Świat Hoppera. Wiersze wczesne i późne - ebook

Jerzy Jarniewicz

ŚWIATŁO NA MURACH ŻYCIA

Są w dziejach literatury postaci szczególne, które nie tylko zostawiły zajmujący nas do dziś twórczy dorobek, ale też pomagały innym tworzyć – jako wydawcy, redaktorzy, patroni. W takiej podwójnej roli wystąpił na przykład Ezra Pound, poeta z dorobkiem wyznaczającym drogę, jaką powędrowała współczesna poezja, a także niezrównany literacki akuszer, bez którego nie powstałaby _Ziemia jałowa_, jaką dziś znamy, a _Ulisses_ nie ruszyłby z takim impetem na podbój czytelniczej wyobraźni po obu stronach Atlantyku.

Takim nie mieszczącym się w jednym wcieleniu twórcą akuszerem był także Lawrence Ferlinghetti. Poeta, którego debiutancki tom wierszy sprzedał się w milionie egzemplarzy, a jednocześnie wydawca, bez którego trudno wyobrazić sobie historię poezji amerykańskiej drugiej połowy ubiegłego wieku. To on w 1953 roku założył i przez ponad pół wieku prowadził w San Francisco słynną księgarnię, do której do dziś ciągną pielgrzymki, a której legendarny status mógłbym porównać tylko z prowadzoną, między wojnami, przez Sylvię Beach paryską Shakespeare and Company. Księgarnię nazwał City Lights, „Światła wielkiego miasta”, oddając hołd genialnemu „małemu człowieczkowi”, Charliemu Chaplinowi, imigrantowi, z którym Ferlinghetti się identyfikował i który przez lata nawiedzał jego wyobraźnię: „Chaplin jest dla mnie wzorcem poety, duchem poszukującym miłości i wolności. Poeta z definicji musi być wrogiem państwa. Przyjrzyjmy się filmom Chaplina, on tam nieustannie ucieka przed próbującą dorwać go policją. Mały człowieczek przeciw światu”.

Kiedy Ferlinghetti wyszedł z pomysłem wydawania niemal wyłącznie książek poetyckich w miękkich okładkach, wierząc, że starannie dobrana poezja znajdzie swoich czytelników, wróżono mu, że rychło pójdzie z torbami. Ryzyko się opłaciło, bo książki z zainicjowanej przez niego kieszonkowej serii poetyckiej, The Pocket Poets Series, zna dziś, pozwólmy sobie na niewielką tylko przesadę, każdy czytelnik współczesnej poezji. Poza beatnikami, z którymi Ferlinghetti się związał (bardziej towarzysko niż literacko) i których patronem się stał, poza Ginsbergiem, Kerouackiem, Burroughsem, Corso czy Snyderem, wśród autorów z jego wydawniczego portfolio znaleźli się również twórcy zza oceanu, Garcia Lorca, Prévert, Artaud, Majakowski, Bataille, Picasso, Topor; nie przypadkiem trafił też na tę listę poeta Karol Marks, autor tomu _Wierszy miłosnych_ (tak, to ten Marks). To zdecydowane wyjście poza narodowe opłotki, połączenie nowej poezji amerykańskiej z literaturą obcojęzyczną, radykalną i eksperymentalną, dziś może oczywiste, było na owe czasy gestem bez mała rewolucyjnym, na które mógł sobie pozwolić Ferlinghetti, poeta amerykański, urodzony, jako pogrobowiec, w rodzinie włosko-francusko-żydowskich imigrantów, przez pierwszych pięć lat życia mieszkający we Francji, mówiący po francusku i uważający się za Francuza. Granice były dla niego obrazą, państwa narodowe wielką pomyłką historii, a naród, „który nie zna innego języka niż swój własny i żadnej innej kultury niż swoja własna”, jawił mu się jako „godny pożałowania”. Krótko mówiąc, Ferlinghetti, wydawca i księgarz, nie miał sobie równych: już sam katalog wydanych przez niego książek czyta się jak wywrotowy manifest, a to, że potrafił na ruchomych piaskach poezji wybudować instytucję suwerenną i nieortodoksyjną, programowo odcinającą się od rządowych dotacji, do dziś pozostaje ewenementem. Z bycia wydawcą uczynił sztukę.

Ferlinghetti nie tylko puszczał w świat niepokorne, choć mieszczące się w kieszeni książki, gotów był też za swoje wydawnicze wybory ponosić konsekwencje, jak to się stało w przypadku _Skowytu_ Allena Ginsberga. Książkę uznano za dzieło plugawe, obrażające poczucie przyzwoitości Amerykanów, nakład skonfiskowano, wydawcę wraz z pracownikiem księgarni aresztowano, wytoczono im niechlubny proces, za który Ameryka będzie się jeszcze długo wstydzić. Ferlinghetti proces ten wygrał. I nie była to jedynie jego prywatna wygrana. Decyzja sędziego Claytona W. Horna z 1957 roku uniewinniająca Ferlinghettiego była wygraną nowej poezji, niebojącej się ryzyka, odrzucającej myślowe schematy i zachowawcze upodobania estetyczne, rzucającej wyzwanie zakochanemu w sobie, obłudnemu i zmaterializowanemu społeczeństwu. Więcej: to także, między innymi, dzięki tej wygranej mogło dojść do wielkiego pokoleniowego przebudzenia, które nazywamy kontrkulturą lat sześćdziesiątych. Ferlinghetti w tej historii zagrał rolę pierwszoplanową.

Ta rola, bezwzględnie oscarowa, zasługująca na to, by od niej właśnie zacząć opowieść o Ferlinghettim, nieco przyćmiła inne jego wcielenie: poety, dla którego pisanie wiązało się ze społeczną i polityczną aktywnością. Wiersz wzywał do działania, wiersz sam bywał działaniem: „Poeci, wyjdźcie z szaf, / otwórzcie okna, otwórzcie drzwi, / za długo siedzieliście w swoich zamkniętych światach Widzieliśmy najlepsze umysły naszego pokolenia, / które zniszczyła nuda na wieczorkach poetyckich. / Nie czekajcie na Rewolucję, / bo zacznie się ona bez was” – pisał w wierszu _Populist Manifesto_ z 1975 roku. To prawda, że beatników, do których się często, wbrew niemu samemu, Ferlinghettiego zalicza, nie obchodziła aktywność polityczna: kontestowali system, odwracając się od niego. Ale do czasu. Gdy nastała dekada lat sześćdziesiątych, aktywność stała się czymś nieuniknionym: rozkręcał się zimnowojenny wyścig zbrojeń, toczyła się absurdalna wojna w Wietnamie, rasizm podnosił swój łeb, a na uczelniach odbierano studentom wolność słowa. Ferlin­ghetti, tak jak Ginsberg, sprzęgnął poezję z czynem, sztukę z politycznym zaangażowaniem. Nie bojąc się patosu, wyznał, że „poezja to ostatni azyl człowieczeństwa w mrocznych czasach”, a o sobie samym powiedział, że jego celem jest być „_agent provocateur_, poetą dywersyjnym, anarchistycznym i profetycznym”. Ważnym impulsem był tu wyjazd do chilijskiego Concepcion, w styczniu 1959, na festiwal poetycki, który odbywał się w gorączce wywołanej wiadomościami o toczącej się na Kubie rewolucji. Ferlinghetti nie tylko usłyszał, jak radykalnie wypowiadają się jego chilijscy koledzy, ale też zaprzyjaźnił się z Nicanorem Parrą i Pablo Nerudą, którzy stali się dla niego wzorcem poetów gotowych do konfrontacji z autokratycznymi instytucjami władzy. Podczas pobytu w Chile miał też okazję zobaczyć codzienną nędzę tamtego świata i zrewidować swoje poglądy na amerykańską obecność w tym regionie. Musiało to być formatywne dla Ferlinghettiego przeżycie, bo do Ameryki Łacińskiej wracał kilkakrotnie, a przede wszystkim odwiedził Kubę, której porewolucyjnym klimatem się zachwycił. Wizyta ta zaowocowała wierszem _Tysiąc straszliwych słów dla Fidela Castro_, w którym, cytując Walta Whitmana, porównywał kubańskiego przywódcę do Abrahama Lincolna. Przełomowe dla niego doświadczenie, którym była podróż na południe kontynentu, znalazło kontynuację dwadzieścia lat później we wsparciu, jakiego Ferlinghetti udzielił nikaraguańskiemu ruchowi sandinistów. Do Nikaragui przyjechał z wizytą w 1984 roku, powitał go Ernesto Cardenal, poeta, zakonnik i minister kultury. Wcześniej jednak, bo w lutym 1967, radykalizm polityczny Ferlinghettiego zaprowadził go też, nieuchronnie, do Moskwy, gdzie poznał tamtejsze środowisko literac­kie, odwiedził Teatr na Tagance, wystawiający adaptację _Dziesięciu dni, które wstrząsnęły światem_ Johna Reeda, a potem pojechał dalej na daleki, bo syberyjski, wschód. Ważnym wydarzeniem w biografii Ferlinghettiego, i wielu bliskich mu ideowo poetów amerykańskich, były spotkania z Andriejem Wozniesienskim i Jewgienijem Jewtuszenką, dwoma koncesjonowanymi poetami rosyjskimi, którzy w tamtych czasach odwiedzali Amerykę, recytując wiersze na stadionach, reprezentując – w mniemaniu zakochanych w nich po uszy słuchaczy – młodą, niepokorną, romantyczną w swoim rewolucyjnym zapale Rosję. Z tej masowej miłości wyłamał się jedynie Frank O’Hara, który w skierowanym do nich głośnym wierszu poskarżył się na nieznośny zalew ich twórczości i wyznał, że po śmierci Majakowskiego i Pasternaka stracił zainteresowanie rosyjską poezją. Z równą rezerwą odnosił się do nich Josif Brodski, który po przyjęciu Jewtuszenki do Amerykańskiej Akademii Literatury wystąpił z tego grona. Obaj Rosjanie, a także sam O’Hara, znaleźli się zresztą wśród autorów serii kieszonkowej City Lights. Był to czas, kiedy Ferlinghetti dał się ponieść roli trybuna, jego wiersze przemawiały z plakatów i ulotek, z fanzinów i broszur, deklamowano je na koncertach i demonstracjach. I nie było to politykowanie z wygodnej kanapy, w grudniu 1967 roku, podczas antywojennej demonstracji w Oakland, został – wraz z sześćdziesięcioma siedmioma innymi aktywistami, w tym z Joan Baez – zatrzymany i skazany na dziewiętnaście dni aresztu. Po latach ten wróg publiczny, chyba bez zdziwienia, dowiedział się, że teczka, którą na jego temat sporządziła CIA, to pokaźny zbiór dokumentów. Aktywność polityczna poety miała także inną cenę: od Ferlinghettiego, po sukcesie jego dwóch pierwszych książek, odwrócili się krytycy. W ich postawie Gary Snyder gotów był dopa­trywać się lęku, a może poczucia bezradności, wywołanego bezprecedensowym otwarciem się wierszy Ferlinghettiego na bieżącą politykę, choć przecież w historii poezji amerykańskiej nie brakuje przykładów znakomitej nierzadko poezji politycznej. W cytowanym tu już, powstałym za prezydentury George’a W. ­Busha wierszu Ferlinghetti, nie kryjąc gniewu, napisze: „Pożałowania godny jest naród, którego obywatele są jak stado owiec… którego pasterze prowadzą ich na manowce… którego przywódcy to łgarze…. którego mędrcy milczą… którego bigoci przejęli fale radiowe”.

_Dalsza część wstępu w wersji pełnej_***

a może ta samotna

starucha w szalu

jadąca pomarańczową ciuchcią

i szczebiocząca bez przerwy

do owiniętego w chusteczkę

oswojonego ptaszka

_mia mascotta_

_mia mascotta_

była szczęśliwsza

od tych wszystkich

nie zwracających na nią uwagi

niedzielnych wycieczkowiczów

z ich butelkami i koszykami

w wagonie który skrzypiąc

sunął przez pola kukurydzy

tak wolno że motyle

mogły spokojnie

do niego wlecieć

i z niego wylecieć***

Trzy panny szły przez kraj

Jedna niosła bochenek

chleba

I rzekła

Podzielmy go i pokrójmy

I wędrowały przez czerwony las

a w tym czerwonym lesie

stał czerwony kościół

a w tym czerwonym kościele

był czerwony ołtarz

a na tym czerwonym ołtarzu

leżał czerwony nóż

a teraz będzie przypowieść

Panny

chwyciły ten czerwony nóż

i poraniły chleb

a miejsca gdzie kroiły tym

czerwonym nożem

czerwieniały