w ciążę lub posiadać kota, ta kwestia dotyczy także ciebie – bardziej, niż możesz to sobie wyobrazić.
Pierwotniaki _Toxoplasma gondii_ mają dwa cykle życiowe. Organizm wykorzystuje żywiciela pośredniego, aby ostatecznie dostać się do organizmu żywiciela docelowego. W tym przypadku ostatecznym celem jest kot. Może to być tygrys lub kot domowy – dowolny przedstawiciel kotowatych. Pierwotniak może rozmnażać się tylko w jelitach kota. Jak u wszystkich innych form życia jego ostatecznym celem jest rozmnażanie się i przekazywanie swoich genów następnemu pokoleniu.
Aby dostać się do organizmu kota, pasożyt wykorzystuje gryzonia jako żywiciela pośredniego. Ma to sens – w końcu gryzonie to ulubione ofiary kotów. Wystarczy spojrzeć na Toma i Jerry’ego, bohaterów mojej ulubionej kreskówki z dzieciństwa. Wydaje się to dość logiczne, że pierwotniak przyczaja się w organizmie gryzonia, mając nadzieję, że ten w końcu zostanie zjedzony przez kota i w końcu trafi do jego jelit.
Ale gatunek _Toxoplasma gondii_ ewoluował przez miliony lat, więc nie musi po prostu czekać; może spróbować zmienić zachowanie gryzonia tak, aby było o wiele bardziej prawdopodobne, że zostanie on zjedzony przez kota. Co? Jednokomórkowy organizm może manipulować działaniami ssaka? Tak, może, i mam nadzieję, że uda mi się ciebie przekonać, że organizmy jednokomórkowe są znacznie bardziej inteligentne, niż można to sobie wyobrazić. Są w stanie nas kontrolować i nieustannie to robią.
No dobrze, można by pomyśleć, że pierwotniak musiałby sparaliżować gryzonia lub zrobić coś podobnego, aby uczynić go łatwiejszą zdobyczą dla kotów. To z pewnością miałoby sens, ale _Toxoplasma gondii_ wybiera znacznie bardziej złożony i skomplikowany sposób manipulacji. W przeciwieństwie do dzielnego Jerry’ego większość gryzoni z natury boi się kotów. Odstrasza je widok kota, a nawet sam zapach kociego moczu. Nawet gryzoń, który nigdy w życiu nie widział kota (ani nie kontaktował się z jego moczem), ucieknie, gdy poczuje tę woń. Strach i związana z nim reakcja stresowa są na stałe zapisane w mózgu gryzonia jako element walki o przetrwanie.
_Toxoplasma gondii_ niweluje tę reakcję. Manipuluje ścieżkami strachu w mózgu gryzonia, aby ten nie tylko mniej bał się kociego moczu, ale wręcz przyciągał go jego zapach. Teraz, zamiast uciekać, gryzoń zbliża się do kociego moczu. Wącha… hej, to pachnie całkiem nieźle! W tym momencie nadchodzi kocur, a gryzoń może łatwo skończyć w jego brzuchu.
Jak pierwotniak to robi? W swoim laboratorium na Uniwersytecie Stanforda Robert Sapolsky, profesor biologii, neurologii i neurochirurgii, jeden z moich bohaterów, badał chemię mózgu szczurów zarażonych _Toxoplasma gondii_. To, co odkrył, było zadziwiające².
Zarówno u gryzoni, jak i u ludzi ciało migdałowate jest częścią mózgu związaną z reakcją strachu. Pierwotniak infiltruje układ nerwowy gryzonia, przemieszcza się do ciała migdałowatego i kurczy dendryty – odgałęzienia, przez które neurony otrzymują informacje od innych neuronów. Powoduje to odłączenie obwodów strachu w ciele migdałowatym. Pierwotniak działa zresztą dużo bardziej precyzyjnie – pozostawia obwody związane z innymi rodzajami strachu w spokoju i odłącza tylko te powiązane ze strachem przed drapieżnikami.
Teraz gryzoń nie boi się już kociego moczu i nie będzie wykazywał reakcji stresowej ani uciekał, gdy zostanie wystawiony na jego zapach. Całkiem nieźle. Ale jak sprawić, by mocz zaczął go przyciągać? Okazuje się, że w genomie _Toxoplasma gondii_ występują geny kodujące enzymy związane z syntezą dopaminy, neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za odczuwanie przyjemności i pożądania oraz za mechanizm nagrody. Pierwotniak produkuje więc dopaminę i wysyła ją do mózgu gryzonia, aktywując tym razem inny obwód – związany z pociągiem seksualnym.
Gdy gryzoń poczuje koci mocz, nie doświadcza już reakcji stresowej, ponieważ szlaki związane ze strachem przed drapieżnikami zostały dezaktywowane. Co więcej, zapach naprawdę mu się podoba, ponieważ aktywowany jest obwód przyciągania seksualnego. Gryzoń będzie teraz podążał w kierunku niebezpieczeństwa w postaci kociego moczu, zamiast od niego uciekać, co często okazuje się samobójstwem.
Ten niezwykły jednokomórkowy organizm potrafi całkowicie zmanipulować chemię mózgu i zachowanie ssaków dla własnych celów. Imponujące, prawda? Tak, ale pierwotniak bynajmniej nie poprzestaje na gryzoniach. W 2022 roku pracujący w terenie biolodzy zauważyli, że wiele wilków szarych w Parku Narodowym Yellowstone było zarażonych toksoplazmą, i zastanawiali się, czy ich zachowanie również zostało zmanipulowane. Okazało się, że wilki zakażone _Toxoplasma gondii_ czterdzieści sześć razy częściej niż inne zostawały przywódcami watahy3, ⁴. Przywódcy stada muszą być odważnymi ryzykantami, a zakażenie powodowało, że wilki podejmowały większe ryzyko. Ale dlaczego drobnoustroje miałyby interesować się wilkami? Ponieważ głównymi wrogami wilków szarych są pumy – czyli koty!
Wróćmy w tym momencie do sytuacji z kocimi odchodami. O co chodzi z toksoplazmą i ludźmi? Kiedy ludzie zostają zarażeni toksoplazmozą, mogą bardzo ciężko zachorować, ale wiele osób nie ma żadnych objawów, a pierwotniaki żyją spokojnie w ich organizmie. Szacuje się, że jedna trzecia populacji w krajach rozwiniętych jest zarażona toksoplazmozą. Osoby te są uważane za bezobjawowe, ponieważ nie chorują, ale nie oznacza to, że pasożyty nie wywierają na nie wpływu.
To właśnie podczas tego utajonego etapu _Toxoplasma_ zaczyna wytwarzać enzymy, które wpływają na produkcję dopaminy. Być może nie pociąga nas koci mocz, ale ludzie z toksoplazmozą stają się nieco bardziej impulsywni, mają tendencję do lekceważenia zasad i są bardziej skłonni do narażania się na niebezpieczeństwo, aby ratować innych! Tak więc wszyscy tak zwani bohaterowie mogą być po prostu ślepymi narzędziami w rękach pierwotniaków⁵. Ludzi z toksoplazmozą cechuje również dwa do trzech razy większe prawdopodobieństwo śmierci w wypadku samochodowym z powodu lekkomyślnej jazdy niż pozostałe osoby⁶. Najprawdopodobniej to dodatkowa dopamina sprawia, że radośnie biegniemy w kierunku niebezpieczeństwa.
Istnieje również interesujący związek między toksoplazmozą a schizofrenią⁷. Wiemy, że pacjenci cierpiący na tę chorobę mają zmieniony poziom dopaminy w mózgu. Naukowcy stwierdzili, że gdy gryzonie z toksoplazmą otrzymują leki stosowane w leczeniu schizofrenii, przestaje je pociągać koci mocz. Zastanawiające, prawda?
Ale właściwie dlaczego _Toxoplasma_ miałyby zadzierać z człowiekiem? W końcu nie mogą rozmnażać się w naszych jelitach. W niektórych częściach świata ludzie i małpy człekokształtne byli głównym pożywieniem tygrysów i innych dużych kotów. Badacze przyjrzeli się więc naszym najbliższym krewnym, szympansom, które padają ofiarą lampartów. Okazało się, że zarażone toksoplazmozą szympansy nie wykazują awersji do moczu lampartów⁸. Pamiętajmy, że pierwotniaki z gatunku _Toxoplasma_ nie są wybredne, jeśli chodzi o gatunek kotowatych – mogą równie dobrze rozmnażać się w jelitach tygrysa lub lamparta jak w brzuchu Toma.
Innymi słowy, pasożyty wykorzystują nas (i naszych bliskich szympansich krewnych) w dokładnie taki sam sposób, jak to robią z gryzoniami. Eliminują strach i powodują, że biegniemy w kierunku niebezpieczeństwa, abyśmy stali się łatwym łupem. Wydaje nam się, że jesteśmy najlepiej funkcjonującymi istotami na planecie i że za pośrednictwem umysłu mamy pełną kontrolę nad naszym zachowaniem, ale w rękach prostego, jednokomórkowego organizmu jesteśmy w zasadzie niczym więcej niż gigantycznym szczurem laboratoryjnym.
Czy w tym momencie szczęka opadła ci z wrażenia? Zapewniam cię, że takich momentów będzie znacznie więcej.
Rzecz w tym, że nie jest to rzadki wzorzec. Podobnie jak _Toxoplasma_ także inne jednokomórkowe organizmy, które wykorzystują nas jako swoich żywicieli, sprawują nad nami kontrolę na wiele różnych, złożonych i inteligentnych sposobów.
Mops Frank pytał: „Ludzie, kiedy się w końcu nauczycie?”. Prawda jest taka, że wciąż nie wiemy wielu rzeczy o tej mikroskopijnej galaktyce, ale nie możemy sobie pozwolić na czekanie, aż uzyskamy pełny obraz, zanim zaczniemy działać. Zbyt długo pomijaliśmy drobnoustroje zamieszkujące nasz organizm, skupiając się na stosunkowo niewielkiej liczbie komórek, które składają się na to, co uważamy za ciało człowieka. Teraz płacimy za to ogromną cenę. W grupie tkwi siła, a wielkie liczby nie lubią być ignorowane.
Jednak to właśnie zrobiliśmy. Wykroczyliśmy zresztą daleko poza zwykłe ignorowanie naszych drobnoustrojów – zaczęliśmy traktować je z jawną wrogością. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat wprowadzaliśmy kolejne innowacje, które nie brały pod uwagę naszego mikrobiomu, zubażały go i niszczyły. To nie przypadek, że w tym samym czasie nastąpił gwałtowny wzrost liczby przypadków wielu poważnych chorób – od otyłości przez obecny kryzys zdrowia psychicznego po epidemię chorób autoimmunologicznych, które próbuję codziennie leczyć w moich klinikach.
Wkrótce się dowiesz, w jaki sposób każda z tych chorób, a także wiele innych, jest powiązana ze zdziesiątkowaniem mieszkańców naszych jelit przez współczesny styl życia. Można śmiało powiedzieć, że mikroorganizmy są wściekłe i nie zamierzają tego dłużej znosić. Wszyscy musimy się pilnie skupić na zdrowiu jelit.
Dobra wiadomość jest taka, że zdecydowana większość drobnoustrojów żyjących w naszych jelitach nie chce, abyśmy podążali w kierunku niebezpieczeństwa, tak jak to robi _Toxoplasma_. Wręcz przeciwnie! Chcą, abyśmy byli zdrowi i dobrze się nam powodziło, ponieważ leży to w ich najlepszym interesie. Dla naszych jelitowych przyjaciół – jak lubię ich nazywać – jesteśmy kotem: chcą tylko rozmnażać się w naszych jelitach i dalej przekazywać swoje geny.
Nasz związek jest symbiotyczny, a nasze ciało jest dla nich domem. Od czasów Ludwika Pasteura uczono nas, że drobnoustroje są naszymi wrogami i wyrządzają nam krzywdę, a przynajmniej, że żyłoby się nam znacznie lepiej bez nich. Jak obecnie wiemy, nie możemy się bez nich obejść, a jeśli będziemy je dobrze traktować, one z kolei zadbają o nas.
Hipokrates miał stuprocentową rację, kiedy powiedział ponad dwadzieścia cztery stulecia temu: „Wszystkie choroby zaczynają się w jelitach”. Uważał, że lekarz powinien być jednocześnie detektywem. Uważał, że wszyscy mamy w sobie „zieloną energię życiową” (w dosłownym tłumaczeniu z greckiego), która zapewnia doskonałe zdrowie. Sugerował, że zadaniem lekarza jest zidentyfikowanie czynników, które uniemożliwiają rozkwit zielonej energii życiowej, i nauczenie pacjenta unikania ich bez dalszej jego interwencji.
Wiem, że brzmi to trochę jak czary, ale wierzę, że Hipokrates miał rację co do siły życiowej. Bez względu na to, co dolega moim pacjentom, badam ich, dopóki nie odkryję pierwotnej przyczyny dolegliwości, która niezawodnie tkwi w jelitach. Jak już pisałem w innym miejscu, gdy tylko przywrócimy jelita do stanu równowagi, choroba często ustępuje, a nawet znika. Nie muszę robić nic poza odgrywaniem roli Sherlocka Holmesa. Nasza zielona siła życiowa to galaktyka bardzo, bardzo małych istot żyjących dosłownie tuż za naszym pasem! Teraz, gdy naukowcy odkrywają podobne mechanizmy stojące za wieloma chorobami, proponuję pójść o krok dalej i stwierdzić, że leczenie wszystkich chorób również zaczyna się w jelitach. Dzięki programowi Gut Check będziesz w stanie to zrobić.
A więc do dzieła. Przed nami cała galaktyka do odkrycia.
1.
* Niektóre źródła podają, że powinno rozróżniać się pojęcia „mikrobiota” i „mikrobiom”, ten pierwszy termin stosując do zespołu organizmów, a drugi do zespołu ich genomów. Z uwagi na to, że autor posługuje się angielskim terminem _microbiome_, w polskim tłumaczeniu użyto powszechnie znanego terminu „mikrobiom” (przyp. tłum.).BIBLIOGRAFIA
WSTĘP: BAKTERYJNE PRANIE MÓZGU
1 R. Ehrenberg, _Global forest survey finds trillions of trees_, „Nature” 2 września 2015, https://doi.org/10.1038/nature.2015.18287
2 A. Vyas, S.K. Kim, N. Giacomini, J.C. Boothroyd, R.M. Sapolsky, _Behavioral changes induced by Toxoplasma infection of rodents are highly specific to aversion of cat odors_, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2007, nr 104 (15), s. 6442–6447, https://doi.org/10.1073/pnas.0608310104.
3 C.J. Meyer, K.A. Cassidy, E.E. Stahler, E.E. Brandell, C.B. Anton, D.R. Stahler, D.W. Smith, _Parasitic infection increases risk-taking in a social, intermediate host carnivore_, „Communications Biology” 2022, nr 5, art. 1180, https://doi.org/10.1038/s42003-022-04122-0.
4 E.E. Brandell, P.C. Cross, M.E. Craft, D.W. Smith, E.J. Dubovi, M.L.J. Gilbertson, T. Wheeldon, J.A. Stephenson, S. Barber-Meyer, B.L. Borg, M. Sorum, D.R. Stahler, A. Kelly, M. Anderson, H.D. Cluff, D.R. MacNulty, D.E. Watts, G.H. Roffler, H. Schwantje, P.J. Hudson i in., _Patterns and processes of pathogen exposure in gray wolves across North America_, „Scientific Reports” 2021, nr 11, art. 3722, https://doi.org/10.1038/s41598-021-81192-w.
5 J. Flegr, _Influence of latent Toxoplasma infection on human personality, physiology and morphology: pros and cons of the Toxoplasma-human model in studying the manipulation hypothesis_, „Journal of Experimental Biology” 2013, nr 216 (1), s. 127–133, https://doi.org/https://doi.org/10.1242/jeb.073635.
6 J. Flegr, J. Havlicek, P. Kodym, M. Malý, Z. Smahel, _Increased risk of traffic accidents in subjects with latent toxoplasmosis. A retrospective case-control study_, „BMC Infectious Diseases” 2002, nr 2, art. 11, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC117239/#!po=70.8333.
7 M.A. Virus, E.G. Ehrhorn, L.M. Lui, P.H. Davis, _Neurological and neurobehavioral disorders associated with Toxoplasma gondii infection in humans_, „Journal of Parasitology Research” 2021, art. 6634807, https://doi.org/10.1155/2021/6634807.
8 C. Poirotte, P. Kappeler, B. Ngoubangoye, S. Bourgeois, M. Moussodji, M. Charpentie, _Morbid attraction to leopard urine in Toxoplasma-infected chimpanzees_, „Current Biology” 2016, nr 26, s. R98–R99, https://doi.org/10.1016/j.cub.2015.12.020.
ROZDZIAŁ 1: TWOJE CIAŁO JEST JAK LAS DESZCZOWY
9 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience of the human gut microbiota_, „ Nature” 2012, nr 489 (7415), s. 220–230, https://doi.org/10.1038/nature11550.
10 M. Hatch, R.W. Freel, _The roles and mechanisms of intestinal oxalate transport in oxalate homeostasis_, „Seminars in Nephrology” 2008, nr 28 (2), s. 143–151, https://doi.org/10.1016/j.semnephrol.2008.01.007.
11 B.A. Daisley, D. Koenig, K. Engelbrecht, L. Doney, K. Hards, K.F. Al, G. Reid, J.P. Burton, _Emerging connections between gut microbiome bioenergetics and chronic metabolic diseases_, „Cell Reports” 2021, nr 37 (10), art. 110087, https://doi.org/10.1016/j.celrep.2021.110087.
12 G. Annunziata, M. Maisto, C. Schisano, R. Ciampaglia, V. Narciso, G.C. Tenore, E. Novellino, _Effects of grape pomace polyphenolic extract (Taurisolo®) in reducing TMAO serum levels in humans. Preliminary results from a randomized, placebo-controlled, cross-over study_, „Nutrients” 2019, nr 11 (1), s. 139, https://doi.org/10.3390/nu11010139.
13 D.A. Relman, _The human microbiome: ecosystem resilience and health_, „Nutrition Reviews” 2012, nr 70 (supl. 1), s. 2–9, https://doi.org/10.1111/j.1753-4887.2012.00489.x.
14 K. Lu, P.H. Cable, R.P. Abo, H. Ru, M.E. Graffam, K.A. Schlieper, N.M. Parry, S. Levine, W.M. Bodnar, J.S. Wishnok, M. Styblo, J.A. Swenberg, J.G. Fox, S.R. Tannenbaum, _Gut microbiome perturbations induced by bacterial infection affect arsenic biotransformation_, „Chemical Research in Toxicology” 2013, nr 26 (12), s. 1893–1903, https://doi.org/10.1021/tx4002868.
15 L. Dethlefsen, D.A. Relman, _Incomplete recovery and individualized responses of the human distal gut microbiota to repeated antibiotic perturbation_, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2010, nr 108 (suppl. 1), s. 4554–4561, https://doi.org/10.1073/pnas.1000087107.
16 D.A. Relman, _The human microbiome_…, dz. cyt.
17 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience…_, dz. cyt.
18 E.Y. Hsiao, S.W. McBride, S. Hsien, G. Sharon, E.R. Hyde, T. McCue, J.A. Codelli, J. Chow, S.E. Reisman, J.F. Petrosino, P.H. Patterson, S.K. Mazmanian, _Microbiota modulate behavioral and physiological abnormalities associated with neurodevelopmental disorders_, „Cell” 2013, nr 155 (7), s. 1451–1463, https://doi.org/10.1016/j.cell.2013.11.024.
19 S.K. Mazmanian, J.L. Round, D.L. Kasper, _A microbial symbiosis factor prevents intestinal inflammatory disease_, „Nature” 2008, nr 453 (7195), s. 620–625, https://doi.org/10.1038/nature07008.
20 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience…,_ dz. cyt.
21 Y.K. Lee, S K. Mazmanian, _Has the microbiota played a critical role in the evolution of the adaptive immune system?_, „Science” 2010, nr 330 (6012), s. 1768–1773, https://doi.org/10.1126/science.1195568.
22 G. Eberl, _A new vision of immunity. Homeostasis of the superorganism_, „Mucosal Immunology” 2010, nr 5 (3), 450–460.
23 J.D. Bever, K.M. Westover, J. Antonovics, _Incorporating the soil community into plant population dynamics. The utility of the feedback approach_, „Journal of Ecology” 1997, nr 85 (5), s. 561–573.
24 S. Banerjee, K. Schlaeppi, M.G.A. van der Heijden, _Keystone taxa as drivers of microbiome structure and functioning_, „Nature Reviews Microbiology” 2018, nr 16 (9), s. 567–576, https://doi.org/10.1038/s41579-018-0024-1.
25 F. Bäckhed, R.E. Ley, J.L. Sonnenburg, D.A. Peterson, J.I. Gordon, _Host-bacterial mutualism in the human intestine_, „Science” 2005, nr 307 (5717), s. 1915–1920, https://doi.org/10.1126/science.1104816.
26 F. Kong, Y. Hua, B. Zeng, R. Ning, Y. Li, J. Zhao, _Gut microbiota signatures of longevity_, „Current Biology” 2016, nr 26 (18), s. R832–R833, https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.08.015.
27 L.A. David, A. Weil, E.T. Ryan, S.B. Calderwood, J.B. Harris, F. Chowdhury, Y. Begum, F. Qadri, R.C. LaRocque, P.J. Turnbaugh, _Gut microbial succession follows acute secretory diarrhea in humans_. „MBio” 2015, nr 6 (3), e00381–e00315.
28 C.A. Lozupone, J. Stombaugh, A. Gonzalez, G. Ackermann, D. Wendel, Y. Vazquez-Baeza, J.K. Jansson, J.I. Gordon, R. Knight, _Meta-analyses of studies of the human microbiota_, „Genome Research” 2013, nr 23, s. 1704–1714.
29 N. Qin, F. Yang, A. Li, E. Prifti, Y. Chen, L. Shao, J. Guo, E. Le Chatelier, J. Yao, L. Wu, J. Zhou, S. Ni, L. Liu, N. Pons, J.M. Batto, S.P. Kennedy, P. Leonard, C. Yuan, W. Ding, L. Li, _Alterations of the human gut microbiome in liver cirrhosis_, „Nature” 2014, nr 513 (7516), s. 59–64.
30 C. Liu, D.N. Frank, M. Horch, S. Chau, D. Ir, E.A. Horch, K. Tretina, K. van Besien, C.A. Lozupone, V.H. Nguyen, _Associations between acute gastrointestinal GvHD and the baseline gut microbiota of allogeneic hematopoietic stem cell transplant recipients and donors_, „Bone Marrow Transplantation” 2017, nr 52 (12), s. 1643–1650.
31 C. Menni, M.A. Jackson, T. Pallister, C.J. Steves, T.D. Spector, A.M. Valdes, _Gut microbiome diversity and high fibre intake are related to lower long-term weight gain_, „International Journal of Obesity” 2017, nr 41 (7), s. 1099–1105, https://doi.org/10.1038/ijo.2017.66.
32 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience…_, dz. cyt.
33 C. Lozupone, K. Faust, J. Raes, J.J. Faith, D.N. Frank, J. Zaneveld, J.I. Gordon, R. Knight, _Identifying genomic and metabolic features that can underlie early successional and opportunistic lifestyles of human gut symbionts_, „Genome Research” 2012, nr 22 (10), s. 1974–1984.
34 N. Gutiérrez, D. Garrido, _Species deletions from microbiome consortia reveal key metabolic interactions between gut microbes_, „mSystems” 2019, nr 4 (4), e00185-19, https://doi.org/10.1128/mSystems.00185-19.
35 R. Corrêa-Oliveira, J.L. Fachi, A. Vieira, F.T. Sato, M.A. Vinolo, _Regulation of immune cell function by short-chain fatty acids_, „Clinical & Translational Immunology” 2016, nr 5 (4), e73, https://doi.org/10.1038/cti.2016.17.
36 L.W. Parfrey, W.A. Walters, R. Knight, _Microbial eukaryotes in the human microbiome: ecology, evolution, and future directions_, „Frontiers in Microbiology” 2011, nr 2, s. 153, https://doi.org/10.3389/fmicb.2011.00153.
37 J. Lukeš, R. Kuchta, T. Scholz, K. Pomajbíková, _(Self-) infections with parasites. Re-interpretations for the present_, „Trends in Parasitology” 2014, nr 30 (8), s. 377–385, https://doi.org/10.1016/j.pt.2014.06.005.
38 K.R. Foster, T. Bell, _Competition, not cooperation, dominates interactions among culturable microbial species_, „Current Biology” 2012, nr 22 (19), s. 1845–1850.
39 H.J. Kim, J.Q. Boedicker, J.W. Choi, R F. Ismagilov, _Defined spatial structure stabilizes a synthetic multispecies bacterial community_, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2008, nr 105 (47), s. 18188–18193.
40 M.D. Willcox, H. Zhu, T.C. Conibear, E.B. Hume, M. Givskov, S. Kjelleberg, S.A. Rice, _Role of quorum sensing by Pseudomonas aeruginosa in microbial keratitis and cystic fibrosis_, „Microbiology” 2008, nr 154 (część 8), s. 2184–2194.
41 C.M. Waters, B.L. Bassler, _Quorum sensing. Cell-to-cell communication in bacteria_, „Annual Review of Cell and Developmental Biology” 2005, nr 21, s. 319–346, https://doi.org/10.1146/annurev.cellbio.21.012704.131001.
42 F. Fiegna, G.J. Velicer, _Exploitative and hierarchical antagonism in a cooperative bacterium_, „PLOS Biology” 2005, nr 3 (11), e370, https://doi.org/10.1371/journal.pbio.0030370.
43 Tamże.
Siła jelit
Doktor Steven Gundry zrobił to po raz kolejny – przekazał nam swoją wiedzę i umożliwił wgląd w kluczowe kwestie dotyczące zdrowia, pisząc tę fascynującą i wyjątkowo przystępną książkę. Dzięki jego radom wszyscy będziemy mogli żyć zdrowiej, szczęśliwiej, mądrzej i dłużej.
– doktor Dale Bredesen, autor bestsellera „New York Timesa” _Wygraj z Alzheimerem_
Nie ma chyba takiego aspektu naszego zdrowia, na który nie miałby wpływu stan jelit. Doktor Gundry po mistrzowsku prowadzi nas przez olbrzymią galaktykę znajdującą się w naszych brzuchach. Dzięki jego książce dowiesz się, dlaczego jelita stanowią centrum twojego Układu Słonecznego i jak sprawić, aby wszystko funkcjonowało w jak największym porządku. Przeczytaj _Siła jelit_, a twoje ciało ci podziękuje.
– Shawn Stevenson, autor bestsellerów _Eat Smarter_ i _Sleep Smarter_ oraz gospodarz programu _The Model Health Show_
Doktor Gundry zrobił to ponownie. W książce _Siła jelit_ zagłębił się w tajemnice mikrobiomu jelitowego i jego złożonego związku ze stanem naszego zdrowia. Czytając kolejne rozdziały, zaczniesz rozumieć, jak ważne są twoje wybory żywieniowe dla zdrowia, energii i dobrego samopoczucia. Gorąco polecam tę książkę jako podręcznik strategii dążenia do dłuższego życia.
– Mark Sisson, założyciel Primal Kitchen i autor bestsellera „New York Timesa” _The Keto Reset Diet_
Doktor Gundry wykonał wspaniałą pracę, przedstawiając, w jaki sposób królestwo jelit wpływa na nasz nastrój, odczuwanie głodu, a nawet myśli. Skomplikowana wiedza naukowa została przekazana w prosty i elegancki sposób, z przedstawieniem konkretnych działań, które możemy podjąć na rzecz zdrowia mózgu, hormonów i jelit. _Siła jelit_ to wartościowa książka, która pomoże ci uzyskać wgląd w problemy układu trawiennego i – co najważniejsze – wprowadzić niezbędne poprawki.
– doktor Stephanie Estima, autorka książki _The Betty Body_SPIS TREŚCI
OKŁADKA
KARTA TYTUŁOWA
KARTA REDAKCYJNA
SPIS TREŚCI
WSTĘP. Bakteryjne pranie mózgu
ROZDZIAŁ 1. Twoje ciało jest jak las deszczowy
ROZDZIAŁ 2. (Do tanga) trzeba dwojga
ROZDZIAŁ 3. Ściana jelita jak kryształowa kula
ROZDZIAŁ 4. Kto sieje wiatr…
ROZDZIAŁ 5. Hipokrates miał rację
ROZDZIAŁ 6. Nieszczelne jelita = nieszczelny mózg
ROZDZIAŁ 7. Nieszczelny układ hormonalny
ROZDZIAŁ 8. Papierosy, mięso i ser
ROZDZIAŁ 9. Na wszystko przyjdzie pora
ROZDZIAŁ 10. Cykl żywieniowy Gut Check
ROZDZIAŁ 11. Roślinne kłamstwo 2.0
ROZDZIAŁ 12. Plan żywieniowy Gut Check
PRZEPISY
Sosy
Dressing miso Cezar
Aioli z czarnym czosnkiem
Aromatyczne potrawy (wegetariańskie)
Nie do końca klasyczna sałatka Cezar
Kimchi carbonara z makaronem z sorgo lub słodkich ziemniaków
Placki z kimchi
Surówka z kapusty z sosem miso i sezamem
Miska śniadaniowa z kiszoną kapustą i awokado
Gotowana pod ciśnieniem fasola i pomidory z kiszoną kapustą i chrupiącym czosnkiem
Rzepa glazurowana miso
Sałatka z buraków z sosem miso i czarnym czosnkiem
Placki z kiszonej kapusty z zielonymi warzywami liściastymi
Aromatyczne potrawy (z mięsem i owocami morza)
Podudzia z kurczaka z sosem bazyliowym marynowane w jogurcie z koziego mleka
Gulasz z dorsza i kimchi
Sałatka z tuńczyka z olejem sezamowym i kiszoną kapustą
Sałatka miso z ziarnami, brokułami i dzikimi krewetkami
Burgery jagnięce miso z sosem miętowym
Smakołyki
„Owsianka” fermentowana przez noc (konopie + len + proso)
Czekoladowe ciasto jogurtowe z kozim mlekiem i polewą z masła pistacjowego
Mrożony jogurt z koziego mleka z przyprawami korzennymi
Ciągnące się brownie miso
PODZIĘKOWANIA
INDEKS
BIBLIOGRAFIAWSTĘP
BAKTERYJNE PRANIE MÓZGU
Czy uwierzyłbyś, gdybym ci powiedział, że wolna wola jest iluzją, ale naszych losów nie kontrolują bynajmniej siły tajemniczego, odległego wszechświata? Istnieje ogromny, tajemniczy wszechświat w naszym wnętrzu, który staramy się dopiero poznać i zrozumieć. Mam nadzieję, że zanim skończysz czytać tę książkę, przekonam cię, że to prawda. Pokażę ci, jak zbudowany jest ten wszechświat i w jaki sposób nam pomaga, a także przedstawię ci możliwości jego odbudowy – bo nieświadomie nieustannie go niszczymy – aby wyleczyć to, co ci dolega.
Czy widziałeś może kiedyś film _Faceci w czerni_? W jednej ze scen pojawia się tam mały kosmita, Frank Mops, który mówi głównym bohaterom, że galaktyka, której szukają, znajduje się na Ziemi. Mówi im: „Galaktyka jest w pasie Oriona”. Ludzie, co zrozumiałe, są zdezorientowani. Zakładają, że ma on na myśli dobrze znaną konstelację Oriona, która po pierwsze, nie znajduje się na Ziemi, a po drugie, pas Oriona składa się z trzech gwiazd. Galaktyki mają na ogół około stu milionów gwiazd – w jaki sposób trzy mizerne gwiazdy mogłyby tworzyć całą galaktykę?
Frank wyjaśnia dalej: „Ludzie! Kiedy się w końcu nauczycie, że rozmiar nie ma znaczenia? To, że coś jest ważne, nie oznacza, że nie może być bardzo, bardzo małe!”.
W trakcie filmu bohaterowie w końcu pojmują – podobnie jak niegdyś ja – że całe galaktyki mogą istnieć w najbardziej nieoczekiwanych miejscach. To właśnie próbował przekazać Frank Mops. Okazuje się, że niezmierzona galaktyka gwiazd, układów planetarnych i planet zamieszkanych przez liczne istoty zwisa sobie spokojnie z obroży kota o imieniu Orion. Rozumiecie? Pas Oriona.
Bohaterowie popełnili ten sam błąd co reszta ludzkości. Szukaliśmy dotychczas odpowiedzi na pytania dotyczące naszego zdrowia i długowieczności w niewłaściwych miejscach. Kierowaliśmy nasze poszukiwania na zewnątrz, zakładając, że rzeczy najważniejsze muszą być duże i dlatego znajdują się poza nami. Okazuje się, że najbardziej istotne czynniki decydujące o naszym dobrym samopoczuciu i zdrowiu są tak naprawdę mikroskopijne. Aby je znaleźć, musimy zajrzeć do naszego wnętrza.
W naszym układzie pokarmowym żyje cała galaktyka złożona z bilionów bakterii należących do co najmniej dziesięciu tysięcy różnych gatunków, a także z nieokreślonej jeszcze liczby wirusów, grzybów i innych drobnoustrojów. To twój mikrobiom* jelitowy. Możemy wyróżnić również mikrobiom jamy ustnej z siedmiuset gatunkami bakterii i skóry z tysiącem różnych gatunków. Jak pisałem wcześniej, wszystkie te żywe, mikroskopijne stworzenia wspólnie tworzą mikrobiom twojego organizmu. Składające się na niego drobnoustroje zawierają ponad trzy miliony genów, podczas gdy ludzki genom zawiera ich zaledwie dwadzieścia trzy tysiące.
Poświęć chwilę, aby wyobrazić sobie, jak w rzeczywistości ogromny jest nasz mikrobiom. Na naszej planecie żyje nieco ponad osiem miliardów ludzi. Oznacza to, że nasze jelita zamieszkuje dwanaście i pół tysiąca razy więcej bakterii, niż jest ludzi na Ziemi. Jeśli wolisz rośliny, niedawno obliczono, że na Ziemi jest około trzech bilionów drzew¹. To ponad siedem razy więcej, niż wcześniej sądzili eksperci, pomimo miliardów drzew wycinanych każdego roku. Mimo wszystko w naszych jelitach znajduje się o dziewięćdziesiąt siedem bilionów bakterii więcej niż drzew na Ziemi.
W epoce kamienia, kiedy studiowałem medycynę, uczono nas, że ludzkie jelita to w zasadzie zwykła długa rura. Jedzenie wchodziło do środka, następowało trawienie, białka, cukry i tłuszcze były wchłaniane, a wszelkie pozostałe odpady wydostawały się na zewnątrz w postaci kału. Teraz wiemy, że nasze jelita przypominają tętniący życiem tropikalny las deszczowy z własnym zróżnicowanym ekosystemem, społecznościami, metodami sygnalizacji i językami, których jednokomórkowe organizmy używają do komunikacji między sobą.
Co zaskakujące, używają one również specyficznych języków, aby informować nasz umysł i ciało, jak ma myśleć, czuć i się zachowywać oraz jak utrzymywać w zdrowiu skórę, mięśnie, stawy, narządy, komórki, a nawet organelle komórkowe – lub odwrotnie – jak zaatakować je stanem zapalnym i chorobą. Biliony jednokomórkowych organizmów manipulują nami i kontrolują nas w niezgłębiony, a czasami wręcz szokujący sposób.
Minęło zaledwie sześć lat, odkąd napisałem _Roślinne kłamstwo_. Wydawało mi się wtedy, że dużo się dowiedziałem, a po pewnym czasie mogę stwierdzić z satysfakcją, że byłem na dobrej drodze. Jednak w czasie, który upłynął od publikacji tej książki, naukowcy odkryli zupełnie nowy świat. Pojawiło się mnóstwo nowych informacji o mikrobiomie i językach, których tworzące go organizmy używają do interakcji z naszym ciałem, do komunikowania się ze sobą i – co najważniejsze – do kontrolowania mitochondriów, naszych komórkowych elektrowni. Poprzez te sygnały sprawują kontrolę nad każdym aspektem naszego zdrowia, dobrego samopoczucia i długości życia. Niedługo się dowiesz, jak rozszyfrować ten system komunikacji i jak wykorzystać go na swoją korzyść.
Zacznę od niewielkiego (dosłownie) przykładu tego, jak drobnoustroje mogą nas kontrolować.
Dość dobrze znany jest jednokomórkowy organizm _Toxoplasma gondii_, który jest odpowiedzialny za toksoplazmozę. Kobietom w ciąży zaleca się unikanie kontaktu ze żwirkiem dla kotów i zostawianie partnerowi czyszczenia kuwety przez cały okres ciąży, ponieważ koty mogą przenosić te chorobę w odchodach. Jeśli kobieta w ciąży zostanie zarażona toksoplazmozą, może to spowodować poważne problemy zdrowotne u jej nienarodzonego dziecka. Większość z nas nie zastanawia się oczywiście nad tym, w jaki sposób te jednokomórkowe stworzenia znalazły się w kocim żwirku.
Wytrzymaj jeszcze przez chwilę. Obiecuję, że bez względu na to, czy kiedykolwiek zamierzasz zajść w ciążę lub posiadać kota, ta kwestia dotyczy także ciebie – bardziej, niż możesz to sobie wyobrazić.
Pierwotniaki _Toxoplasma gondii_ mają dwa cykle życiowe. Organizm wykorzystuje żywiciela pośredniego, aby ostatecznie dostać się do organizmu żywiciela docelowego. W tym przypadku ostatecznym celem jest kot. Może to być tygrys lub kot domowy – dowolny przedstawiciel kotowatych. Pierwotniak może rozmnażać się tylko w jelitach kota. Jak u wszystkich innych form życia jego ostatecznym celem jest rozmnażanie się i przekazywanie swoich genów następnemu pokoleniu.
Aby dostać się do organizmu kota, pasożyt wykorzystuje gryzonia jako żywiciela pośredniego. Ma to sens – w końcu gryzonie to ulubione ofiary kotów. Wystarczy spojrzeć na Toma i Jerry’ego, bohaterów mojej ulubionej kreskówki z dzieciństwa. Wydaje się to dość logiczne, że pierwotniak przyczaja się w organizmie gryzonia, mając nadzieję, że ten w końcu zostanie zjedzony przez kota i w końcu trafi do jego jelit.
Ale gatunek _Toxoplasma gondii_ ewoluował przez miliony lat, więc nie musi po prostu czekać; może spróbować zmienić zachowanie gryzonia tak, aby było o wiele bardziej prawdopodobne, że zostanie on zjedzony przez kota. Co? Jednokomórkowy organizm może manipulować działaniami ssaka? Tak, może, i mam nadzieję, że uda mi się ciebie przekonać, że organizmy jednokomórkowe są znacznie bardziej inteligentne, niż można to sobie wyobrazić. Są w stanie nas kontrolować i nieustannie to robią.
No dobrze, można by pomyśleć, że pierwotniak musiałby sparaliżować gryzonia lub zrobić coś podobnego, aby uczynić go łatwiejszą zdobyczą dla kotów. To z pewnością miałoby sens, ale _Toxoplasma gondii_ wybiera znacznie bardziej złożony i skomplikowany sposób manipulacji. W przeciwieństwie do dzielnego Jerry’ego większość gryzoni z natury boi się kotów. Odstrasza je widok kota, a nawet sam zapach kociego moczu. Nawet gryzoń, który nigdy w życiu nie widział kota (ani nie kontaktował się z jego moczem), ucieknie, gdy poczuje tę woń. Strach i związana z nim reakcja stresowa są na stałe zapisane w mózgu gryzonia jako element walki o przetrwanie.
_Toxoplasma gondii_ niweluje tę reakcję. Manipuluje ścieżkami strachu w mózgu gryzonia, aby ten nie tylko mniej bał się kociego moczu, ale wręcz przyciągał go jego zapach. Teraz, zamiast uciekać, gryzoń zbliża się do kociego moczu. Wącha… hej, to pachnie całkiem nieźle! W tym momencie nadchodzi kocur, a gryzoń może łatwo skończyć w jego brzuchu.
Jak pierwotniak to robi? W swoim laboratorium na Uniwersytecie Stanforda Robert Sapolsky, profesor biologii, neurologii i neurochirurgii, jeden z moich bohaterów, badał chemię mózgu szczurów zarażonych _Toxoplasma gondii_. To, co odkrył, było zadziwiające².
Zarówno u gryzoni, jak i u ludzi ciało migdałowate jest częścią mózgu związaną z reakcją strachu. Pierwotniak infiltruje układ nerwowy gryzonia, przemieszcza się do ciała migdałowatego i kurczy dendryty – odgałęzienia, przez które neurony otrzymują informacje od innych neuronów. Powoduje to odłączenie obwodów strachu w ciele migdałowatym. Pierwotniak działa zresztą dużo bardziej precyzyjnie – pozostawia obwody związane z innymi rodzajami strachu w spokoju i odłącza tylko te powiązane ze strachem przed drapieżnikami.
Teraz gryzoń nie boi się już kociego moczu i nie będzie wykazywał reakcji stresowej ani uciekał, gdy zostanie wystawiony na jego zapach. Całkiem nieźle. Ale jak sprawić, by mocz zaczął go przyciągać? Okazuje się, że w genomie _Toxoplasma gondii_ występują geny kodujące enzymy związane z syntezą dopaminy, neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za odczuwanie przyjemności i pożądania oraz za mechanizm nagrody. Pierwotniak produkuje więc dopaminę i wysyła ją do mózgu gryzonia, aktywując tym razem inny obwód – związany z pociągiem seksualnym.
Gdy gryzoń poczuje koci mocz, nie doświadcza już reakcji stresowej, ponieważ szlaki związane ze strachem przed drapieżnikami zostały dezaktywowane. Co więcej, zapach naprawdę mu się podoba, ponieważ aktywowany jest obwód przyciągania seksualnego. Gryzoń będzie teraz podążał w kierunku niebezpieczeństwa w postaci kociego moczu, zamiast od niego uciekać, co często okazuje się samobójstwem.
Ten niezwykły jednokomórkowy organizm potrafi całkowicie zmanipulować chemię mózgu i zachowanie ssaków dla własnych celów. Imponujące, prawda? Tak, ale pierwotniak bynajmniej nie poprzestaje na gryzoniach. W 2022 roku pracujący w terenie biolodzy zauważyli, że wiele wilków szarych w Parku Narodowym Yellowstone było zarażonych toksoplazmą, i zastanawiali się, czy ich zachowanie również zostało zmanipulowane. Okazało się, że wilki zakażone _Toxoplasma gondii_ czterdzieści sześć razy częściej niż inne zostawały przywódcami watahy3, ⁴. Przywódcy stada muszą być odważnymi ryzykantami, a zakażenie powodowało, że wilki podejmowały większe ryzyko. Ale dlaczego drobnoustroje miałyby interesować się wilkami? Ponieważ głównymi wrogami wilków szarych są pumy – czyli koty!
Wróćmy w tym momencie do sytuacji z kocimi odchodami. O co chodzi z toksoplazmą i ludźmi? Kiedy ludzie zostają zarażeni toksoplazmozą, mogą bardzo ciężko zachorować, ale wiele osób nie ma żadnych objawów, a pierwotniaki żyją spokojnie w ich organizmie. Szacuje się, że jedna trzecia populacji w krajach rozwiniętych jest zarażona toksoplazmozą. Osoby te są uważane za bezobjawowe, ponieważ nie chorują, ale nie oznacza to, że pasożyty nie wywierają na nie wpływu.
To właśnie podczas tego utajonego etapu _Toxoplasma_ zaczyna wytwarzać enzymy, które wpływają na produkcję dopaminy. Być może nie pociąga nas koci mocz, ale ludzie z toksoplazmozą stają się nieco bardziej impulsywni, mają tendencję do lekceważenia zasad i są bardziej skłonni do narażania się na niebezpieczeństwo, aby ratować innych! Tak więc wszyscy tak zwani bohaterowie mogą być po prostu ślepymi narzędziami w rękach pierwotniaków⁵. Ludzi z toksoplazmozą cechuje również dwa do trzech razy większe prawdopodobieństwo śmierci w wypadku samochodowym z powodu lekkomyślnej jazdy niż pozostałe osoby⁶. Najprawdopodobniej to dodatkowa dopamina sprawia, że radośnie biegniemy w kierunku niebezpieczeństwa.
Istnieje również interesujący związek między toksoplazmozą a schizofrenią⁷. Wiemy, że pacjenci cierpiący na tę chorobę mają zmieniony poziom dopaminy w mózgu. Naukowcy stwierdzili, że gdy gryzonie z toksoplazmą otrzymują leki stosowane w leczeniu schizofrenii, przestaje je pociągać koci mocz. Zastanawiające, prawda?
Ale właściwie dlaczego _Toxoplasma_ miałyby zadzierać z człowiekiem? W końcu nie mogą rozmnażać się w naszych jelitach. W niektórych częściach świata ludzie i małpy człekokształtne byli głównym pożywieniem tygrysów i innych dużych kotów. Badacze przyjrzeli się więc naszym najbliższym krewnym, szympansom, które padają ofiarą lampartów. Okazało się, że zarażone toksoplazmozą szympansy nie wykazują awersji do moczu lampartów⁸. Pamiętajmy, że pierwotniaki z gatunku _Toxoplasma_ nie są wybredne, jeśli chodzi o gatunek kotowatych – mogą równie dobrze rozmnażać się w jelitach tygrysa lub lamparta jak w brzuchu Toma.
Innymi słowy, pasożyty wykorzystują nas (i naszych bliskich szympansich krewnych) w dokładnie taki sam sposób, jak to robią z gryzoniami. Eliminują strach i powodują, że biegniemy w kierunku niebezpieczeństwa, abyśmy stali się łatwym łupem. Wydaje nam się, że jesteśmy najlepiej funkcjonującymi istotami na planecie i że za pośrednictwem umysłu mamy pełną kontrolę nad naszym zachowaniem, ale w rękach prostego, jednokomórkowego organizmu jesteśmy w zasadzie niczym więcej niż gigantycznym szczurem laboratoryjnym.
Czy w tym momencie szczęka opadła ci z wrażenia? Zapewniam cię, że takich momentów będzie znacznie więcej.
Rzecz w tym, że nie jest to rzadki wzorzec. Podobnie jak _Toxoplasma_ także inne jednokomórkowe organizmy, które wykorzystują nas jako swoich żywicieli, sprawują nad nami kontrolę na wiele różnych, złożonych i inteligentnych sposobów.
Mops Frank pytał: „Ludzie, kiedy się w końcu nauczycie?”. Prawda jest taka, że wciąż nie wiemy wielu rzeczy o tej mikroskopijnej galaktyce, ale nie możemy sobie pozwolić na czekanie, aż uzyskamy pełny obraz, zanim zaczniemy działać. Zbyt długo pomijaliśmy drobnoustroje zamieszkujące nasz organizm, skupiając się na stosunkowo niewielkiej liczbie komórek, które składają się na to, co uważamy za ciało człowieka. Teraz płacimy za to ogromną cenę. W grupie tkwi siła, a wielkie liczby nie lubią być ignorowane.
Jednak to właśnie zrobiliśmy. Wykroczyliśmy zresztą daleko poza zwykłe ignorowanie naszych drobnoustrojów – zaczęliśmy traktować je z jawną wrogością. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat wprowadzaliśmy kolejne innowacje, które nie brały pod uwagę naszego mikrobiomu, zubażały go i niszczyły. To nie przypadek, że w tym samym czasie nastąpił gwałtowny wzrost liczby przypadków wielu poważnych chorób – od otyłości przez obecny kryzys zdrowia psychicznego po epidemię chorób autoimmunologicznych, które próbuję codziennie leczyć w moich klinikach.
Wkrótce się dowiesz, w jaki sposób każda z tych chorób, a także wiele innych, jest powiązana ze zdziesiątkowaniem mieszkańców naszych jelit przez współczesny styl życia. Można śmiało powiedzieć, że mikroorganizmy są wściekłe i nie zamierzają tego dłużej znosić. Wszyscy musimy się pilnie skupić na zdrowiu jelit.
Dobra wiadomość jest taka, że zdecydowana większość drobnoustrojów żyjących w naszych jelitach nie chce, abyśmy podążali w kierunku niebezpieczeństwa, tak jak to robi _Toxoplasma_. Wręcz przeciwnie! Chcą, abyśmy byli zdrowi i dobrze się nam powodziło, ponieważ leży to w ich najlepszym interesie. Dla naszych jelitowych przyjaciół – jak lubię ich nazywać – jesteśmy kotem: chcą tylko rozmnażać się w naszych jelitach i dalej przekazywać swoje geny.
Nasz związek jest symbiotyczny, a nasze ciało jest dla nich domem. Od czasów Ludwika Pasteura uczono nas, że drobnoustroje są naszymi wrogami i wyrządzają nam krzywdę, a przynajmniej, że żyłoby się nam znacznie lepiej bez nich. Jak obecnie wiemy, nie możemy się bez nich obejść, a jeśli będziemy je dobrze traktować, one z kolei zadbają o nas.
Hipokrates miał stuprocentową rację, kiedy powiedział ponad dwadzieścia cztery stulecia temu: „Wszystkie choroby zaczynają się w jelitach”. Uważał, że lekarz powinien być jednocześnie detektywem. Uważał, że wszyscy mamy w sobie „zieloną energię życiową” (w dosłownym tłumaczeniu z greckiego), która zapewnia doskonałe zdrowie. Sugerował, że zadaniem lekarza jest zidentyfikowanie czynników, które uniemożliwiają rozkwit zielonej energii życiowej, i nauczenie pacjenta unikania ich bez dalszej jego interwencji.
Wiem, że brzmi to trochę jak czary, ale wierzę, że Hipokrates miał rację co do siły życiowej. Bez względu na to, co dolega moim pacjentom, badam ich, dopóki nie odkryję pierwotnej przyczyny dolegliwości, która niezawodnie tkwi w jelitach. Jak już pisałem w innym miejscu, gdy tylko przywrócimy jelita do stanu równowagi, choroba często ustępuje, a nawet znika. Nie muszę robić nic poza odgrywaniem roli Sherlocka Holmesa. Nasza zielona siła życiowa to galaktyka bardzo, bardzo małych istot żyjących dosłownie tuż za naszym pasem! Teraz, gdy naukowcy odkrywają podobne mechanizmy stojące za wieloma chorobami, proponuję pójść o krok dalej i stwierdzić, że leczenie wszystkich chorób również zaczyna się w jelitach. Dzięki programowi Gut Check będziesz w stanie to zrobić.
A więc do dzieła. Przed nami cała galaktyka do odkrycia.
1.
* Niektóre źródła podają, że powinno rozróżniać się pojęcia „mikrobiota” i „mikrobiom”, ten pierwszy termin stosując do zespołu organizmów, a drugi do zespołu ich genomów. Z uwagi na to, że autor posługuje się angielskim terminem _microbiome_, w polskim tłumaczeniu użyto powszechnie znanego terminu „mikrobiom” (przyp. tłum.).BIBLIOGRAFIA
WSTĘP: BAKTERYJNE PRANIE MÓZGU
1 R. Ehrenberg, _Global forest survey finds trillions of trees_, „Nature” 2 września 2015, https://doi.org/10.1038/nature.2015.18287
2 A. Vyas, S.K. Kim, N. Giacomini, J.C. Boothroyd, R.M. Sapolsky, _Behavioral changes induced by Toxoplasma infection of rodents are highly specific to aversion of cat odors_, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2007, nr 104 (15), s. 6442–6447, https://doi.org/10.1073/pnas.0608310104.
3 C.J. Meyer, K.A. Cassidy, E.E. Stahler, E.E. Brandell, C.B. Anton, D.R. Stahler, D.W. Smith, _Parasitic infection increases risk-taking in a social, intermediate host carnivore_, „Communications Biology” 2022, nr 5, art. 1180, https://doi.org/10.1038/s42003-022-04122-0.
4 E.E. Brandell, P.C. Cross, M.E. Craft, D.W. Smith, E.J. Dubovi, M.L.J. Gilbertson, T. Wheeldon, J.A. Stephenson, S. Barber-Meyer, B.L. Borg, M. Sorum, D.R. Stahler, A. Kelly, M. Anderson, H.D. Cluff, D.R. MacNulty, D.E. Watts, G.H. Roffler, H. Schwantje, P.J. Hudson i in., _Patterns and processes of pathogen exposure in gray wolves across North America_, „Scientific Reports” 2021, nr 11, art. 3722, https://doi.org/10.1038/s41598-021-81192-w.
5 J. Flegr, _Influence of latent Toxoplasma infection on human personality, physiology and morphology: pros and cons of the Toxoplasma-human model in studying the manipulation hypothesis_, „Journal of Experimental Biology” 2013, nr 216 (1), s. 127–133, https://doi.org/https://doi.org/10.1242/jeb.073635.
6 J. Flegr, J. Havlicek, P. Kodym, M. Malý, Z. Smahel, _Increased risk of traffic accidents in subjects with latent toxoplasmosis. A retrospective case-control study_, „BMC Infectious Diseases” 2002, nr 2, art. 11, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC117239/#!po=70.8333.
7 M.A. Virus, E.G. Ehrhorn, L.M. Lui, P.H. Davis, _Neurological and neurobehavioral disorders associated with Toxoplasma gondii infection in humans_, „Journal of Parasitology Research” 2021, art. 6634807, https://doi.org/10.1155/2021/6634807.
8 C. Poirotte, P. Kappeler, B. Ngoubangoye, S. Bourgeois, M. Moussodji, M. Charpentie, _Morbid attraction to leopard urine in Toxoplasma-infected chimpanzees_, „Current Biology” 2016, nr 26, s. R98–R99, https://doi.org/10.1016/j.cub.2015.12.020.
ROZDZIAŁ 1: TWOJE CIAŁO JEST JAK LAS DESZCZOWY
9 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience of the human gut microbiota_, „ Nature” 2012, nr 489 (7415), s. 220–230, https://doi.org/10.1038/nature11550.
10 M. Hatch, R.W. Freel, _The roles and mechanisms of intestinal oxalate transport in oxalate homeostasis_, „Seminars in Nephrology” 2008, nr 28 (2), s. 143–151, https://doi.org/10.1016/j.semnephrol.2008.01.007.
11 B.A. Daisley, D. Koenig, K. Engelbrecht, L. Doney, K. Hards, K.F. Al, G. Reid, J.P. Burton, _Emerging connections between gut microbiome bioenergetics and chronic metabolic diseases_, „Cell Reports” 2021, nr 37 (10), art. 110087, https://doi.org/10.1016/j.celrep.2021.110087.
12 G. Annunziata, M. Maisto, C. Schisano, R. Ciampaglia, V. Narciso, G.C. Tenore, E. Novellino, _Effects of grape pomace polyphenolic extract (Taurisolo®) in reducing TMAO serum levels in humans. Preliminary results from a randomized, placebo-controlled, cross-over study_, „Nutrients” 2019, nr 11 (1), s. 139, https://doi.org/10.3390/nu11010139.
13 D.A. Relman, _The human microbiome: ecosystem resilience and health_, „Nutrition Reviews” 2012, nr 70 (supl. 1), s. 2–9, https://doi.org/10.1111/j.1753-4887.2012.00489.x.
14 K. Lu, P.H. Cable, R.P. Abo, H. Ru, M.E. Graffam, K.A. Schlieper, N.M. Parry, S. Levine, W.M. Bodnar, J.S. Wishnok, M. Styblo, J.A. Swenberg, J.G. Fox, S.R. Tannenbaum, _Gut microbiome perturbations induced by bacterial infection affect arsenic biotransformation_, „Chemical Research in Toxicology” 2013, nr 26 (12), s. 1893–1903, https://doi.org/10.1021/tx4002868.
15 L. Dethlefsen, D.A. Relman, _Incomplete recovery and individualized responses of the human distal gut microbiota to repeated antibiotic perturbation_, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2010, nr 108 (suppl. 1), s. 4554–4561, https://doi.org/10.1073/pnas.1000087107.
16 D.A. Relman, _The human microbiome_…, dz. cyt.
17 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience…_, dz. cyt.
18 E.Y. Hsiao, S.W. McBride, S. Hsien, G. Sharon, E.R. Hyde, T. McCue, J.A. Codelli, J. Chow, S.E. Reisman, J.F. Petrosino, P.H. Patterson, S.K. Mazmanian, _Microbiota modulate behavioral and physiological abnormalities associated with neurodevelopmental disorders_, „Cell” 2013, nr 155 (7), s. 1451–1463, https://doi.org/10.1016/j.cell.2013.11.024.
19 S.K. Mazmanian, J.L. Round, D.L. Kasper, _A microbial symbiosis factor prevents intestinal inflammatory disease_, „Nature” 2008, nr 453 (7195), s. 620–625, https://doi.org/10.1038/nature07008.
20 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience…,_ dz. cyt.
21 Y.K. Lee, S K. Mazmanian, _Has the microbiota played a critical role in the evolution of the adaptive immune system?_, „Science” 2010, nr 330 (6012), s. 1768–1773, https://doi.org/10.1126/science.1195568.
22 G. Eberl, _A new vision of immunity. Homeostasis of the superorganism_, „Mucosal Immunology” 2010, nr 5 (3), 450–460.
23 J.D. Bever, K.M. Westover, J. Antonovics, _Incorporating the soil community into plant population dynamics. The utility of the feedback approach_, „Journal of Ecology” 1997, nr 85 (5), s. 561–573.
24 S. Banerjee, K. Schlaeppi, M.G.A. van der Heijden, _Keystone taxa as drivers of microbiome structure and functioning_, „Nature Reviews Microbiology” 2018, nr 16 (9), s. 567–576, https://doi.org/10.1038/s41579-018-0024-1.
25 F. Bäckhed, R.E. Ley, J.L. Sonnenburg, D.A. Peterson, J.I. Gordon, _Host-bacterial mutualism in the human intestine_, „Science” 2005, nr 307 (5717), s. 1915–1920, https://doi.org/10.1126/science.1104816.
26 F. Kong, Y. Hua, B. Zeng, R. Ning, Y. Li, J. Zhao, _Gut microbiota signatures of longevity_, „Current Biology” 2016, nr 26 (18), s. R832–R833, https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.08.015.
27 L.A. David, A. Weil, E.T. Ryan, S.B. Calderwood, J.B. Harris, F. Chowdhury, Y. Begum, F. Qadri, R.C. LaRocque, P.J. Turnbaugh, _Gut microbial succession follows acute secretory diarrhea in humans_. „MBio” 2015, nr 6 (3), e00381–e00315.
28 C.A. Lozupone, J. Stombaugh, A. Gonzalez, G. Ackermann, D. Wendel, Y. Vazquez-Baeza, J.K. Jansson, J.I. Gordon, R. Knight, _Meta-analyses of studies of the human microbiota_, „Genome Research” 2013, nr 23, s. 1704–1714.
29 N. Qin, F. Yang, A. Li, E. Prifti, Y. Chen, L. Shao, J. Guo, E. Le Chatelier, J. Yao, L. Wu, J. Zhou, S. Ni, L. Liu, N. Pons, J.M. Batto, S.P. Kennedy, P. Leonard, C. Yuan, W. Ding, L. Li, _Alterations of the human gut microbiome in liver cirrhosis_, „Nature” 2014, nr 513 (7516), s. 59–64.
30 C. Liu, D.N. Frank, M. Horch, S. Chau, D. Ir, E.A. Horch, K. Tretina, K. van Besien, C.A. Lozupone, V.H. Nguyen, _Associations between acute gastrointestinal GvHD and the baseline gut microbiota of allogeneic hematopoietic stem cell transplant recipients and donors_, „Bone Marrow Transplantation” 2017, nr 52 (12), s. 1643–1650.
31 C. Menni, M.A. Jackson, T. Pallister, C.J. Steves, T.D. Spector, A.M. Valdes, _Gut microbiome diversity and high fibre intake are related to lower long-term weight gain_, „International Journal of Obesity” 2017, nr 41 (7), s. 1099–1105, https://doi.org/10.1038/ijo.2017.66.
32 C.A. Lozupone, J.I. Stombaugh, J.I. Gordon, J.K. Jansson, R. Knight, _Diversity, stability and resilience…_, dz. cyt.
33 C. Lozupone, K. Faust, J. Raes, J.J. Faith, D.N. Frank, J. Zaneveld, J.I. Gordon, R. Knight, _Identifying genomic and metabolic features that can underlie early successional and opportunistic lifestyles of human gut symbionts_, „Genome Research” 2012, nr 22 (10), s. 1974–1984.
34 N. Gutiérrez, D. Garrido, _Species deletions from microbiome consortia reveal key metabolic interactions between gut microbes_, „mSystems” 2019, nr 4 (4), e00185-19, https://doi.org/10.1128/mSystems.00185-19.
35 R. Corrêa-Oliveira, J.L. Fachi, A. Vieira, F.T. Sato, M.A. Vinolo, _Regulation of immune cell function by short-chain fatty acids_, „Clinical & Translational Immunology” 2016, nr 5 (4), e73, https://doi.org/10.1038/cti.2016.17.
36 L.W. Parfrey, W.A. Walters, R. Knight, _Microbial eukaryotes in the human microbiome: ecology, evolution, and future directions_, „Frontiers in Microbiology” 2011, nr 2, s. 153, https://doi.org/10.3389/fmicb.2011.00153.
37 J. Lukeš, R. Kuchta, T. Scholz, K. Pomajbíková, _(Self-) infections with parasites. Re-interpretations for the present_, „Trends in Parasitology” 2014, nr 30 (8), s. 377–385, https://doi.org/10.1016/j.pt.2014.06.005.
38 K.R. Foster, T. Bell, _Competition, not cooperation, dominates interactions among culturable microbial species_, „Current Biology” 2012, nr 22 (19), s. 1845–1850.
39 H.J. Kim, J.Q. Boedicker, J.W. Choi, R F. Ismagilov, _Defined spatial structure stabilizes a synthetic multispecies bacterial community_, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2008, nr 105 (47), s. 18188–18193.
40 M.D. Willcox, H. Zhu, T.C. Conibear, E.B. Hume, M. Givskov, S. Kjelleberg, S.A. Rice, _Role of quorum sensing by Pseudomonas aeruginosa in microbial keratitis and cystic fibrosis_, „Microbiology” 2008, nr 154 (część 8), s. 2184–2194.
41 C.M. Waters, B.L. Bassler, _Quorum sensing. Cell-to-cell communication in bacteria_, „Annual Review of Cell and Developmental Biology” 2005, nr 21, s. 319–346, https://doi.org/10.1146/annurev.cellbio.21.012704.131001.
42 F. Fiegna, G.J. Velicer, _Exploitative and hierarchical antagonism in a cooperative bacterium_, „PLOS Biology” 2005, nr 3 (11), e370, https://doi.org/10.1371/journal.pbio.0030370.
43 Tamże.
więcej..
