Ślōnzŏki. Autentyczne, traumatyczne, nieocenzurowane wspomnienia Ślązaków z lat 1939-1956 - ebook

SŁOWO WSTĘPNE

_Kiedy ranne wstają zorze…_

Tę piękną pieśń kościelną, ze słowami wybitnego poety polskiego oświecenia Franciszka Karpińskiego, kazali śpiewać na porannym apelu bestialsko dręczonym więźniom polskiego obozu koncentracyjnego „Zgoda” w Świętochłowicach oprawcy z orzełkiem na czapce i biało-czerwoną opaską na ramieniu.

„Ojca widziałem na Zgodzie po raz ostatni” – to jedna z najbardziej przejmujących relacji zawartych w zbiorze „Ślōnzŏki”; spisał je i opracował Marian Kulik, autor wielu felietonów i esejów opublikowanych m.in. w czasopiśmie „Jaskółka Śląska”.

Lektura kilkudziesięciu wstrząsających przekazów zamieszczonych w niniejszym tomiku nie należy ani do łatwych, ani przyjemnych: to po prostu ego-dokumenty ilustrujące przemilczane lub zafałszowane fakty nie tak znowu dawnej, jakże tragicznej historii Górnego Śląska. Jeśli się weźmie pod uwagę, że pokolenie, które było świadkiem rzeczonych wydarzeń już odchodzi, to nie sposób bagatelizować znaczenia tych relacji.

Wspomnienia rozmówców Mariana Kulika dotyczą tych wydarzeń, które rozegrały się na ich oczach od pamiętnego roku 1921 aż do czasów po drugiej wojnie światowej. Czytamy zatem o przeżyciach Ślązaków, których udziałem były upokorzenia doznane w autonomicznym województwie śląskim po podziale Górnego Śląska, o powrocie w 1939 roku w granice państwa pruskiego i przede wszystkim o tym, co spotkało Ślązaków w roku 1945 – o niewyobrażalnych zbrodniach popełnionych przez Armię Czerwoną, a następnie o dotkliwej i jakże bolesnej dla większości Ślązaków działalności władz polskich.

Po lekturze „Ślōnzŏkōw” chyba wielu z nas trudno będzie chwalić Boga pieśnią _Kiedy_ _ranne wstają zorze_…

prof. Joanna RostropowiczTRAGACZYM PO WŌNGEL

NIELEGALNE WYDOBYWANIE PŁYTKO ZALEGAJĄCEGO WĘGLA, LEPIEJ ZNANE JAKO „BIEDASZYBY”, BYŁO ZJAWISKIEM ENDEMICZNYM WYSTĘPUJĄCYM GŁÓWNIE NA TERENACH GÓRNEGO ŚLĄSKA. W LATACH 30 XX WIEKU SZCZEGÓLNIE W CZASACH WIELKIEGO KRYZYSU OSIĄGNĘŁO CHARAKTER MASOWY. W SZCZYTOWYM OKRESIE TYLKO NA TERENACH DĘBIEŃSKA, JAŚKOWIC I CZERWIONKI JEDNOCZEŚNIE CZYNNYCH BYŁO NAWET KILKASET SZYBIKÓW, W KTÓRYCH MOGŁO ZARABIAĆ NA ŻYCIE DO 3000 LUDZI.

POMIMO ŻE BIEDASZYBY NA TERENIE AUTONOMICZNEGO WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO WYSTĘPOWAŁY W SPOSÓB MASOWY, ISTNIEJE BARDZO MAŁO MATERIAŁÓW POŚWIĘCONYCH TEMU CIEKAWEMU PROCEDEROWI, U PODSTAW KTÓREGO NIESTETY LEŻAŁA BIEDA, 20-PROCENTOWE BEZROBOCIE I KOMPLETNY BRAK PERSPEKTYW DLA MŁODZIEŻY KOŃCZĄCEJ SZKOŁĘ POWSZECHNĄ. MOŻE DLATEGO DZISIAJ, KIEDY SIĘ TAK IDEALIZUJE OKRES II RP, SŁOWO „BIEDASZYBY” NIE PASUJE DO TEGO MALOWANEGO PRZELUKROWANEGO LANDSZAFTU „NAJJAŚNIEJSZEJ”.

ALE JAK TO PODAJĄ LUDKOWIE, „DLA CHCĄCEGO NIC TRUDNEGO”. NA POCZĄTKU 2000 ROKU UDAŁO MI SIĘ DOTRZEĆ DO DWÓCH PAŃ: PANI AGNIESZKI KOCZTORZ I PANI JADWIGI BUJOK, KTÓRE ŻYŁY W TYCH TRUDNYCH LATACH BIEDY I ZGODZIŁY SIĘ OPOWIEDZIEĆ SWOJE PRZEŻYCIA ZWIĄZANE Z FEDROWANIEM W BIEDASZYBACH. CHOĆ MOŻE SIĘ TO WYDAWAĆ MAŁO PRAWDOPODOBNE, WCALE NIEMAŁA GRUPA MŁODYCH KOBIET RÓWNIEŻ MIAŁA SWÓJ UDZIAŁ W TYM „FEDROWANIU NA LEWO”.

– Nejprzōd musza wom pedzieć, że w czasach kedy żech jeszcze była dzieckym, a potym i frelkom, to głowom w rodzinie bōł zawsze chop. Fater, abo ôciec jak tera godajom, chodził do roboty, przinosił piniōdze, a baba gospodarzyła w doma, dbała ô dzieci, warziła obiady, na zegrodce sadziła roztomaite gemizy, itd., itd. Musiało to być dobre, skoro sie żodyn niy sporkowoł skuli tego, ani niy narzekoł i baby dalij robiły doma, a chopy dalij chodzili do roboty.

Tak tyż było i u nos, u Szindlerów we Dębieńsku.

Oprócz ôjcōw było nos dziesiyncioro dzieci, je prowda że nos zawsze było pełno kuchnia ale wszyscy my sie przoli i żodyn żodnymu ô bele psińco do ôczōw niy skokoł, beztoż było jakoś bardzij wyzgernie, niż terozki. Zresztom w tamtych czasach we kożdyj famili było tela dzieci.

Jak żech już padała, nasz fater robił na grubie we Makoszowach, niy powiym, był robotnym i piniożnym chopym, matka nigdy nie narzykali na niego i tak mogło być dalij, keby niy tyn pieroński Wielki Kryzys, wtedy wszystko diobli wziyno. Fatra zwolnili z gruby, bo mu pedzieli, że choć mo tela dzieci to oprócz tego jeszcze mo 5 hektarōw pola i pełny plac gowiedzi, to mo czym wyżywić familio, a teraz jest pełno chopōw, co ni majom ani konszczka pola, a za to majom pełno izba dzieci i to ci muszom mieć robota. I tak naszego fatra ôdbyli z gruby.

To wszystko było prowda, mieli my pola 5 hektarōw, konie i inszo gowiydź i beztoż głodni my niy chodzili ale żeby tak było, to tyż wszyscy my robili w polu i kole chałpy ôd nojmłodszych lot. Beztoż była żech do roboty przyzwyczajono i chytałach sie wszystkigo, co było do roboty i żech sie niy boła, że byda miała plynckyrze na zmazanych rynkach.

Ale wiycie jak to ludzie padajom, „niy samym chelebym człowiek żyje”, beztoż jak my szkoła powszechno zaczyni kończyć i chopcy sie stowali karlusami, a dziołchy frelkami, to tyż chcieli sie jakoś inacyj, bardzij gryfnij ôblyc niż za dziecka, już by tyż niykierzy zakurzyli, na muzyka by poszli abo i koło by sie kupili, żeby kaj na zolyty pojechać, a na to wszystko trza było mieć jakiś piniōdz, kerego znikōnd niy szło dostać bo ôjcowie szporowali kożdy fenig, a roboty żodnyj nikaj mody niy mog dostać.

Taki to bōł czas, że mode karlusy, zamiast sie uczyć jakigoś fachu, to gynsi i kozy paśli, siedzieli na rantach i na mandolinach pinkali, abo w szkata ô knefle czy sztrachecle po całych dniach za chałpōm grali.

Beztoż rzodko kery karlus mioł nowy ancug, szczewiki abo jakiś twarzowy pliszowy hut, już o kole to ani żodyn niy myśloł.

Mode synki chodzili ôd wiosny do jesiyni po bosoku, w posztopowanych galotach, kaj łata była na łacie, yno nim przeszywali, tak że jedyn po drugim nosili te same lonty. Nawet niy było piniydzy żeby do golacza iść i niykerzy to bubikopf zapuszczali i wyglōndali choby niyogolone frele, tak ô takich synkach dziołchy godały i sie z nich śmioły. Namnożyło sie wtedy roztomajtych elwrōw, co sie po drogach smykali, na lajerkach grali i ludziom belejake gupoty faflali.

Niy wiym kedy i fto piyrszy zaczon kopać w lesie te dukle, na kere tyż zaczyni godać ale dziepiyro potym: „biydaszyby”. Yno pamiyntom jak moj brat z inszymi kamratami sie spotykali i coś godali ô duklach, a potym z łopatami szli do lasa i prziwozili na wozku abo tragaczu do dom wōngel. Po takij szychcie zawsze był umazany jak dioboł i zaroz lygoł, tak bōł urobiony.

To było chyba w 1932 roku, jak żech miała 14 lot i mie to zaczyno interesować jak kopiom i kaj kopiom tyn wōngel i zaczłach nagabywać brata Donata żeby mie kedyś wzion ze sobom.

Jadwiga Bujok

Na poczontku sie wymigiwoł ale keregoś razu zabrakło im jednego do fedrowanio i mie wzion.

Już cały dziyń my szykowali karbidka, kilof i rylka ôstrzył żeby lepij fedrować i jak sie zećmiło to my poszli do lasa Dębieńskigo na marazka, tam było nojwyncyj dukli i tam tyż mieli już gotowo dukla w keryj fedrowoł Donat i jego kamraci. W lesie było cima tożech widziała yno pełno ôgnikow ôd karbidek, tela tam ludzi fedrowało. Nasza dukla miała koziołek z drzewa z łańcuchym nawiniyntym na zwyrtek ze klukom, kero wystowała z boku, tak jak sie we studni wyciogo kibel z wodom, tak samo sie wyciogało krzinia z wōnglym.

Do łańcucha była przikryncono skrzinia, kerom zjyżdżali na doł, a wōngel wyciongali na wiyrch.

Donat zjechoł fedrować, a jo z jeszcze jednym byłach na wiyrchu i wyciongali my tyn wōngel przez niego wyfedrowany. I tak kajś do trzecij nad ranym to my nafedrowali pōłtora fory.

Potym przijechoł formon ze forom, kero my mu naładowali, jakeś 2 do 2,5 tony, za kero płacili niy myni niż 25 zł. To już były gryfne piniodze, szczególnie dla kogoś, fto niy mioł żodnego gehaltu.

Reszta wōnglo, kerego zawsze było na dwa tragacze, brali my do chałpy, ale jeszcze przedtym chopy siadali, zakurzyli po dwie cigarety i wypili po kwaretce, żeby kurz wypłokać z karku i tak koło 6 rano byli my w doma.

Na pewno chcecie wiedzieć czymu my w nocy chodzili fedrować, bo bez dziyń policjo goniła i prała ludzi gumiknyplami jak dopadła kerego fedrować, a w nocy policaje do lasa boli sie wlyźć bo by już niy wyleźli żywe z lasa. Potym tyż były take „kluczniki”, tak ich wszyscy mianowali, ci mieli browningi przi sobie. To były prywatne strażniki wynajynte przez właściciela lasōw Hegensheidta. Co tu dużo godać? Biydaszyby ludzie kopali w prywatnym lesie, w kerym drzewa wycinali i las niszczyli, ale niy robili tego z pychy yno z biydy.

Pytali zeście sie jak to kopali: wiync jedne dukle były płytkie i fedrowali w nich yno pora razy, tak aby niy trza było robić szalunku z drzewa, wtedy yno koziołek cofali pora krokōw dalij i zaś kopali nowo dukla, zaś yno tako płytko na pora fedrunkōw, itd., itd.

Ale tyż były take głymboke dukle w kerych robili obudowa z drzewa z bokōw i nad głowom, a potym sie rozjyżdżali na boki, tak daleko aż luftu zaczło brakować, abo woda zaczła sie pokazować ôd zola i wszysko tam na dole robili yno rynkami, żodyn prochym niy szczyloł a pomogali sie yno żelaznymi hokami, kopaczkami i breszkami, kerymi rukowali tako podebrano żyła wōnglo, żeby jom potym rōmbnonć. Wszysko zależało jaki bōł wōngel, jak bōł dobry i fajnie sie ôdrywoł ôd ściany to szkoda było go zostawić i sie wtedy fedrowało aż woda zaczło wyciskać abo luftu zaczło brakować.

Robota była fest ciynżko i gyferlich, ale wiycie, jak sie jest modym to człowiek by wszystko ôsmolił i nic mu niy ma ciynżko.

Z moim bratym Donatem było tak: to była sobota 1934 roku przed ôdpustym w Ornontowicach (wrzesień). Brat z inszymi kamratami, co razym fedrowali, grali w szlagbal, na takim placu kole drogi, dzisiej to je ulica Zabrzańsko. W pewnym momyncie ujrzeli na drodze klucznika, kery jechoł na kole do Ornontowic, bo to bōł chop ze Ornontowic.

Jako że to był jedyn z tych, co ludzi straszył i wyganioł z lasa to Donat i jego kamraty chcieli teraz ônego postraszyć i kalupym puścili sie za za nim. Jak dolecieli ku niymu to tyn gizd jedyn wyciognoł z kapsy pistolet i prask! strzelił prosto moimu bratu Donatowi w brzuch.

Jo gynau pasła żech niedaleko krowy i słyszała żech huk, a potym taki larmo. Donata kamraty położyli na fora i zaroz snim jechali do lazarytu we Knurowie ale w drodze umarł.

A boroczek mioł sie hnet żynić, ancug i wszysko inksze na wesele mioł już pokupione.”

Pogrzeb Donata Szindlera zgromadził tłumy głównie młodych ludzi z całej okolicy i stał się manifestacją niezadowolenia przeciwko bezrobociu, biedzie, braku perspektyw i bezczelności władzy, która miała fundusze na różne uroczystości patriotyczne, gdzie działacze i byli tzw. „powstańcy” zawsze mieli darmowe piwo i wurszt, a reszta mogła tylko patrzeć i łykać śliny. Ale już nie było pieniędzy na pomoc dla kolejnych roczników młodych ludzi, którzy po skończeniu szkoły powszechnej byli pozostawieni samym sobie.

Jadwiga Bujok, z domu Knapczyk.

PODOBNIE JAK PANI AGNIESZKA, TAK SAMO PANI JADWIGA NALEŻY DO GRONA TYCH JUŻ PRAWIE OSTATNICH OSÓB, KTÓRE ŻYŁY W CZASACH BIEDASZYBÓW. I, TAK JAK W PRZYPADKU PANI JADWIGI, MIAŁA OKAZJĘ WIELOKROTNIE PODPATRYWAĆ FEDRUJĄCYCH, GDYŻ MIESZKAŁA PRAKTYCZNIE NA SKRAJU LASU.

– W doma nos było 10 dzieci. 8 synkōw i dwie dziołchy. Ojciec robił na grubie za bergmona.

Mieszkali my w Jaśkowicach zaroz kole lasa, niydaleko tyj betlyjki, kero nasz opa i oma od naszych ôjcōw, Johann i Marianna Knapczyk, ufundowali w 1862 roku.

Jożech je 1927 rocznik i skuli tego jo to wszystko, co sie tu dzioło w lesie widziałach. Tukej sie schodzili fedrować w tych biydaszybach niy yno synki z Jaśkowic, ale zewszond, ze Palowic, Bełku, Zawady czy Zazdrości. Jak szli to musieli przechodzić kole naszyj chałpy i zawsze sie pytali czy mogom sie zostawić te narzyndzia, kerymi kopali i zostawiali we stodole roztomajte łobuszki, kliny, rylki, hercōwy, siekyry, piły i insze klamorstwo. Ja, to jest prowda, że policjo przyjeżdżała i biła kaj popadnie tych synkōw. Z tego co godali to było taki ekstra komando policyjne w Rybniku, kere wozili autobusym i ci byli nojgorsi. A to wszystko, te fedrowani było yno z biydy, z niczego wiyncyj, a to ich za to jeszcze gonili.

Niy yno byli bici, ale i sami tracili życie. Taki Szafraniec z Jaśkowic fedrowoł na 6 metrōw głymbokim biydaszbie i sie w nim udusił. Tego już niy wiym czy mu luftu brakło, czy sie jakimś gazym zatruł abo hercszlag dostoł, ale jak go znodli, to już bōł niyżywy.

Skuli tego, że my mieszkali tak blisko lasa to niy było dnia, żeby my niy szły do lasa. Całe lato my chodzili na jagody, maliny, a potym na grziby, choć niy było wolno, bo kożdy, fto chcioł zbiyrać w lesie, musioł wykupić taki bilet, inacyj jak go feszter trefił to mu wszysko kozoł wysypać, abo mu to wzion. Beztōż my, dzieci, zawsze my uciekały przed fesztrym, kery, jak mu sie chciało, to nos gonił i roz tak my uciekały, że jedna dziołcha wpadła do starego biydaszybu, kery bōł yno trocha z wiyrchu przisypany chrōstym. Potym, jak jom wyciongli, to już była niyżywo.

Niy było lekko, choć człowiek bōł dzieckym to musioł robić bo chcioł pomōc ôjcom, kerzi mieli ciyżko, żeby tako familijo wyżywić.Z WEHRMACHTU DO AMERYKI
CZYLI DOLE I NIEDOLE GÓRNOŚLĄZAKÓW

HISTORIA PANA JANA NOREK ZACZYNA SIĘ 10.11.1916 ROKU W BIERUNIU STARYM, KIEDY PRZYCHODZI NA ŚWIAT JAKO PIERWSZE DZIECKO SWOICH RODZICÓW. PO NIM URODZIŁO SIĘ JESZCZE SIEDMIU BRACI I TRZY SIOSTRY, CZYLI W SUMIE JEDENASTKA, KTÓRĄ TRZEBA BYŁO WYKARMIĆ I UBRAĆ, A TATA PANA JANA WRÓCIŁ Z WOJNY ŚWIATOWEJ BEZ OKA, CZYLI BYŁ INWALIDĄ, ZA CO PRZYZNANO MU 45 ZŁ RENTY, ZA KTÓRĄ MOŻNA BYŁO WTENCZAS KUPIĆ 100 KG WIEPRZKA. POZORNIE NIE BYŁO TO MAŁO, ALE TEŻ WCALE NIE ZA DUŻO, JEŚLI WEŹMIE SIĘ POD UWAGĘ NIEPRACUJĄCĄ ŻONĘ RODZĄCĄ CO ROKU KOLEJNE DZIECKO.

– To co najbardziej mi utkwiło w pamięci z czasów dzieciństwa, wspomina pan Norek, to epizod z Powstaniami w 1921 roku, kiedy przyszli do ojca ci tzw. „powstańcy” z zabitym żubrem, którego u nas rozebrali z mięsa na potrzeby powstania i to mięso miał ojciec zwieźć powstańcom i przy okazji być zmobilizowanym, ale ojciec im tylko bez przerwy powtarzał, że już ma dość jakiegokolwiek wojska i wojny, na której stracił oko i żadnej giwery do ręki nie weźmie, ale nie było tłumaczenia i musiał pojechać furą swoimi końmi z żołnierzami Korfantego ku Odrze, skąd wrócił dopiero po dwóch tygodniach, ale bez fury i koni. Potem już bardzo niechętnie wspominał o tym wydarzeniu.

Na początku ojciec pracował na kopalni w Nikiszowcu dokąd codziennie dojeżdżał, a kiedy go zwolniono z powodu jakiegoś kolejnego kryzysu, utrzymywaliśmy się wyłącznie z pracy na polu, którego było 0,5 hektara swojego i co najmniej tyle samo dzierżawionego, dzięki czemu można było hodować dwie krowy, kozy, barany i mnóstwo drobiu, które były naszym jedynym dostawcą mięsa i mleka. Kupowanie żywności w sklepie było nieznane w mojej rodzinie.

Szkołę powszechną zacząłem jeszcze po niemiecku ale trwało to krótko, może z pół roku, kiedy nadgorliwcy od polskości wygnali nauczycieli niemieckich, a na ich miejsce sprowadzono dwóch urlopowanych polskich oficerów: Czaja i Kalibabka, którzy mieli szerzyć polskość pośród ludu śląskiego. Po jakimś czasie oficerów zmieniły dwie nauczycielki z Krakowa: Marysia i Helenka Kwaszczykówny. Wiadomo, Górny Śląsk był polski, to i w szkole musieli nas uczyć w tym języku, ale w domu i poza lekcjami nikt inaczej nie godoł jak po śląsku.

Samo nauczanie przebiegało w sposób siermiężny, najpierw pisaliśmy tylko na tabliczkach, a dopiero potem w późniejszych klasach wprowadzono zeszyty i pisanie atramentem, z którym było więcej problemów niż pożytku.

Nie był to czas łatwy ani dla mnie, ani dla rodziców, jako najstarszy spośród rodzeństwa musiałem już jako dziecko pracować na równi z dorosłymi. Wracając ze szkoły jeszcze nie zdążyłem dobrze zamknąć furtki, a matka już wołała, żebym poszedł zrobić to czy tamto, robotą byłem karmiony częściej niż obiadem. No cóż, takie były czasy.

Po skończeniu szkoły powszechnej oczywiście dalej nie poszedłem się uczyć, bo to kosztowało, a pieniądze, jeśli były, to były potrzebne na inne ogólno-rodzinne cele niż szkoły. Przez pierwsze dwa lata pracowałem u siebie albo u kogoś głównie na polu, ale gdy mi minęło 18 lat to chciałem już mieć jakieś swoje pieniądze i znalazłem sobie robotę na budowie w Katowicach. Robota nie była lekka, wszystko się robiło rękami, jako początkujący razem z kolegami musieliśmy nosić cegły na plecach w takich specjalnych drewnianych nosidłach wychodząc z nimi po drabinach. Pomimo że chodzenie po drabinach na wysokie rusztowania było piekielnie ryzykowne, dzięki Bogu nie zdarzył się żaden wypadek. Choć robota była ciężka (pracowaliśmy po 12 godzin z wynagrodzeniem 5 zł na dzień) i musiałem codziennie do niej pedałować na rowerze, byłem zadowolony, bo miałem swoje własne pieniądze, za które kupiłem sobie w wieku 19 lat materiał na pierwszy w życiu ancug. Długo tam nie popracowałem bo budowa się skończyła, a nowych robót nikt nie zaczynał bo był wielki kryzys, który na Śląsku miał trwać aż do wybuchu wojny.

W międzyczasie wstąpiłem do Związku Młodzieży Powstańczej, chociaż nie byłem w powstaniu ale dzięki tego typu patriotycznym organizacjom miało się wiele ulg. No, mogłem również uczestniczyć w zespole tanecznym i brać udział w rożnych uroczystościach, gdzie zawsze było jakieś jedzenie i picie na koszt organizacji, co miało bardzo istotne znaczenie w czasach ostrego kryzysu.

W zasadzie daleko stałem od polityki, wolałem sobie pograć z kolegami na akordeonie czy potańczyć ale polityka, a właściwie jej pokłosie czyli wojna, same przyszły do mnie.

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_