MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
promocja
Szekspir i psychologia - ebook
Szekspir i psychologia - ebook
Od ponad stulecia, od kiedy Zygmunt Freud zdiagnozował u Hamleta kompleks Edypa, William Szekspir i jego dzieła stały się obiektem analiz psychologicznych. Teraz proponujemy odwrócić role. W jaki sposób sam Bard rozumiał mózg, zachowanie i sposoby działania ludzkiego umysłu? Właśnie z tym zamiarem dwaj psychologowie, Philip G. Zimbardo i Robert L. Johnson, wyruszyli w krainę Szekspira. Po dziś dzień nie stworzono opisu psychopaty lepszego niż Ryszard III, bardziej poruszającego obrazu demencji niż w Królu Learze ani równie zapadającej w pamięć ilustracji zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych niż próby zmycia krwawych plam przez Lady Makbet. Mniej znane i opisane są różnorodne zaburzenia psychiczne, które Szekspir przedstawił językiem odpowiadającym naszej współczesnej klasyfikacji chorób psychicznych opisanej w DSM-5. Psychologia Szekspira nie ograniczała się jednak do zaburzeń psychicznych. Jego fascynacja ludzką naturą obejmowała cały wachlarz zagadnień psychologicznych. Interesował się anatomią mózgu, osobowością, poznaniem, emocjami, percepcją, rozwojem i stanami świadomości. Wszystkie te opowieści pokazują, jak perspektywa Szekspira była zakorzeniona w ówczesnej medycynie i kulturze. A jednak intelekt, ciekawość i temperament dramatopisarza pozwoliły mu uchwycić pojęcia i pomysły, które wieki później stały się ważne dla nauk psychologicznych. Czytelnik dowie się więc, że to Bard ukuł trafną frazę „natura–wychowanie”, którą wypowiada Prospero sfrustrowany czynami Kalibana. Z kolei w Miarce za miarkę Szekspir skłonił widownię do rozważań na zbliżony temat, czyli co ma większy wpływ na ludzkie zachowanie: cechy osobowościowe czy zewnętrzna sytuacja? W Hamlecie zaś przyglądał się relacji pomiędzy rozumem i emocjami w umyśle, wydawałoby się, chwiejnego księcia.
| Kategoria: | Popularnonaukowe |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-01-24292-3 |
| Rozmiar pliku: | 6,3 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
PROLOG
DLACZEGO SZEKSPIR I PSYCHOLOGIA?
Od ponad stulecia, od kiedy Zygmunt Freud zdiagnozował u Hamleta kompleks Edypa, William Szekspir był obiektem analiz psychologicznych. Teraz proponujemy odwrócić role. Opowiemy, w jaki sposób sam Bard rozumiał mózg, zachowanie i sposoby działania ludzkiego umysłu. Właśnie z tym zamiarem my, dwaj psychologowie, wyruszyliśmy w krainę Szekspira. Mamy nadzieję, że zdołaliśmy naświetlić psychologiczne aspekty jego dzieł, które nigdy wcześniej nie zostały zebrane w jednym tomie. Oto skrót naszych ustaleń:
Po dziś dzień nie stworzono opisu psychopaty lepszego niż Ryszard III, bardziej poruszającego obrazu demencji niż w Królu Learze ani równie zapadającej w pamięć ilustracji zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych niż próby zmycia krwawych plam przez Lady Makbet. Mniej znane i opisane są różnorodne zaburzenia psychiczne, które Szekspir przedstawił językiem odpowiadającym naszej współczesnej klasyfikacji chorób psychicznych opisanej w DSM-5.
Psychologia Szekspira nie ograniczała się jednak do zaburzeń psychicznych. Jego fascynacja ludzką naturą obejmowała cały wachlarz zagadnień psychologicznych. Interesował się anatomią mózgu, osobowością, poznaniem, emocjami, percepcją, rozwojem i stanami świadomości. Zebraliśmy opowieści dotyczące astrologii, eliksirów, trucizn, czterech płynów zwanych „humorami”, sekcji anatomicznych świeżo powieszonych złoczyńców oraz szpitala psychiatrycznego o nazwie Bedlam. Wszystkie one pokazują, jak perspektywa Szekspira była zakorzeniona w ówczesnej medycynie i kulturze.
A jednak intelekt, ciekawość i temperament dramatopisarza pozwoliły mu uchwycić pojęcia i pomysły, które wieki później stały się ważne dla nauk psychologicznych. Opowiadamy więc tutaj o tym, jak ukuł trafną frazę „natura–wychowanie”, którą wypowiada Prospero sfrustrowany czynami Kalibana. Opowiadamy też, w jaki sposób ta dychotomia stała się centralną koncepcją psychologiczną, oddającą napięcie między dziedzicznością a wpływami środowiska. Z kolei w Miarce za miarkę Szekspir skłonił widownię do rozważań na zbliżony temat, czyli co ma większy wpływ na ludzkie zachowanie: cechy osobowościowe czy sytuacja zewnętrzna? W Hamlecie zaś przyglądał się relacji pomiędzy rozumem i emocjami w umyśle, wydawałoby się, chwiejnego księcia.
Szekspir (patrz ryc. P.1) był niezwykle bystrym obserwatorem ludzkiego zachowania, powiedzielibyśmy, że protopsychologiem, który opowiadał także o błędach w ludzkim poznaniu. W Otellu widzimy, jak generał przegrywa bitwę z efektem potwierdzenia oraz z „zielonooką bestią”. Z kolei w Zamku Cawdor obserwujemy losy Makbeta, który wpada w pułapkę heurystyki kosztów utopionych. A to wszystko czterysta lat zanim naukowcy Amos Tversky i Daniel Kahneman ponownie odkryli te pojęcia. Można argumentować, że „nasz człowiek” ze Stratfordu rozumiał nawet pojęcie, które teraz nazywamy dysonansem poznawczym.
Rycina P.1. Portret Williama Szekspira autorstwa George’a Henry’ego Halla, artysty ze Stanów Zjednoczonych, 1896. Folger Digital Image Collection.
Nie poprzestajemy jednak na zebraniu i wyłuszczeniu psychologii według Barda. Pokazujemy także, jak jego zainteresowanie umysłem i zachowaniem pokrywało się z szerokim spektrum zagadnień, które obecnie nazywamy biopsychologią, neuronauką, psychologią społeczną, myśleniem i inteligencją, motywacją i emocjami, a także rozumem czy intuicją. Oczywiście, znane Szekspirowi koncepcje psychologiczne wyewoluowały na przestrzeni stuleci. Przykładowo elżbietański sensus communis stał się „świadomością”, a stare pojęcie humorów zostało przekształcone w to, co obecnie nazywamy hormonami i neuroprzekaźnikami. Niemniej jednak niektóre z zagadnień poruszanych przez Szekspira zdają się szczególnie aktualne. Na przykład wątek queer czy hetero komplikujący losy w Troilusie i Kresydzie, a także opowieści Shylocka o uprzedzeniach wobec mniejszości etnicznych.
Żeby szerzej i prościej ująć nasze podejście do Szekspira: widzimy jego dzieła i współczesną psychologię jako dwie perspektywy ujmujące te same zagadnienia, dwa sposoby patrzenia na umysł i zachowanie. Przypomina to dwie perspektywy wyłaniające się podczas oglądania sześcianu Neckera – starej iluzji, którą pożyczamy z psychologii percepcji wizualnej (ryc. P.2). „Sześcian” jako taki jest dwuwymiarowym rysunkiem na płaskiej przestrzeni. Nasze mózgi interpretują go jednak jako obiekt trójwymiarowy. Jeśli przyjrzeć się sześcianowi przez dłuższą chwilę, zaobserwujemy, jak „przeskakuje”, że wydaje się zmieniać kąt. Spróbuj, zanim zaczniesz czytać dalej!
Rycina P.2. Sześcian Neckera. Dzięki uprzejmości autorów.
Rozszerzyliśmy ten pogląd, aby uwzględnić także pozostałe nauki, sztukę i humanistykę. Chcemy przez to powiedzieć, że ludzka wiedza jest niczym wielowymiarowa sieć, która łączy idee z różnych dyscyplin na sposoby, które dopiero zaczynamy odkrywać. To doniosły pomysł, lecz rzadko nauczany. Takie podejście zostało nieomal zagubione wraz z wyłanianiem się coraz bardziej specjalistycznych i fragmentarycznych gałęzi wiedzy. Napisaliśmy książkę Szekspir i psychologia, oddając ducha poglądu o połączeniach między różnymi dziedzinami wiedzy.
Cztery wielkie kwestie łączące Szekspira i psychologię
Podczas pisania tej książki odkryliśmy, że Szekspir i psychologia dzielą zainteresowania w czterech istotnych obszarach:
• Dziedziczność czy środowisko: co wpływa na nas bardziej, natura czy kultura, biologia czy doświadczenie?
• Osoba czy sytuacja: czy nasze odpowiedzi na nowe sytuacje wynikają z czynników wewnętrznych, takich jak cechy osobowości i biologia, czy z czynników zewnętrznych, takich jak wymagania sytuacji społecznych w jakich się znajdujemy?
• Jaka jest natura ludzkiego umysłu: czy powodują nami świadome, czy nieświadome procesy umysłowe?
• Rozum czy emocje: czy jako homo sapiens wyewoluowaliśmy na racjonalne istoty, którymi tylko czasem powodują emocje? Czy może jesteśmy emocjonalnymi stworzeniami, które chciałyby być racjonalne, lecz kierują się rozumem jedynie sporadycznie?
Uporządkowaliśmy książkę zgodnie z tymi zagadnieniami. Po rozdziale wprowadzającym czytelnik znajdzie cztery części, z których każda odpowiada jednemu z wymienionych obszarów.
Philip G. Zimbardo i Robert L. JohnsonCZĘŚĆ I
NATURA CZY KULTURA
Twoje poglądy polityczne, preferencje żywieniowe, osobowość, kariera, wykształcenie – wszystko co kiedykolwiek pomyślałeś lub zrobiłeś – podlegało wpływom jakiejś wypadkowej twoich cech dziedzicznych i czynników środowiskowych. Para starszych terminów natura i kultura zawiera w sobie to samo znaczenie. „Natura” odnosi się do naszych cech fizycznych, biologicznych i odziedziczonych, a „kultura” oznacza wychowanie, wykształcenie i wszystkie inne doświadczenia życiowe.
Jak zobaczycie, sir Francis Galton pożyczył terminy natura i kultura od Williama Szekspira i wprowadził je do wyłaniającej się w drugiej połowie XIX wieku psychologii. Jednak które z nich – natura czy kultura – wywiera na nas silniejszy wpływ? To pytanie Szekspir bada w Burzy oraz w Jak wam się podoba. O tych sztukach będziemy mówić w dwóch rozdziałach składających się na pierwszą część książki. Do dziś pytanie o wpływ natury czy kultury pozostaje bez odpowiedzi i należy do fundamentalnych pytań współczesnej psychologii.ROZDZIAŁ 1
Natura–kultura, neuronauka i mózg Barda
Burza
Mediolan, 1611 – Prospero był księciem Mediolanu do czasu, gdy został obalony przez swego okrutnego brata Antonia. Antonio wygnał Prospera i jego córkę Mirandę na pełne morze. Wierny sługa Prospera, Gonzalo, zdołał zaopatrzyć łódź w prowiant, wodę pitną i książki o magii. W końcu dwoje banitów dotarło do wyspy zamieszkałej przez dziwne stworzenia, które Prospero uwięził, używając magicznych mocy, wyuczonych z książek. Jedno z tych stworzeń, psotny duszek Ariel, mogło w okamgnieniu polecieć w dowolne wskazane miejsce. Drugie ze stworzeń, nieokrzesany potwór Kaliban, było synem starej wiedźmy Sycorax, która wcześniej rządziła wyspą. Miranda dorastała wśród tych osobliwych istot bez kontaktu z innymi ludźmi, oczywiście poza ojcem, do czasu, gdy ten nie dostrzegł przepływającego obok statku z ich dawnymi krajanami. Wśród nich był jego brat Antonio.
Sztuka zaczyna się, gdy Prospero wywołuje sztorm (burzę!) i sprawia, że statek tonie, a szlacheccy rozbitkowie i ich świta lądują na wyspie. Wśród nich jest przyjaciel Antonia – neapolitański król Alonzo i jego brat Sebastian, a także młody i przystojny książę Ferdynand.
Piękna Miranda obawia się, że pasażerowie statku zginęli (ryc. 1.1), ale później spotyka na brzegu Ferdynanda i, jak można przewidzieć, para zakochuje się w sobie od pierwszego wejrzenia. Podczas gdy Miranda i Ferdynand pogłębiają relację, reszta postaci angażuje się w psoty i knucia, niektóre zabawne, a inne okrutne, ale wszystkie dotyczące lęków i fascynacji wynikających z kulturowych i klasowych różnic między nimi.
Rycina 1.1. Miranda – Burza, obraz autorstwa Williama Waterhouse (1849–1916). Wikimedia Commons.
Ponieważ mamy do czynienia z szekspirowską komedią romantyczną, w punkcie kulminacyjnym niemal wszystkie psoty zostają wybaczone, a relacje między bohaterami znacznie się poprawiają. Prospero uwalnia Ariela i Kalibana, Miranda i Ferdynand się zaręczają, statek Alonza magicznie powraca w nietkniętym stanie i wszyscy przygotowują się do powrotu do kraju, w którym Prospero ma ponownie objąć swoje księstwo.
Burza wyszła spod pióra Szekspira ponad sto lat po słynnej podróży Kolumba przez Atlantyk. W tych czasach doniesienia z obu Ameryk uzupełniały fragmentaryczny obraz Nowego Świata. Anglicy byli głodni opowieści o tych tajemniczych krainach, szczególnie o Wirginii, angielskiej kolonii nazwanej na cześć królowej Elżbiety. Największą ciekawość budzili jednak „dzicy”, których Kolumb pomyłkowo wziął za wschodnich Indian. Jedna z tych opowieści dotyczy statku, który rozbił się na Bermudach w drodze do Jamestown. Możemy przypuszczać, że Bardowi również spodobała się ta opowieść, ponieważ wplótł ją w akcję Burzy.
Gdy po raz pierwszy wystawiano sztukę, Anglia rywalizowała w wyścigu po nowe lądy, podporządkowując sobie kolejne krainy w Azji i Ameryce dzięki takim postaciom jak Henry Hudson, Walter Raleigh i Francis Drake. Burza odpowiadała więc na zainteresowanie publiczności egzotycznymi kulturami, które „odkrywali” angielscy podróżnicy. Poruszała także kwestię natury ludzkiej, nad którą zastanawiali się ówcześni intelektualiści. Mianowicie: jacy byliby ludzie „w stanie naturalnym” bez wpływu i ograniczeń cywilizacji. Zgodnie z poglądem romantycznym głoszonym przez Montaigne’a i Rousseau nasi niecywilizowani przodkowie mieli być „szlachetnymi dzikusami” – łagodnymi i niewinnymi istotami pokroju Ariela. Przeciwne zdanie miał surowy Thomas Hobbes, według którego „stan naturalny” bardziej przypominał Kalibana, a życie niecywilizowanych ludzi miało być „samotne, ubogie, okropne, brutalne i krótkie”.
Tak czy owak, zarówno Hobbes, jak i Rousseau używali terminu natura w podobny sposób, w jaki my rozumiemy dziedziczność lub biologiczne podstawy zachowania. Podobnie mogliby użyć terminu kultura, aby określić to, co obecnie rozumiemy przez doświadczenie lub uczenie się. Jedną z szeroko omawianych kwestii w ich epoce (niedługo po śmierci Szekspira) była próba określenia wpływu natury i kultury na „cywilizowane” istoty (takie jak oni sami). Zagadnienie natura–kultura jest przedmiotem debat do dziś, choć najpewniej ujmowane w kategoriach dziedziczność czy środowisko.PRZYPISY KOŃCOWE
Prolog
Sześcian Neckera to dwuznaczna figura nazwana na cześć geologa Louisa Neckera (1786–1861), który po raz pierwszy dostrzegł tę iluzję, badając kryształy prostokątne, a następnie opublikował ją w London and Edinburgh Philosophical Magazine and Journal of Science w 1832 roku. Zobacz: Necker Cube, Wikipedia. Ostatnia modyfikacja 23 stycznia 2023 r., https://en.wikipedia.org/wiki/Necker_cube.
Wprowadzenie
Zobacz demonstrację oryginalnej wymowy w filmie na YouTube z udziałem reżysera i aktora z The Globe. Shakespeare: Original Pronunciation, https://www.youtube.com/watch?v=gPlpphT7n9s.
To odniesienie wskazuje, że fragment pochodzi z Jak wam się podoba, akt 2, scena 7, wersy 25–30. Wszystkie odniesienia do numerów wersów w sztukach Szekspira odnoszą się do wydań New Folger Library, chyba że zaznaczono inaczej. Numery wersów mogą się nieznacznie różnić w różnych wydaniach.
. Znakiem rozpoznawczym Szekspira jest kalambur: gra słów, zwykle podobnie brzmiących, dających podwójne znaczenie, jak w przypadku „hernshaw” i „handsaw”. Dosłowne znaczenie tej gry słów brzmi następująco: gdy było się zwróconym na północ, z dala od wiatru, słońce znajdowało się za plecami, co ułatwiało odróżnienie jednego ptaka od drugiego. W przenośni Hamlet mówił oczywiście, że jest w pełni władz umysłowych.
. Cytat ten pochodzi z mowy pogrzebowej na temat Szekspira autorstwa Bena Jonsona, zamieszczonej w przedmowie do Pierwszego Folio. Zobacz: Shakespeare Online, Preface to The First Folio.
. Cóż, było ich trzydzieści osiem, kiedy rozpoczynaliśmy ten projekt, a teraz doszły jeszcze dwie! Nie, Szekspir nie pojawił się ponownie jak Elvis. Odkryto dwie kolejne jego prace, a dokładniej, dwa wcześniej znane dzieła są teraz przypisywane częściowo współpracy Szekspira z innymi. Są to Edward III i Podwójne kłamstwo. Zatem kanon rozszerzył się do czterdziestu sztuk.
. W języku gaelickim bard oznacza minstrela, gawędziarza lub poetę; „the Bard” (wielką literą i z rodzajnikiem określonym) stał się honorowym tytułem Szekspira jako najwybitniejszego poety języka angielskiego.
. Wypowiedziane przez przyjaciela Hamleta, Marcellusa – nie przez Hamleta! (1.4.100).
. Barash i Barash, Madame Bovary’s Ovaries.
. Według Harolda Blooma Szekspir najprawdopodobniej czytał tłumaczenie Don Kichota. Zobacz: Harold Bloom, Knight in the Mirror.
. Hamlet (3.2.24–25), cytowany w Barash i Barash, Madame Bovary’s Ovaries.
. Współcześnie psychologia jest nauką o indywidualnym zachowaniu i aktywności mentalnej. Za założyciela naukowej psychologii jest zazwyczaj uznawany Wilhelm Wundt, który w 1879 roku otworzył pierwsze laboratorium psychologiczne. Za czasów Szekspira metoda naukowa polegająca na przewidywaniach i uważnych obserwacjach przeprowadzanych w kontrolowanych warunkach została dopiero wymyślona (przez Bacona i innych), ale jeszcze nie stosowano jej do badania ludzkiego zachowania i procesów mentalnych.
. Harold Bloom, Shakespeare: Invention of Human.
. Edyp był greckim królem, który przypadkowo zabił ojca i nieświadomie ożenił się z matką, jak opisano w Królu Edypie, greckiej tragedii Sofoklesa. Freud nauczał, że wszyscy młodzi chłopcy mierzą się z kompleksem Edypa: nieświadomą niechęcią do rodzica tej samej płci i erotycznym pociągiem do rodzica płci przeciwnej. Dzieci (jak mówił Freud) muszą przezwyciężyć to, identyfikując się z rodzicem tej samej płci i przenosząc swoją miłość na partnera przeciwnej płci. Kompleks Edypa był według Freuda rozwiązaniem problemu rozwojowego tożsamości płciowej i orientacji seksualnej. Dla połączenia z Szekspirem, zobacz: Freud, Objaśnianie marzeń sennych oraz Jones, Hamlet and Oedipus.
. Zawodnicy używali stępionych broni. Niemniej jednak liczba ofiar sięgała nawet dziesięciu procent. Zobacz: Elizabethan Era, Elizabethan Tournaments; Cartwright, Sports, Games and Entertainment in the Elizabethan Era.
. Grali oni w kręgle, a zielone pola do kręgli były wszędzie w mieście. „There’s the rub” to słynne nawiązanie Hamleta do tego sportu: „rub” odnosi się do wady powierzchni, która zakłóca trajektorię kuli.
. Jest godny uwagi wyjątek, z powodu którego Bard miał kłopoty, kiedy przypadkowo obraził przodka ważnej rodziny. Wyjaśnimy to dokładniej w rozdziale 3, gdy skupimy się na Falstaffie.
. Szekspir jest znany z szybkiej i swobodnej zabawy faktami historycznymi, zwłaszcza w celu pozostania w dobrych stosunkach z królową Elżbietą. Większość historyków mówi obecnie, że Ryszard III był raczej dobrym królem, który miał pecha i został zabity na polu Bosworth przez Henryka VII, założyciela dynastii Tudorów, z której pochodziła Elżbieta I, władczyni za czasów Szekspira. Ryszard III był ostatnim z długiej linii Plantagenetów, z rodów Lancasterów i Yorków, sięgającej wstecz ponad trzy wieki do Henryka II (ojca Ryszarda I, Lwie Serce) w 1154 roku. Szekspir jest autorem prośby Ryszarda o wymianę „królestwa za konia!”.
. Znajdziesz więcej przykładów szekspirowskich neologizmów tutaj: Betts, 40 Common Words; Mabillard, Words Shakespeare Invented.
. Oryginalny tekst brzmi: „Odzież często zdradza człowieka”, co w tłumaczeniu na współczesny angielski oddaje się jako „Odzież czyni człowieka”.
. W oryginale Hamlet mówi „serce serca”.
. Ta sztuka w sztuce znana jest również jako Morderstwo Gonzagi.
. Działały tu również inne mechanizmy obronne ego. Szekspir sugerował, że królowa Gertruda identyfikowała się z królową w sztuce. Co więcej, używała projekcji, innego mechanizmu obronnego, w którym osoba wyraża swoje własne pragnienia, przypisując je komuś innemu. Nie oznacza to jednak, że Szekspir zakładał istnienie nieświadomego umysłu w stylu freudowskim.
. Pełniejsze wyjaśnienie mechanizmu „egotyzmu atrybucyjnego” znajdziesz w Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Egotyzm_atrybucyjny. Przeciwną tendencją jest przypisywanie winy za błędy innym osobom, tłumacząc je wadami ich charakteru. To zjawisko nazywa się podstawowym błędem atrybucji. Więcej znajdziesz tutaj: https://pl.wikipedia.org/wiki/Podstawowy_b%C5%82%C4%85d_atrybucji. Oba błędy są częstsze w zachodnich kulturach indywidualistycznych niż w kolektywistycznych kulturach Azji. Interesujący wyjątek dotyczy mieszkańców północnych Chin, zobacz: Biello, Rice Farming.
. Barkan, Alzheimer’s caregivers can learn; Furness, Could King Lear Have Suffered Lewy Body Dementia?
. George Bernard Shaw ukuł termin „bardolatria” oznaczający przesadną cześć dla Szekspira.
. Siedem grzechów głównych zostało po raz pierwszy wymienionych przez papieża Grzegorza I w 590 r. n.e. Są to: gniew, chciwość, lenistwo, pycha, pożądanie, zazdrość i obżarstwo. Szekspir nigdy nie użył terminu „siedem grzechów głównych”, ale każdy z nich pojawia się w jego sztukach. Na przykład w Otellu zazdrość nazywa „zielonooką bestią”, z kolei Falstaff jest symbolem lenistwa.
. Wyjątkiem jest grzech pożądania, dzięki obsesji Freuda.
. „Wkrótce” w języku Barda brzmiało „anon”.
. Obiecujemy nie zagłębiać się w spór o autorstwo Szekspira. Nie widzimy powodu, by podejrzewać, że nie był on prawdziwym Bardem ze Stratfordu. Ale jeśli cię to interesuje, sugerujemy zdobycie kopii Contested Will: Who Wrote Shakespeare? autorstwa Jamesa Shapiro. Przeciwny pogląd można znaleźć w pracy Elizabeth Winkler, Shakespeare Was a Woman and Other Heresies.
. Większość wiarygodnych informacji o samym Bardzie pochodzi z dokumentów prawnych: transakcji dotyczących nieruchomości, podatków, spraw sądowych i testamentów, a także aktów urodzenia, chrztów, ślubów i pogrzebów. Zobacz: Folger Shakespeare Library, Family, Legal, and Property Records.
. Oto kilka dobrych źródeł omawiających edukację gimnazjalną Szekspira: Bate, Soul of the Age; Greenblatt, Will in the World; Garber, Shakespeare After All.
. Polecamy czytelne i pouczające źródło wtórne dotyczące życia Szekspira: Bill Bryson, The World as Stage.
. W czasach Szekspira książki stawały się coraz bardziej dostępne. Drukarnie w Londynie za panowania Elżbiety wydały ponad siedem tysięcy tytułów. Prawdopodobnie Szekspir nie miał dostępu do bibliotek uniwersyteckich, ale mógł pożyczać książki od przyjaciół i innych dramaturgów. Ben Jonson był znany z posiadania zasobnej biblioteki. Jego zamożny patron, hrabia Southampton, niewątpliwie miał wiele książek. Szekspir znał również Richarda Fielda, właściciela ważnego londyńskiego wydawnictwa, z którym dorastał w Stratfordzie. Możliwe, że Field również pożyczał mu książki. Warto pamiętać, że w szkole gramatycznej, do której prawie na pewno uczęszczał Szekspir, czytano klasyczne teksty w języku łacińskim, takie jak Metamorfozy Owidiusza, Eneidę Wergiliusza czy Komentarze do wojny galijskiej Juliusza Cezara. Więcej informacji na temat dostępu Szekspira do książek można znaleźć w następujących źródłach: Bate, Soul of the Age, 131–146; Folger Shakespeare Library, Books and Reading in Shakespeare’s England; Greenblatt, Will in the World, 193; Shapiro, Contested Will, 274–75; Wood, Shakespeare, 49–55.
. Panna dworska (maid of honour) była sługą królowej, niżej w hierarchii od damy dworu (lady in waiting).
. Shapiro, 1599: A Year in the Life.
. Don Kichot Miguela Cervantesa mógł być pierwszą nowoczesną powieścią. Zobacz argumentację Harolda Blooma w Knight in the Mirror.
. Francis Bacon był jednym z twórców naukowej metody opartej na empirycznej obserwacji i rozumowaniu indukcyjnym.
. Galileusz dokonał wielu odkryć naukowych. Między innymi odkrył księżyce Jowisza, co zachwiało wspieranym przez Kościół poglądem, że Ziemia jest centrum Wszechświata. Ciekawostka: chociaż Szekspir mógł (lub nie) znać rewolucyjne odkrycia dokonane przez Galileusza i innych współczesnych astronomów, prawie wszystkie księżyce Urana nazwane są na cześć postaci szekspirowskich, w tym Tytania, Oberon, Ofelia, Miranda, Desdemona, Julia, Porcja, Rozalinda, Mab, Kaliban, Sykora, Prospero i Puk. (Twierdzenie, że Szekspir ignorował lub nie był świadomy narodzin nauki w jego czasach, jest kwestionowane, jak zobaczymy w rozdziale 9.)
. Kartezjusz uczynił racjonalne myślenie, a nie doktrynę religijną, podstawą naukowego badania świata przyrody. Słynie w psychologii z rozróżnienia między umysłem a ciałem.
. Montuori i Purser, Deconstructing the Lone Genius Myth.
. Ten cytat najczęściej przypisuje się Newtonowi, ale wcześniej pojawiały się jego wariacje u innych autorów. Zobacz na przykład: https://en.wikiquote.org/wiki/Isaac_Newton.
. W Państwie Platon przedstawia swoją słynną „alegorię jaskini”, w której opisuje wyobrażonych więźniów, przykutych łańcuchami w taki sposób, że przez całe życie siedzą twarzą do ściany jaskini. Jedyne, co mogą zobaczyć ze świata zewnętrznego, to cienie przechodzących za nimi ludzi. Chodzi o to, że nasze postrzeganie jest niedoskonałym odzwierciedleniem rzeczywistości.
. „Muzyka sfer” była koncepcją sięgającą czasów Pitagorasa, trwającą do średniowiecza. Przekonanie to zostało obalone dzięki odkryciom Kopernika i Galileusza.
. Niektórzy mogliby to zakwestionować, widząc ukryte odniesienia do odkryć Galileusza i innych w dziełach Szekspira. Zobacz: Falk, The Science of Shakespeare i Elliot, Shakespeare’s Worlds of Science.
. Niektórzy badacze zauważają, że „Bermoothes” może odnosić się nie tyle do Bermudów, co do pewnej szemranej dzielnicy w Londynie Szekspira, a „rosa” mogłaby oznaczać mocny trunek. Możliwe jest również, że to odniesienie jest grą słów dotyczącą zarówno Bermudów, jak i miejsca w Londynie. Ale zobacz: Delahoyde, The Tempest. Aby dowiedzieć się więcej o związku między odkryciem Nowego Świata i wersami Szekspira, zobacz Isaac Asimov, Asimov’s Guide to Shakespeare.
. Musimy podzielić się tutaj mało znanym faktem. Oryginalne nazwisko Gutenberga brzmiało Gensfleisch („Gooseflesh” po angielsku) – nazwisko, którego nienawidził. Później przyjął nazwisko swojej matki.
. Aby zapoznać się z dokładniejszym omówieniem konfliktu religijnego w elżbietańskiej Anglii, zobacz Greenblatt, Will in the World.
. Shapiro, Contested Will; Bate, Soul of the Age; Garber, Shakespeare After All; Stephen Greenblatt, Shakespeare Doubter; oraz Friedlander, Five Myths.
. Jones, Hamlet and Oedipus.
. Freud, Objaśnianie marzeń sennych.
. Harbage, Conceptions of Shakespeare, 1966; Wagenknecht, The Personality of Shakespeare.
. Paster, Much Ado About Nothing: A Modern Perspective.
. To pogląd Normana Hollanda, przedstawiony w: Holland, Shakespeare’s Personality, 7–9.
. Kahneman, Pułapki myślenia; Haidt, The Righteous Mind.
. Crane, Shakespeare’s Brain.
. Gardner, Creating Minds.
. Gardner, Creating Minds.
. Słowo ostrzeżenia: praca Gardnera opiera się na studiach przypadków zaledwie siedmiu osób, nie oznacza kontrolowanych eksperymentów obejmujących dziesiątki badanych. Z tego względu musimy być ostrożni, uogólniając wyniki na inne twórcze jednostki lub na ludzi w ogóle.
. Nie posiadamy oryginalnych rękopisów z datami ich napisania. Naukowcy muszą więc wnioskować o chronologii sztuk na podstawie rejestracji u mistrza ceremonii (Master of the Revels), zapisów przedstawień oraz odniesień do wydarzeń (takich jak bunt Jacka Cade’a) i odniesień do innych współczesnych sztuk. W związku z tym różne źródła wymieniają sztuki w nieco innych porządkach chronologicznych. Czytelnicy powinni zatem traktować podane daty sztuk Szekspira jako przybliżone. Zobacz: Garber, Shakespeare After All.
. Lewis, Mixture of Styles.
. Aby poznać przeciwny punkt widzenia, zobacz Pressley, Mrs. Shakespeare: Anne Hathaway.
Rozdział 1
. To rok, w którym Burza została po raz pierwszy wystawiona na dworze króla Anglii Jakuba I.
. Jamestown zostało nazwane na cześć króla Jakuba I, który wstąpił na angielski tron po śmierci Elżbiety w 1603 roku.
. Zobacz: Dungey, Shakespeare and Hobbes; Bowling, Theme of Natural Order; Mowat, Tempest: A Modern Perspective; Takaki, Tempest in the Wilderness.
. Debata o „stanie natury” trwała ponad sto lat, więc nie wszyscy ci ludzie byli współczesnymi Szekspira. „Natura” miała podwójne znaczenie, obejmując nie tylko dziedziczność, ale także pytanie o to, jak „człowiek” żył przed cywilizacją: w „stanie natury”. Zobacz: Stables, Unnatural Nature.
. Hobbes, Lewiatan.PRZYPISY
Ten i kolejne fragmenty przełożone na j. polski podaję w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka, jeśli korzystam z innych tłumaczeń, zaznaczam to w przypisach (przyp. tłum.).
„zaiste”, „wkrótce”, „z”, „sir” (przyp. tłum.).
„w tym celu”, „pozwolić”, „kołysać”, „rogacz” (przyp. tłum.).
Tak brzmi fragment w tłumaczeniu Barańczaka. W oryginale wypowiedź Hamleta brzmi: „I am but mad north-north-west. When the wind is southerly, I know a hawk from a handsaw”. Kolejny akapit odnosi się do wersji anglojęzycznej (przyp. tłum.).
Członkowie warstwy społecznej stanu wolnego w Anglii XV–XVIII wieku (przyp. tłum.).
Odpowiednio: pomyślny, bezpodstawny, piętnować, kurczyć się, niezadowolony, okolicznościowy, monumentalny, świętoszkowaty, szalony, blask księżyca, splamiony krwią, zimnokrwisty, bezbarwny, z premedytacją, stróż oraz nieprzyzwoity (przyp. tłum.).
Odpowiednio (w swobodnym tłumaczeniu): „Dla mnie to greka”, „Nie wszystko złoto, co się świeci”, „W tarapatach”, „Strój to człowiek”, „Pośmiewisko”, „Mieć serce na dłoni”, „Przełamać lody”, „Z zapartym tchem”, „Nowy wspaniały świat”, „Martwy jak ćwiek”, „Wygryźć z własnego domu”, „Przesądzona sprawa”, „Baba z wozu…”, „W moim sercu serc”, „Oczyma duszy”, „Zagłaskać na śmierć”, „Za jednym zamachem” (przyp. tłum.).
Angielskie „nature–nurture” tłumaczone dosłownie oznacza „natura–wychowanie”, na polski czasem tłumaczone także jako „natura–kultura”, używam tych wersji zamiennie (przyp. tłum.).
Zostawiam tę informację dla czytelników poszukujących angielskich tekstów sztuk Szekspira. Polskie tłumaczenia są w większości w przekładzie Stanisława Barańczaka (wtedy tego nie zaznaczam), autorzy przekładów pozostałych fragmentów są podani w przypisach (przyp. tłum.).
Materiały Folger Shakespeare Library są dostępne online (przyp. tłum.).
DLACZEGO SZEKSPIR I PSYCHOLOGIA?
Od ponad stulecia, od kiedy Zygmunt Freud zdiagnozował u Hamleta kompleks Edypa, William Szekspir był obiektem analiz psychologicznych. Teraz proponujemy odwrócić role. Opowiemy, w jaki sposób sam Bard rozumiał mózg, zachowanie i sposoby działania ludzkiego umysłu. Właśnie z tym zamiarem my, dwaj psychologowie, wyruszyliśmy w krainę Szekspira. Mamy nadzieję, że zdołaliśmy naświetlić psychologiczne aspekty jego dzieł, które nigdy wcześniej nie zostały zebrane w jednym tomie. Oto skrót naszych ustaleń:
Po dziś dzień nie stworzono opisu psychopaty lepszego niż Ryszard III, bardziej poruszającego obrazu demencji niż w Królu Learze ani równie zapadającej w pamięć ilustracji zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych niż próby zmycia krwawych plam przez Lady Makbet. Mniej znane i opisane są różnorodne zaburzenia psychiczne, które Szekspir przedstawił językiem odpowiadającym naszej współczesnej klasyfikacji chorób psychicznych opisanej w DSM-5.
Psychologia Szekspira nie ograniczała się jednak do zaburzeń psychicznych. Jego fascynacja ludzką naturą obejmowała cały wachlarz zagadnień psychologicznych. Interesował się anatomią mózgu, osobowością, poznaniem, emocjami, percepcją, rozwojem i stanami świadomości. Zebraliśmy opowieści dotyczące astrologii, eliksirów, trucizn, czterech płynów zwanych „humorami”, sekcji anatomicznych świeżo powieszonych złoczyńców oraz szpitala psychiatrycznego o nazwie Bedlam. Wszystkie one pokazują, jak perspektywa Szekspira była zakorzeniona w ówczesnej medycynie i kulturze.
A jednak intelekt, ciekawość i temperament dramatopisarza pozwoliły mu uchwycić pojęcia i pomysły, które wieki później stały się ważne dla nauk psychologicznych. Opowiadamy więc tutaj o tym, jak ukuł trafną frazę „natura–wychowanie”, którą wypowiada Prospero sfrustrowany czynami Kalibana. Opowiadamy też, w jaki sposób ta dychotomia stała się centralną koncepcją psychologiczną, oddającą napięcie między dziedzicznością a wpływami środowiska. Z kolei w Miarce za miarkę Szekspir skłonił widownię do rozważań na zbliżony temat, czyli co ma większy wpływ na ludzkie zachowanie: cechy osobowościowe czy sytuacja zewnętrzna? W Hamlecie zaś przyglądał się relacji pomiędzy rozumem i emocjami w umyśle, wydawałoby się, chwiejnego księcia.
Szekspir (patrz ryc. P.1) był niezwykle bystrym obserwatorem ludzkiego zachowania, powiedzielibyśmy, że protopsychologiem, który opowiadał także o błędach w ludzkim poznaniu. W Otellu widzimy, jak generał przegrywa bitwę z efektem potwierdzenia oraz z „zielonooką bestią”. Z kolei w Zamku Cawdor obserwujemy losy Makbeta, który wpada w pułapkę heurystyki kosztów utopionych. A to wszystko czterysta lat zanim naukowcy Amos Tversky i Daniel Kahneman ponownie odkryli te pojęcia. Można argumentować, że „nasz człowiek” ze Stratfordu rozumiał nawet pojęcie, które teraz nazywamy dysonansem poznawczym.
Rycina P.1. Portret Williama Szekspira autorstwa George’a Henry’ego Halla, artysty ze Stanów Zjednoczonych, 1896. Folger Digital Image Collection.
Nie poprzestajemy jednak na zebraniu i wyłuszczeniu psychologii według Barda. Pokazujemy także, jak jego zainteresowanie umysłem i zachowaniem pokrywało się z szerokim spektrum zagadnień, które obecnie nazywamy biopsychologią, neuronauką, psychologią społeczną, myśleniem i inteligencją, motywacją i emocjami, a także rozumem czy intuicją. Oczywiście, znane Szekspirowi koncepcje psychologiczne wyewoluowały na przestrzeni stuleci. Przykładowo elżbietański sensus communis stał się „świadomością”, a stare pojęcie humorów zostało przekształcone w to, co obecnie nazywamy hormonami i neuroprzekaźnikami. Niemniej jednak niektóre z zagadnień poruszanych przez Szekspira zdają się szczególnie aktualne. Na przykład wątek queer czy hetero komplikujący losy w Troilusie i Kresydzie, a także opowieści Shylocka o uprzedzeniach wobec mniejszości etnicznych.
Żeby szerzej i prościej ująć nasze podejście do Szekspira: widzimy jego dzieła i współczesną psychologię jako dwie perspektywy ujmujące te same zagadnienia, dwa sposoby patrzenia na umysł i zachowanie. Przypomina to dwie perspektywy wyłaniające się podczas oglądania sześcianu Neckera – starej iluzji, którą pożyczamy z psychologii percepcji wizualnej (ryc. P.2). „Sześcian” jako taki jest dwuwymiarowym rysunkiem na płaskiej przestrzeni. Nasze mózgi interpretują go jednak jako obiekt trójwymiarowy. Jeśli przyjrzeć się sześcianowi przez dłuższą chwilę, zaobserwujemy, jak „przeskakuje”, że wydaje się zmieniać kąt. Spróbuj, zanim zaczniesz czytać dalej!
Rycina P.2. Sześcian Neckera. Dzięki uprzejmości autorów.
Rozszerzyliśmy ten pogląd, aby uwzględnić także pozostałe nauki, sztukę i humanistykę. Chcemy przez to powiedzieć, że ludzka wiedza jest niczym wielowymiarowa sieć, która łączy idee z różnych dyscyplin na sposoby, które dopiero zaczynamy odkrywać. To doniosły pomysł, lecz rzadko nauczany. Takie podejście zostało nieomal zagubione wraz z wyłanianiem się coraz bardziej specjalistycznych i fragmentarycznych gałęzi wiedzy. Napisaliśmy książkę Szekspir i psychologia, oddając ducha poglądu o połączeniach między różnymi dziedzinami wiedzy.
Cztery wielkie kwestie łączące Szekspira i psychologię
Podczas pisania tej książki odkryliśmy, że Szekspir i psychologia dzielą zainteresowania w czterech istotnych obszarach:
• Dziedziczność czy środowisko: co wpływa na nas bardziej, natura czy kultura, biologia czy doświadczenie?
• Osoba czy sytuacja: czy nasze odpowiedzi na nowe sytuacje wynikają z czynników wewnętrznych, takich jak cechy osobowości i biologia, czy z czynników zewnętrznych, takich jak wymagania sytuacji społecznych w jakich się znajdujemy?
• Jaka jest natura ludzkiego umysłu: czy powodują nami świadome, czy nieświadome procesy umysłowe?
• Rozum czy emocje: czy jako homo sapiens wyewoluowaliśmy na racjonalne istoty, którymi tylko czasem powodują emocje? Czy może jesteśmy emocjonalnymi stworzeniami, które chciałyby być racjonalne, lecz kierują się rozumem jedynie sporadycznie?
Uporządkowaliśmy książkę zgodnie z tymi zagadnieniami. Po rozdziale wprowadzającym czytelnik znajdzie cztery części, z których każda odpowiada jednemu z wymienionych obszarów.
Philip G. Zimbardo i Robert L. JohnsonCZĘŚĆ I
NATURA CZY KULTURA
Twoje poglądy polityczne, preferencje żywieniowe, osobowość, kariera, wykształcenie – wszystko co kiedykolwiek pomyślałeś lub zrobiłeś – podlegało wpływom jakiejś wypadkowej twoich cech dziedzicznych i czynników środowiskowych. Para starszych terminów natura i kultura zawiera w sobie to samo znaczenie. „Natura” odnosi się do naszych cech fizycznych, biologicznych i odziedziczonych, a „kultura” oznacza wychowanie, wykształcenie i wszystkie inne doświadczenia życiowe.
Jak zobaczycie, sir Francis Galton pożyczył terminy natura i kultura od Williama Szekspira i wprowadził je do wyłaniającej się w drugiej połowie XIX wieku psychologii. Jednak które z nich – natura czy kultura – wywiera na nas silniejszy wpływ? To pytanie Szekspir bada w Burzy oraz w Jak wam się podoba. O tych sztukach będziemy mówić w dwóch rozdziałach składających się na pierwszą część książki. Do dziś pytanie o wpływ natury czy kultury pozostaje bez odpowiedzi i należy do fundamentalnych pytań współczesnej psychologii.ROZDZIAŁ 1
Natura–kultura, neuronauka i mózg Barda
Burza
Mediolan, 1611 – Prospero był księciem Mediolanu do czasu, gdy został obalony przez swego okrutnego brata Antonia. Antonio wygnał Prospera i jego córkę Mirandę na pełne morze. Wierny sługa Prospera, Gonzalo, zdołał zaopatrzyć łódź w prowiant, wodę pitną i książki o magii. W końcu dwoje banitów dotarło do wyspy zamieszkałej przez dziwne stworzenia, które Prospero uwięził, używając magicznych mocy, wyuczonych z książek. Jedno z tych stworzeń, psotny duszek Ariel, mogło w okamgnieniu polecieć w dowolne wskazane miejsce. Drugie ze stworzeń, nieokrzesany potwór Kaliban, było synem starej wiedźmy Sycorax, która wcześniej rządziła wyspą. Miranda dorastała wśród tych osobliwych istot bez kontaktu z innymi ludźmi, oczywiście poza ojcem, do czasu, gdy ten nie dostrzegł przepływającego obok statku z ich dawnymi krajanami. Wśród nich był jego brat Antonio.
Sztuka zaczyna się, gdy Prospero wywołuje sztorm (burzę!) i sprawia, że statek tonie, a szlacheccy rozbitkowie i ich świta lądują na wyspie. Wśród nich jest przyjaciel Antonia – neapolitański król Alonzo i jego brat Sebastian, a także młody i przystojny książę Ferdynand.
Piękna Miranda obawia się, że pasażerowie statku zginęli (ryc. 1.1), ale później spotyka na brzegu Ferdynanda i, jak można przewidzieć, para zakochuje się w sobie od pierwszego wejrzenia. Podczas gdy Miranda i Ferdynand pogłębiają relację, reszta postaci angażuje się w psoty i knucia, niektóre zabawne, a inne okrutne, ale wszystkie dotyczące lęków i fascynacji wynikających z kulturowych i klasowych różnic między nimi.
Rycina 1.1. Miranda – Burza, obraz autorstwa Williama Waterhouse (1849–1916). Wikimedia Commons.
Ponieważ mamy do czynienia z szekspirowską komedią romantyczną, w punkcie kulminacyjnym niemal wszystkie psoty zostają wybaczone, a relacje między bohaterami znacznie się poprawiają. Prospero uwalnia Ariela i Kalibana, Miranda i Ferdynand się zaręczają, statek Alonza magicznie powraca w nietkniętym stanie i wszyscy przygotowują się do powrotu do kraju, w którym Prospero ma ponownie objąć swoje księstwo.
Burza wyszła spod pióra Szekspira ponad sto lat po słynnej podróży Kolumba przez Atlantyk. W tych czasach doniesienia z obu Ameryk uzupełniały fragmentaryczny obraz Nowego Świata. Anglicy byli głodni opowieści o tych tajemniczych krainach, szczególnie o Wirginii, angielskiej kolonii nazwanej na cześć królowej Elżbiety. Największą ciekawość budzili jednak „dzicy”, których Kolumb pomyłkowo wziął za wschodnich Indian. Jedna z tych opowieści dotyczy statku, który rozbił się na Bermudach w drodze do Jamestown. Możemy przypuszczać, że Bardowi również spodobała się ta opowieść, ponieważ wplótł ją w akcję Burzy.
Gdy po raz pierwszy wystawiano sztukę, Anglia rywalizowała w wyścigu po nowe lądy, podporządkowując sobie kolejne krainy w Azji i Ameryce dzięki takim postaciom jak Henry Hudson, Walter Raleigh i Francis Drake. Burza odpowiadała więc na zainteresowanie publiczności egzotycznymi kulturami, które „odkrywali” angielscy podróżnicy. Poruszała także kwestię natury ludzkiej, nad którą zastanawiali się ówcześni intelektualiści. Mianowicie: jacy byliby ludzie „w stanie naturalnym” bez wpływu i ograniczeń cywilizacji. Zgodnie z poglądem romantycznym głoszonym przez Montaigne’a i Rousseau nasi niecywilizowani przodkowie mieli być „szlachetnymi dzikusami” – łagodnymi i niewinnymi istotami pokroju Ariela. Przeciwne zdanie miał surowy Thomas Hobbes, według którego „stan naturalny” bardziej przypominał Kalibana, a życie niecywilizowanych ludzi miało być „samotne, ubogie, okropne, brutalne i krótkie”.
Tak czy owak, zarówno Hobbes, jak i Rousseau używali terminu natura w podobny sposób, w jaki my rozumiemy dziedziczność lub biologiczne podstawy zachowania. Podobnie mogliby użyć terminu kultura, aby określić to, co obecnie rozumiemy przez doświadczenie lub uczenie się. Jedną z szeroko omawianych kwestii w ich epoce (niedługo po śmierci Szekspira) była próba określenia wpływu natury i kultury na „cywilizowane” istoty (takie jak oni sami). Zagadnienie natura–kultura jest przedmiotem debat do dziś, choć najpewniej ujmowane w kategoriach dziedziczność czy środowisko.PRZYPISY KOŃCOWE
Prolog
Sześcian Neckera to dwuznaczna figura nazwana na cześć geologa Louisa Neckera (1786–1861), który po raz pierwszy dostrzegł tę iluzję, badając kryształy prostokątne, a następnie opublikował ją w London and Edinburgh Philosophical Magazine and Journal of Science w 1832 roku. Zobacz: Necker Cube, Wikipedia. Ostatnia modyfikacja 23 stycznia 2023 r., https://en.wikipedia.org/wiki/Necker_cube.
Wprowadzenie
Zobacz demonstrację oryginalnej wymowy w filmie na YouTube z udziałem reżysera i aktora z The Globe. Shakespeare: Original Pronunciation, https://www.youtube.com/watch?v=gPlpphT7n9s.
To odniesienie wskazuje, że fragment pochodzi z Jak wam się podoba, akt 2, scena 7, wersy 25–30. Wszystkie odniesienia do numerów wersów w sztukach Szekspira odnoszą się do wydań New Folger Library, chyba że zaznaczono inaczej. Numery wersów mogą się nieznacznie różnić w różnych wydaniach.
. Znakiem rozpoznawczym Szekspira jest kalambur: gra słów, zwykle podobnie brzmiących, dających podwójne znaczenie, jak w przypadku „hernshaw” i „handsaw”. Dosłowne znaczenie tej gry słów brzmi następująco: gdy było się zwróconym na północ, z dala od wiatru, słońce znajdowało się za plecami, co ułatwiało odróżnienie jednego ptaka od drugiego. W przenośni Hamlet mówił oczywiście, że jest w pełni władz umysłowych.
. Cytat ten pochodzi z mowy pogrzebowej na temat Szekspira autorstwa Bena Jonsona, zamieszczonej w przedmowie do Pierwszego Folio. Zobacz: Shakespeare Online, Preface to The First Folio.
. Cóż, było ich trzydzieści osiem, kiedy rozpoczynaliśmy ten projekt, a teraz doszły jeszcze dwie! Nie, Szekspir nie pojawił się ponownie jak Elvis. Odkryto dwie kolejne jego prace, a dokładniej, dwa wcześniej znane dzieła są teraz przypisywane częściowo współpracy Szekspira z innymi. Są to Edward III i Podwójne kłamstwo. Zatem kanon rozszerzył się do czterdziestu sztuk.
. W języku gaelickim bard oznacza minstrela, gawędziarza lub poetę; „the Bard” (wielką literą i z rodzajnikiem określonym) stał się honorowym tytułem Szekspira jako najwybitniejszego poety języka angielskiego.
. Wypowiedziane przez przyjaciela Hamleta, Marcellusa – nie przez Hamleta! (1.4.100).
. Barash i Barash, Madame Bovary’s Ovaries.
. Według Harolda Blooma Szekspir najprawdopodobniej czytał tłumaczenie Don Kichota. Zobacz: Harold Bloom, Knight in the Mirror.
. Hamlet (3.2.24–25), cytowany w Barash i Barash, Madame Bovary’s Ovaries.
. Współcześnie psychologia jest nauką o indywidualnym zachowaniu i aktywności mentalnej. Za założyciela naukowej psychologii jest zazwyczaj uznawany Wilhelm Wundt, który w 1879 roku otworzył pierwsze laboratorium psychologiczne. Za czasów Szekspira metoda naukowa polegająca na przewidywaniach i uważnych obserwacjach przeprowadzanych w kontrolowanych warunkach została dopiero wymyślona (przez Bacona i innych), ale jeszcze nie stosowano jej do badania ludzkiego zachowania i procesów mentalnych.
. Harold Bloom, Shakespeare: Invention of Human.
. Edyp był greckim królem, który przypadkowo zabił ojca i nieświadomie ożenił się z matką, jak opisano w Królu Edypie, greckiej tragedii Sofoklesa. Freud nauczał, że wszyscy młodzi chłopcy mierzą się z kompleksem Edypa: nieświadomą niechęcią do rodzica tej samej płci i erotycznym pociągiem do rodzica płci przeciwnej. Dzieci (jak mówił Freud) muszą przezwyciężyć to, identyfikując się z rodzicem tej samej płci i przenosząc swoją miłość na partnera przeciwnej płci. Kompleks Edypa był według Freuda rozwiązaniem problemu rozwojowego tożsamości płciowej i orientacji seksualnej. Dla połączenia z Szekspirem, zobacz: Freud, Objaśnianie marzeń sennych oraz Jones, Hamlet and Oedipus.
. Zawodnicy używali stępionych broni. Niemniej jednak liczba ofiar sięgała nawet dziesięciu procent. Zobacz: Elizabethan Era, Elizabethan Tournaments; Cartwright, Sports, Games and Entertainment in the Elizabethan Era.
. Grali oni w kręgle, a zielone pola do kręgli były wszędzie w mieście. „There’s the rub” to słynne nawiązanie Hamleta do tego sportu: „rub” odnosi się do wady powierzchni, która zakłóca trajektorię kuli.
. Jest godny uwagi wyjątek, z powodu którego Bard miał kłopoty, kiedy przypadkowo obraził przodka ważnej rodziny. Wyjaśnimy to dokładniej w rozdziale 3, gdy skupimy się na Falstaffie.
. Szekspir jest znany z szybkiej i swobodnej zabawy faktami historycznymi, zwłaszcza w celu pozostania w dobrych stosunkach z królową Elżbietą. Większość historyków mówi obecnie, że Ryszard III był raczej dobrym królem, który miał pecha i został zabity na polu Bosworth przez Henryka VII, założyciela dynastii Tudorów, z której pochodziła Elżbieta I, władczyni za czasów Szekspira. Ryszard III był ostatnim z długiej linii Plantagenetów, z rodów Lancasterów i Yorków, sięgającej wstecz ponad trzy wieki do Henryka II (ojca Ryszarda I, Lwie Serce) w 1154 roku. Szekspir jest autorem prośby Ryszarda o wymianę „królestwa za konia!”.
. Znajdziesz więcej przykładów szekspirowskich neologizmów tutaj: Betts, 40 Common Words; Mabillard, Words Shakespeare Invented.
. Oryginalny tekst brzmi: „Odzież często zdradza człowieka”, co w tłumaczeniu na współczesny angielski oddaje się jako „Odzież czyni człowieka”.
. W oryginale Hamlet mówi „serce serca”.
. Ta sztuka w sztuce znana jest również jako Morderstwo Gonzagi.
. Działały tu również inne mechanizmy obronne ego. Szekspir sugerował, że królowa Gertruda identyfikowała się z królową w sztuce. Co więcej, używała projekcji, innego mechanizmu obronnego, w którym osoba wyraża swoje własne pragnienia, przypisując je komuś innemu. Nie oznacza to jednak, że Szekspir zakładał istnienie nieświadomego umysłu w stylu freudowskim.
. Pełniejsze wyjaśnienie mechanizmu „egotyzmu atrybucyjnego” znajdziesz w Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Egotyzm_atrybucyjny. Przeciwną tendencją jest przypisywanie winy za błędy innym osobom, tłumacząc je wadami ich charakteru. To zjawisko nazywa się podstawowym błędem atrybucji. Więcej znajdziesz tutaj: https://pl.wikipedia.org/wiki/Podstawowy_b%C5%82%C4%85d_atrybucji. Oba błędy są częstsze w zachodnich kulturach indywidualistycznych niż w kolektywistycznych kulturach Azji. Interesujący wyjątek dotyczy mieszkańców północnych Chin, zobacz: Biello, Rice Farming.
. Barkan, Alzheimer’s caregivers can learn; Furness, Could King Lear Have Suffered Lewy Body Dementia?
. George Bernard Shaw ukuł termin „bardolatria” oznaczający przesadną cześć dla Szekspira.
. Siedem grzechów głównych zostało po raz pierwszy wymienionych przez papieża Grzegorza I w 590 r. n.e. Są to: gniew, chciwość, lenistwo, pycha, pożądanie, zazdrość i obżarstwo. Szekspir nigdy nie użył terminu „siedem grzechów głównych”, ale każdy z nich pojawia się w jego sztukach. Na przykład w Otellu zazdrość nazywa „zielonooką bestią”, z kolei Falstaff jest symbolem lenistwa.
. Wyjątkiem jest grzech pożądania, dzięki obsesji Freuda.
. „Wkrótce” w języku Barda brzmiało „anon”.
. Obiecujemy nie zagłębiać się w spór o autorstwo Szekspira. Nie widzimy powodu, by podejrzewać, że nie był on prawdziwym Bardem ze Stratfordu. Ale jeśli cię to interesuje, sugerujemy zdobycie kopii Contested Will: Who Wrote Shakespeare? autorstwa Jamesa Shapiro. Przeciwny pogląd można znaleźć w pracy Elizabeth Winkler, Shakespeare Was a Woman and Other Heresies.
. Większość wiarygodnych informacji o samym Bardzie pochodzi z dokumentów prawnych: transakcji dotyczących nieruchomości, podatków, spraw sądowych i testamentów, a także aktów urodzenia, chrztów, ślubów i pogrzebów. Zobacz: Folger Shakespeare Library, Family, Legal, and Property Records.
. Oto kilka dobrych źródeł omawiających edukację gimnazjalną Szekspira: Bate, Soul of the Age; Greenblatt, Will in the World; Garber, Shakespeare After All.
. Polecamy czytelne i pouczające źródło wtórne dotyczące życia Szekspira: Bill Bryson, The World as Stage.
. W czasach Szekspira książki stawały się coraz bardziej dostępne. Drukarnie w Londynie za panowania Elżbiety wydały ponad siedem tysięcy tytułów. Prawdopodobnie Szekspir nie miał dostępu do bibliotek uniwersyteckich, ale mógł pożyczać książki od przyjaciół i innych dramaturgów. Ben Jonson był znany z posiadania zasobnej biblioteki. Jego zamożny patron, hrabia Southampton, niewątpliwie miał wiele książek. Szekspir znał również Richarda Fielda, właściciela ważnego londyńskiego wydawnictwa, z którym dorastał w Stratfordzie. Możliwe, że Field również pożyczał mu książki. Warto pamiętać, że w szkole gramatycznej, do której prawie na pewno uczęszczał Szekspir, czytano klasyczne teksty w języku łacińskim, takie jak Metamorfozy Owidiusza, Eneidę Wergiliusza czy Komentarze do wojny galijskiej Juliusza Cezara. Więcej informacji na temat dostępu Szekspira do książek można znaleźć w następujących źródłach: Bate, Soul of the Age, 131–146; Folger Shakespeare Library, Books and Reading in Shakespeare’s England; Greenblatt, Will in the World, 193; Shapiro, Contested Will, 274–75; Wood, Shakespeare, 49–55.
. Panna dworska (maid of honour) była sługą królowej, niżej w hierarchii od damy dworu (lady in waiting).
. Shapiro, 1599: A Year in the Life.
. Don Kichot Miguela Cervantesa mógł być pierwszą nowoczesną powieścią. Zobacz argumentację Harolda Blooma w Knight in the Mirror.
. Francis Bacon był jednym z twórców naukowej metody opartej na empirycznej obserwacji i rozumowaniu indukcyjnym.
. Galileusz dokonał wielu odkryć naukowych. Między innymi odkrył księżyce Jowisza, co zachwiało wspieranym przez Kościół poglądem, że Ziemia jest centrum Wszechświata. Ciekawostka: chociaż Szekspir mógł (lub nie) znać rewolucyjne odkrycia dokonane przez Galileusza i innych współczesnych astronomów, prawie wszystkie księżyce Urana nazwane są na cześć postaci szekspirowskich, w tym Tytania, Oberon, Ofelia, Miranda, Desdemona, Julia, Porcja, Rozalinda, Mab, Kaliban, Sykora, Prospero i Puk. (Twierdzenie, że Szekspir ignorował lub nie był świadomy narodzin nauki w jego czasach, jest kwestionowane, jak zobaczymy w rozdziale 9.)
. Kartezjusz uczynił racjonalne myślenie, a nie doktrynę religijną, podstawą naukowego badania świata przyrody. Słynie w psychologii z rozróżnienia między umysłem a ciałem.
. Montuori i Purser, Deconstructing the Lone Genius Myth.
. Ten cytat najczęściej przypisuje się Newtonowi, ale wcześniej pojawiały się jego wariacje u innych autorów. Zobacz na przykład: https://en.wikiquote.org/wiki/Isaac_Newton.
. W Państwie Platon przedstawia swoją słynną „alegorię jaskini”, w której opisuje wyobrażonych więźniów, przykutych łańcuchami w taki sposób, że przez całe życie siedzą twarzą do ściany jaskini. Jedyne, co mogą zobaczyć ze świata zewnętrznego, to cienie przechodzących za nimi ludzi. Chodzi o to, że nasze postrzeganie jest niedoskonałym odzwierciedleniem rzeczywistości.
. „Muzyka sfer” była koncepcją sięgającą czasów Pitagorasa, trwającą do średniowiecza. Przekonanie to zostało obalone dzięki odkryciom Kopernika i Galileusza.
. Niektórzy mogliby to zakwestionować, widząc ukryte odniesienia do odkryć Galileusza i innych w dziełach Szekspira. Zobacz: Falk, The Science of Shakespeare i Elliot, Shakespeare’s Worlds of Science.
. Niektórzy badacze zauważają, że „Bermoothes” może odnosić się nie tyle do Bermudów, co do pewnej szemranej dzielnicy w Londynie Szekspira, a „rosa” mogłaby oznaczać mocny trunek. Możliwe jest również, że to odniesienie jest grą słów dotyczącą zarówno Bermudów, jak i miejsca w Londynie. Ale zobacz: Delahoyde, The Tempest. Aby dowiedzieć się więcej o związku między odkryciem Nowego Świata i wersami Szekspira, zobacz Isaac Asimov, Asimov’s Guide to Shakespeare.
. Musimy podzielić się tutaj mało znanym faktem. Oryginalne nazwisko Gutenberga brzmiało Gensfleisch („Gooseflesh” po angielsku) – nazwisko, którego nienawidził. Później przyjął nazwisko swojej matki.
. Aby zapoznać się z dokładniejszym omówieniem konfliktu religijnego w elżbietańskiej Anglii, zobacz Greenblatt, Will in the World.
. Shapiro, Contested Will; Bate, Soul of the Age; Garber, Shakespeare After All; Stephen Greenblatt, Shakespeare Doubter; oraz Friedlander, Five Myths.
. Jones, Hamlet and Oedipus.
. Freud, Objaśnianie marzeń sennych.
. Harbage, Conceptions of Shakespeare, 1966; Wagenknecht, The Personality of Shakespeare.
. Paster, Much Ado About Nothing: A Modern Perspective.
. To pogląd Normana Hollanda, przedstawiony w: Holland, Shakespeare’s Personality, 7–9.
. Kahneman, Pułapki myślenia; Haidt, The Righteous Mind.
. Crane, Shakespeare’s Brain.
. Gardner, Creating Minds.
. Gardner, Creating Minds.
. Słowo ostrzeżenia: praca Gardnera opiera się na studiach przypadków zaledwie siedmiu osób, nie oznacza kontrolowanych eksperymentów obejmujących dziesiątki badanych. Z tego względu musimy być ostrożni, uogólniając wyniki na inne twórcze jednostki lub na ludzi w ogóle.
. Nie posiadamy oryginalnych rękopisów z datami ich napisania. Naukowcy muszą więc wnioskować o chronologii sztuk na podstawie rejestracji u mistrza ceremonii (Master of the Revels), zapisów przedstawień oraz odniesień do wydarzeń (takich jak bunt Jacka Cade’a) i odniesień do innych współczesnych sztuk. W związku z tym różne źródła wymieniają sztuki w nieco innych porządkach chronologicznych. Czytelnicy powinni zatem traktować podane daty sztuk Szekspira jako przybliżone. Zobacz: Garber, Shakespeare After All.
. Lewis, Mixture of Styles.
. Aby poznać przeciwny punkt widzenia, zobacz Pressley, Mrs. Shakespeare: Anne Hathaway.
Rozdział 1
. To rok, w którym Burza została po raz pierwszy wystawiona na dworze króla Anglii Jakuba I.
. Jamestown zostało nazwane na cześć króla Jakuba I, który wstąpił na angielski tron po śmierci Elżbiety w 1603 roku.
. Zobacz: Dungey, Shakespeare and Hobbes; Bowling, Theme of Natural Order; Mowat, Tempest: A Modern Perspective; Takaki, Tempest in the Wilderness.
. Debata o „stanie natury” trwała ponad sto lat, więc nie wszyscy ci ludzie byli współczesnymi Szekspira. „Natura” miała podwójne znaczenie, obejmując nie tylko dziedziczność, ale także pytanie o to, jak „człowiek” żył przed cywilizacją: w „stanie natury”. Zobacz: Stables, Unnatural Nature.
. Hobbes, Lewiatan.PRZYPISY
Ten i kolejne fragmenty przełożone na j. polski podaję w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka, jeśli korzystam z innych tłumaczeń, zaznaczam to w przypisach (przyp. tłum.).
„zaiste”, „wkrótce”, „z”, „sir” (przyp. tłum.).
„w tym celu”, „pozwolić”, „kołysać”, „rogacz” (przyp. tłum.).
Tak brzmi fragment w tłumaczeniu Barańczaka. W oryginale wypowiedź Hamleta brzmi: „I am but mad north-north-west. When the wind is southerly, I know a hawk from a handsaw”. Kolejny akapit odnosi się do wersji anglojęzycznej (przyp. tłum.).
Członkowie warstwy społecznej stanu wolnego w Anglii XV–XVIII wieku (przyp. tłum.).
Odpowiednio: pomyślny, bezpodstawny, piętnować, kurczyć się, niezadowolony, okolicznościowy, monumentalny, świętoszkowaty, szalony, blask księżyca, splamiony krwią, zimnokrwisty, bezbarwny, z premedytacją, stróż oraz nieprzyzwoity (przyp. tłum.).
Odpowiednio (w swobodnym tłumaczeniu): „Dla mnie to greka”, „Nie wszystko złoto, co się świeci”, „W tarapatach”, „Strój to człowiek”, „Pośmiewisko”, „Mieć serce na dłoni”, „Przełamać lody”, „Z zapartym tchem”, „Nowy wspaniały świat”, „Martwy jak ćwiek”, „Wygryźć z własnego domu”, „Przesądzona sprawa”, „Baba z wozu…”, „W moim sercu serc”, „Oczyma duszy”, „Zagłaskać na śmierć”, „Za jednym zamachem” (przyp. tłum.).
Angielskie „nature–nurture” tłumaczone dosłownie oznacza „natura–wychowanie”, na polski czasem tłumaczone także jako „natura–kultura”, używam tych wersji zamiennie (przyp. tłum.).
Zostawiam tę informację dla czytelników poszukujących angielskich tekstów sztuk Szekspira. Polskie tłumaczenia są w większości w przekładzie Stanisława Barańczaka (wtedy tego nie zaznaczam), autorzy przekładów pozostałych fragmentów są podani w przypisach (przyp. tłum.).
Materiały Folger Shakespeare Library są dostępne online (przyp. tłum.).
więcej..
