- bestseller
- promocja
-
W empik go
Sprawa Wagera. Opowieść o katastrofie, buncie i morderstwie - ebook
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Sprawa Wagera. Opowieść o katastrofie, buncie i morderstwie - ebook
Najnowsza książka autora bestsellerowego Czasu krwawego księżyca.
28 stycznia 1742 roku u wybrzeży Brazylii ocean wyrzucił na brzeg łódź zbudowaną z przypadkowych kawałków drewna i szmat. Znajdowało się na niej trzydziestu wycieńczonych, mężczyzn, którzy opowiedzieli niezwykłą historię. Byli to rozbitkowie ze statku Jego Królewskiej Mości Wager, brytyjskiej jednostki, która rozbiła się na odludnej wyspie u wybrzeży Patagonii. Zostali powitani jak bohaterowie. Sześć miesięcy później inna, jeszcze bardziej zniszczona jednostka wylądowała na wybrzeżu Chile. Na tej łodzi było trzech rozbitków, którzy opowiedzieli zupełnie inną historię. Trzydziestu marynarzy, którzy wylądowali w Brazylii, nie było bohaterami - byli buntownikami. Gdy posypały się oskarżenia o zdradę i morderstwo, Admiralicja zwołała sąd wojenny, aby ustalić, kto mówi prawdę. Stawką było życie i śmierć - ktokolwiek zostanie uznany za winnego, może zostać powieszony.
HMS Wager to wspaniała opowieść o ludzkich zachowaniach w ekstremalnych sytuacjach, opowiedziana przez jednego z największych pisarzy non-fiction. David Grann odkrywa głębsze znaczenie wydarzeń, pokazując, że nie tylko kapitan i załoga Wagera stanęli przed sądem, oskarżono też samą ideę imperium.
Sprawa Wagera ma wszystko: katastrofę statku, walkę o przetrwanie i ekscytujący punkt kulminacyjny na sali sądowej. To najbardziej trzymająca w napięciu morska opowieść od lat. Grann pokazuje, jak sposób przedstawienia danej historii, czy to sędziom, czy czytelnikom, kształtuje losy jednostki i narodu, a także naszą zbiorową pamięć.
„The Wall Street Journal”
Ta zdumiewająca opowieść o wojnie morskiej, buntach i przetrwaniu na XVIII-wiecznym Atlantyku udowadnia, że książka non-fiction może być równie ekscytująca jak każdy letni hit kinowy.
„People”
DAVID GRANN jest autorem bestsellerów „New York Timesa”: Czasu krwawego księżyca (W.A.B., 2018) i Zaginionego miasta Z. Amazońskiej wyprawy tropem zabójczej obsesji (W.A.B., 2018). Czas krwawego księżyca trafił do finału National Book Award i zdobył Edgar Allan Poe Award. Grann napisał również książkę Biała ciemność (W.A.B., 2021) oraz zbiór reportaży The Devil and Sherlock Holmes. Jest laureatem ważnych nagród, w tym George Polk Award.
Mieszka w Nowym Jorku z żoną i dziećmi.
| Kategoria: | Literatura faktu |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8387-063-2 |
| Rozmiar pliku: | 8,0 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
OD AUTORA
Wyznam, że nigdy nie byłem świadkiem uderzenia statku o skały ani związania kapitana przez załogę. Nie widziałem również na własne oczy, jak ktoś dokonuje oszustwa i morderstwa. Spędziłem jednak lata na przeczesywaniu archiwaliów: rozmytych dzienników pokładowych, niszczejącej korespondencji, zawierających półprawdy pamiętników, ocalałych akt uciążliwego procesu, który toczył się przed sądem wojskowym. Co najważniejsze, przestudiowałem relacje osób uczestniczących w tych wydarzeniach – osób, które nie tylko były ich świadkami, lecz które także te wydarzenia kształtowały. Starałem się zebrać jak najwięcej faktów, by ustalić, co naprawdę się stało. Mimo to nie zawsze udawało mi się połapać w sprzecznych, a czasem wręcz zwalczających się opiniach uczestników. Zamiast wyjaśniać każdą różnicę lub jeszcze bardziej zaciemniać już i tak niejasne dowody, chciałem oddać racje wszystkich stron i pozostawić ostateczny werdykt czytelnikowi – oddać tę opowieść pod osąd historii.PROLOG
Jedynym bezstronnym świadkiem było słońce. Przez wiele dni obserwowało, jak ten dziwny obiekt unosi się i opada na oceanie, zdany na łaskę i niełaskę wiatru oraz fal¹. Kilka razy omal nie rozbił się o rafę, co mogło przedwcześnie zakończyć naszą opowieść. Jednak w jakiś niepojęty sposób – czy to za sprawą przeznaczenia, jak później twierdzili niektórzy, czy też głupiego łutu szczęścia – zdryfował do zatoki u południowo-wschodnich wybrzeży Brazylii, gdzie kilku mieszkańców zwróciło na niego uwagę.
Długa na ponad piętnaście metrów i szeroka na ponad trzy metry łódź wyglądała tak, jakby została sklecona ze skrawków drewna i materiału, a następnie zniszczona. Żagle były postrzępione, bom złamany. Woda morska wlewała się przez nieszczelny kadłub do środka, wewnątrz panował okropny smród. Zbierający się gapie usłyszeli niepokojące dźwięki – okazało się, że na pokładzie tłoczyło się trzydziestu mężczyzn o skrajnie wychudzonych ciałach. Ich ubrania w dużej mierze się rozpadły, a twarze pokrywały włosy, splątane i zasolone niczym wodorosty.
Niektórzy byli tak słabi, że nie mogli utrzymać się na nogach. Jeden z nich wkrótce potem wydał ostatnie tchnienie. Osoba, która prawdopodobnie nimi dowodziła, podniosła się z niezwykłym wysiłkiem woli i ogłosiła, że są rozbitkami ze statku Jego Królewskiej Mości Wager, brytyjskiego okrętu wojennego.
Gdy wiadomość ta dotarła do Anglii, przyjęto ją z niedowierzaniem. We wrześniu 1740 roku, podczas konfliktu z Hiszpanią, Wager, na którego pokładzie znajdowało się około dwustu pięćdziesięciu osób, wyruszył wraz z całą eskadrą z Portsmouth z tajną misją zdobycia wypełnionego skarbami hiszpańskiego galeonu, znanego jako „nagroda wszech oceanów”. W pobliżu przylądka Horn, na krańcu Ameryki Południowej, eskadra napotkała huragan. Panowało powszechne przekonanie, że Wager zatonął i nikt z załogi nie przeżył. Jednak dwieście osiemdziesiąt trzy dni po tym, jak okręt widziano po raz ostatni, ludzie ci cudem pojawili się w Brazylii.
Rozbili się przy odludnej wyspie u wybrzeży Patagonii. Większość oficerów i marynarzy zginęła, ale osiemdziesięciu jeden ocalałych wyruszyło dalej w prowizorycznej łodzi skleconej po części z wraku Wagera. Upchnięci na pokładzie tak ciasno, że ledwie mogli się poruszać, płynęli pośród groźnych wichur i fal, burz lodowych i trzęsień ziemi. Ponad pięćdziesięciu ludzi straciło życie podczas tego znojnego rejsu, a nieliczni ocalali przebyli ponad dwa i pół tysiąca mil morskich – była to jedna z najdłuższych podróży rozbitków, jakie odnotowano w historii. Nie szczędzono im pochwał za pomysłowość i odwagę. Jak zauważył przywódca grupy, trudno było uwierzyć, że „ludzka natura mogła znieść nieszczęścia, które przetrwaliśmy”².
***
Pół roku później do lądu – tym razem do południowo-zachodnich wybrzeży Chile – przybiła kolejna łódź. Była jeszcze mniejsza; drewniane czółno napędzane żaglem zszytym ze strzępów koców. Na pokładzie znajdowało się trzech rozbitków, których stan wydawał się jeszcze bardziej przerażający niż ich dawnych kompanów. Byli półnadzy i wycieńczeni, a ich ciała pokrywały roje owadów. Jeden z mężczyzn był tak oszołomiony, że jak ujął to jego towarzysz: „całkiem się zatracił, nie pamiętał naszych imion… ani nawet swego”³.
Po wyzdrowieniu i powrocie do Anglii mężczyźni ci postawili szokujący zarzut swoim towarzyszom, którzy pojawili się w Brazylii. Według nich nie byli oni bohaterami, lecz buntownikami. Z późniejszych oskarżeń i kontroskarżeń obu stron wynikało, że po wylądowaniu na wyspie oficerowie i zwykli marynarze Wagera walczyli o przetrwanie w ekstremalnych warunkach. W obliczu głodu i ujemnych temperatur założyli placówkę i próbowali przywrócić porządek morski. Jednak w miarę pogarszania się sytuacji ci samozwańczy apostołowie oświecenia popadli w hobbesowski stan natury. Tworzyli zwalczające się wzajemnie frakcje, porzucali swych kompanów, dopuszczali się morderstw. Doszło nawet do kilku aktów kanibalizmu.
Po powrocie do Anglii prowodyrzy każdej grupy wraz ze swoimi sojusznikami zostali postawieni przed sądem wojskowym. Proces groził ujawnieniem prawdziwej natury nie tylko oskarżonych, lecz także całego imperium, którego rzekomą misją było szerzenie cywilizacji.
Kilku oskarżonych opublikowało sensacyjne – a zarazem sprzeczne ze sobą – relacje z tego, co jeden z nich nazwał „mroczną i zawiłą” aferą⁴. Raporty z wyprawy wywarły wpływ na takich filozofów, jak Rousseau, Voltaire i Monteskiusz, a później również na Charlesa Darwina i dwóch wielkich powieściopisarzy marynistycznych, Hermana Melville’a i Patricka O’Briana. Głównym celem podejrzanych było przekonanie admiralicji i opinii publicznej do swoich racji. Jeden z ocalałych przedstawił kronikę, którą określił mianem „wiernej opowieści”⁵. Utrzymywał przy tym: „Zachowałem skrupulatność i ostrożność, nie chcąc, by w relacji mej pojawiło się choćby jedno słowo nieprawdy. Albowiem fałsz jakiejkolwiek natury byłby wysoce absurdalny w dziele mającym na celu obronę autora”⁶. Z kolei przywódca drugiej strony konfliktu twierdził we własnej kronice, że jego wrogowie przedstawili „niedoskonały opis zdarzeń”⁷ i „oczernili nas najgorszymi oszczerstwami”⁸. Deklarował: „Do końca będziemy głosić prawdę; jeśli ona nam nie pomoże, to już zaprawdę nic tego nie uczyni”⁹.
***
Wszyscy próbujemy nadać spójność i znaczenie chaotycznym wydarzeniom naszej egzystencji. Przeszukujemy surowe obrazy z naszych wspomnień, wybieramy spomiędzy nich te najważniejsze, niektóre utrwalamy, inne wymazujemy. Przedstawiamy się jako bohaterowie naszych historii, pozwalając sobie żyć z tym, co zrobiliśmy – lub czego nie zrobiliśmy.
Jednak w tym przypadku wszyscy ocaleni wiedzieli, że ich życie zależy od opowiadanych przez nich historii. Wiedzieli, że jeśli nie będą wystarczająco przekonujący, mogą zawisnąć na rei.------------------------------------------------------------------------
¹ Opis przybycia łodzi z rozbitkami w dużej mierze zaczerpnąłem z dzienników ocalałych, meldunków, opublikowanych relacji i prywatnej korespondencji. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w książkach: A Voyage to the South Seas Johna Bulkeleya i Johna Cumminsa, The Narrative of the Honourable John Byron Johna Byrona, The Sequel to Bulkeley and Cummins’s „Voyage to the South Seas” Alexandra Campbella, The Wager Disaster C.H. Laymana oraz zapisów w TNA-ADM 1 i JS.
² John Bulkeley, John Cummins, A Voyage to the South Seas, s. XXXI. John Cummins, cieśla okrętowy na Wagerze, jest wymieniony jako współautor dziennika, ale w rzeczywistości napisał go Bulkeley.
³ John Byron, The Narrative of the Honourable John Byron, s. 170.
⁴ John Bulkeley, John Cummins, dz. cyt., XXIV.
⁵ Alexander Campbell, The Sequel to Bulkeley and Cummins’s „Voyage to the South Seas”, strona tytułowa.
⁶ Tamże, s. VII–VIII.
⁷ John Bulkeley, John Cummins, dz. cyt., s. 72.
⁸ Tamże.
⁹ Tamże, s. XXIV.
Wyznam, że nigdy nie byłem świadkiem uderzenia statku o skały ani związania kapitana przez załogę. Nie widziałem również na własne oczy, jak ktoś dokonuje oszustwa i morderstwa. Spędziłem jednak lata na przeczesywaniu archiwaliów: rozmytych dzienników pokładowych, niszczejącej korespondencji, zawierających półprawdy pamiętników, ocalałych akt uciążliwego procesu, który toczył się przed sądem wojskowym. Co najważniejsze, przestudiowałem relacje osób uczestniczących w tych wydarzeniach – osób, które nie tylko były ich świadkami, lecz które także te wydarzenia kształtowały. Starałem się zebrać jak najwięcej faktów, by ustalić, co naprawdę się stało. Mimo to nie zawsze udawało mi się połapać w sprzecznych, a czasem wręcz zwalczających się opiniach uczestników. Zamiast wyjaśniać każdą różnicę lub jeszcze bardziej zaciemniać już i tak niejasne dowody, chciałem oddać racje wszystkich stron i pozostawić ostateczny werdykt czytelnikowi – oddać tę opowieść pod osąd historii.PROLOG
Jedynym bezstronnym świadkiem było słońce. Przez wiele dni obserwowało, jak ten dziwny obiekt unosi się i opada na oceanie, zdany na łaskę i niełaskę wiatru oraz fal¹. Kilka razy omal nie rozbił się o rafę, co mogło przedwcześnie zakończyć naszą opowieść. Jednak w jakiś niepojęty sposób – czy to za sprawą przeznaczenia, jak później twierdzili niektórzy, czy też głupiego łutu szczęścia – zdryfował do zatoki u południowo-wschodnich wybrzeży Brazylii, gdzie kilku mieszkańców zwróciło na niego uwagę.
Długa na ponad piętnaście metrów i szeroka na ponad trzy metry łódź wyglądała tak, jakby została sklecona ze skrawków drewna i materiału, a następnie zniszczona. Żagle były postrzępione, bom złamany. Woda morska wlewała się przez nieszczelny kadłub do środka, wewnątrz panował okropny smród. Zbierający się gapie usłyszeli niepokojące dźwięki – okazało się, że na pokładzie tłoczyło się trzydziestu mężczyzn o skrajnie wychudzonych ciałach. Ich ubrania w dużej mierze się rozpadły, a twarze pokrywały włosy, splątane i zasolone niczym wodorosty.
Niektórzy byli tak słabi, że nie mogli utrzymać się na nogach. Jeden z nich wkrótce potem wydał ostatnie tchnienie. Osoba, która prawdopodobnie nimi dowodziła, podniosła się z niezwykłym wysiłkiem woli i ogłosiła, że są rozbitkami ze statku Jego Królewskiej Mości Wager, brytyjskiego okrętu wojennego.
Gdy wiadomość ta dotarła do Anglii, przyjęto ją z niedowierzaniem. We wrześniu 1740 roku, podczas konfliktu z Hiszpanią, Wager, na którego pokładzie znajdowało się około dwustu pięćdziesięciu osób, wyruszył wraz z całą eskadrą z Portsmouth z tajną misją zdobycia wypełnionego skarbami hiszpańskiego galeonu, znanego jako „nagroda wszech oceanów”. W pobliżu przylądka Horn, na krańcu Ameryki Południowej, eskadra napotkała huragan. Panowało powszechne przekonanie, że Wager zatonął i nikt z załogi nie przeżył. Jednak dwieście osiemdziesiąt trzy dni po tym, jak okręt widziano po raz ostatni, ludzie ci cudem pojawili się w Brazylii.
Rozbili się przy odludnej wyspie u wybrzeży Patagonii. Większość oficerów i marynarzy zginęła, ale osiemdziesięciu jeden ocalałych wyruszyło dalej w prowizorycznej łodzi skleconej po części z wraku Wagera. Upchnięci na pokładzie tak ciasno, że ledwie mogli się poruszać, płynęli pośród groźnych wichur i fal, burz lodowych i trzęsień ziemi. Ponad pięćdziesięciu ludzi straciło życie podczas tego znojnego rejsu, a nieliczni ocalali przebyli ponad dwa i pół tysiąca mil morskich – była to jedna z najdłuższych podróży rozbitków, jakie odnotowano w historii. Nie szczędzono im pochwał za pomysłowość i odwagę. Jak zauważył przywódca grupy, trudno było uwierzyć, że „ludzka natura mogła znieść nieszczęścia, które przetrwaliśmy”².
***
Pół roku później do lądu – tym razem do południowo-zachodnich wybrzeży Chile – przybiła kolejna łódź. Była jeszcze mniejsza; drewniane czółno napędzane żaglem zszytym ze strzępów koców. Na pokładzie znajdowało się trzech rozbitków, których stan wydawał się jeszcze bardziej przerażający niż ich dawnych kompanów. Byli półnadzy i wycieńczeni, a ich ciała pokrywały roje owadów. Jeden z mężczyzn był tak oszołomiony, że jak ujął to jego towarzysz: „całkiem się zatracił, nie pamiętał naszych imion… ani nawet swego”³.
Po wyzdrowieniu i powrocie do Anglii mężczyźni ci postawili szokujący zarzut swoim towarzyszom, którzy pojawili się w Brazylii. Według nich nie byli oni bohaterami, lecz buntownikami. Z późniejszych oskarżeń i kontroskarżeń obu stron wynikało, że po wylądowaniu na wyspie oficerowie i zwykli marynarze Wagera walczyli o przetrwanie w ekstremalnych warunkach. W obliczu głodu i ujemnych temperatur założyli placówkę i próbowali przywrócić porządek morski. Jednak w miarę pogarszania się sytuacji ci samozwańczy apostołowie oświecenia popadli w hobbesowski stan natury. Tworzyli zwalczające się wzajemnie frakcje, porzucali swych kompanów, dopuszczali się morderstw. Doszło nawet do kilku aktów kanibalizmu.
Po powrocie do Anglii prowodyrzy każdej grupy wraz ze swoimi sojusznikami zostali postawieni przed sądem wojskowym. Proces groził ujawnieniem prawdziwej natury nie tylko oskarżonych, lecz także całego imperium, którego rzekomą misją było szerzenie cywilizacji.
Kilku oskarżonych opublikowało sensacyjne – a zarazem sprzeczne ze sobą – relacje z tego, co jeden z nich nazwał „mroczną i zawiłą” aferą⁴. Raporty z wyprawy wywarły wpływ na takich filozofów, jak Rousseau, Voltaire i Monteskiusz, a później również na Charlesa Darwina i dwóch wielkich powieściopisarzy marynistycznych, Hermana Melville’a i Patricka O’Briana. Głównym celem podejrzanych było przekonanie admiralicji i opinii publicznej do swoich racji. Jeden z ocalałych przedstawił kronikę, którą określił mianem „wiernej opowieści”⁵. Utrzymywał przy tym: „Zachowałem skrupulatność i ostrożność, nie chcąc, by w relacji mej pojawiło się choćby jedno słowo nieprawdy. Albowiem fałsz jakiejkolwiek natury byłby wysoce absurdalny w dziele mającym na celu obronę autora”⁶. Z kolei przywódca drugiej strony konfliktu twierdził we własnej kronice, że jego wrogowie przedstawili „niedoskonały opis zdarzeń”⁷ i „oczernili nas najgorszymi oszczerstwami”⁸. Deklarował: „Do końca będziemy głosić prawdę; jeśli ona nam nie pomoże, to już zaprawdę nic tego nie uczyni”⁹.
***
Wszyscy próbujemy nadać spójność i znaczenie chaotycznym wydarzeniom naszej egzystencji. Przeszukujemy surowe obrazy z naszych wspomnień, wybieramy spomiędzy nich te najważniejsze, niektóre utrwalamy, inne wymazujemy. Przedstawiamy się jako bohaterowie naszych historii, pozwalając sobie żyć z tym, co zrobiliśmy – lub czego nie zrobiliśmy.
Jednak w tym przypadku wszyscy ocaleni wiedzieli, że ich życie zależy od opowiadanych przez nich historii. Wiedzieli, że jeśli nie będą wystarczająco przekonujący, mogą zawisnąć na rei.------------------------------------------------------------------------
¹ Opis przybycia łodzi z rozbitkami w dużej mierze zaczerpnąłem z dzienników ocalałych, meldunków, opublikowanych relacji i prywatnej korespondencji. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w książkach: A Voyage to the South Seas Johna Bulkeleya i Johna Cumminsa, The Narrative of the Honourable John Byron Johna Byrona, The Sequel to Bulkeley and Cummins’s „Voyage to the South Seas” Alexandra Campbella, The Wager Disaster C.H. Laymana oraz zapisów w TNA-ADM 1 i JS.
² John Bulkeley, John Cummins, A Voyage to the South Seas, s. XXXI. John Cummins, cieśla okrętowy na Wagerze, jest wymieniony jako współautor dziennika, ale w rzeczywistości napisał go Bulkeley.
³ John Byron, The Narrative of the Honourable John Byron, s. 170.
⁴ John Bulkeley, John Cummins, dz. cyt., XXIV.
⁵ Alexander Campbell, The Sequel to Bulkeley and Cummins’s „Voyage to the South Seas”, strona tytułowa.
⁶ Tamże, s. VII–VIII.
⁷ John Bulkeley, John Cummins, dz. cyt., s. 72.
⁸ Tamże.
⁹ Tamże, s. XXIV.
więcej..
