Szlak Wisły. 1200 km pieszej przygody - ebook

– Idziesz?

Alina wdrapała się z aparatem na szczyt wieży widokowej, nim ja zdążyłem postawić nogę na pierwszym metalowym schodku. I teraz ponagla mnie z góry. Jest zimno. Jaśnieje niemrawo. Wiercę butem w wilgotnej ziemi. Dobra. Idę.

Na pierwszym stopniu ziewam. Wstaliśmy po czwartej, przed piątą wyszliśmy ze schroniska, żeby ze szczytu Baraniej Góry zobaczyć wschód słońca. Na razie na kolejnych stopniach wypatruję wokół siebie plam ciepła. Bezskutecznie.

Dopiero na samej górze podnoszę wzrok. Przeszywa mnie dreszcz. Serce przyspiesza.

Horyzont niknie w dali. Wytężam wzrok, aż łzy napływają do oczu, i wtedy widnokrąg się rozmywa. Mrugam, patrzę bliżej, na wbite w ziemię śląskie kominy. Dym snuje się leniwie, ćmi, zastyga. Nad wszystkim wiszą onieśmielające intensywnością czerni burzowe chmury. Gdzieniegdzie otwierają się na moment, dają światłu szansę na wydobycie szczegółów skrywanych przez cień. Skrzą się plątaniny dróg, bielą wybuchają przesuszone trawy, czerwień rozlewa się po dachach. Światło leczy tę krainę z anemii.

Ale nie mnie. Dreszcz ustępuje, a ja wciąż czuję zimno. Pojmuję, że to, co widzę, i jeszcze tamto, ukryte za rozmytą linią widnokręgu, to początek mojej nowej drogi, szlaku, po którym będę teraz szedł. Że będę wędrował przez całą Polskę. Że będzie to wyprawa inna od wszystkich poprzednich. Inna od Australii, od Andów, od Gobi i Salar de Uyuni, gdzie tak wiele się skomplikowało.

Szlak powiedzie mnie teraz przez kraj, który nazywają cywilizowanym i mówią, że jest w nim bezpiecznie. Tylko czy to istotne?

Tu i teraz przeraża mnie przestrzeń – ogrom istniejący poza językiem i systemem miar, niedający zamknąć się w opis ani oswoić poprzez wypełnienie go budowlami czy znakami sygnalizującymi odległość. Mam przemierzyć ją całą? Przejść? Centymetr po centymetrze?

Zbiegam zdenerwowany z postanowieniem, że nie wejdę już na ani jedną wieżę widokową. Przysięgam to sobie uroczyście o szóstej rano na Baraniej Górze, u początku Wisły.CZĘŚĆ 1

ŹRÓDŁO

Józef Sonntag, Widok Klasztoru Zwierzyńca pod Krakowem (1823–1850).
Fot. polona.pl

Jeden mój dziadek urodził się w Jeleśni, drugi w Milówce. Przed wojną dzieliło ich 30 kilometrów. Mało? Zmieścił się w tym Las Kiełbasów, kilka wzniesień, leśniczówka postawiona za Habsburgów i pokryta gontem kapliczka z sygnaturką wciśniętą w niewielką wieżę. To moje źródło.

W trakcie wojny Niemcy wywieźli dziadków pod Nysę na roboty przymusowe. Po wojnie obaj wylądowali w sąsiednich wioskach na Opolszczyźnie. 2 kilometry od siebie. Tak się czasem układa.

Schodzę ze szczytu Baraniej Góry, odbijam w kierunku Białej Wisełki. To jeden z dwóch potoków, które dają początek Wiśle. Drugi to Czarna Wisełka. Dwa potoki, biały i czarny, jak z baśni. Różne nazwy, różna woda. Łączy je Barania Góra: wypływają z jej stoków, gdzieś powyżej 1000 m n.p.m. Czarna z początku ma postać wykapów, oczek wodnych wyzierających z mokradeł. Płynie spokojnie w łagodnej dolinie. Biała powstaje z kilku strumyków, jest bardzo wąska, ma silny nurt, mocno się pieni i pozwala żyć pstrągom potokowym.

Fioletowymi rękoma – ścieżka wije się między krzewami jagód – podnoszę porzuconą zakrętkę od słoika, a potem wzrok. Na tablicy napisano: „Wantule im. Zejsznera przy źródle Białej Wisełki 1984”.

Wantule to rumowisko skalnych bloków.

Ludwik Zejszner był synem Karola, nadwornego aptekarza króla Stanisława Augusta. Studiował w Warszawie, Berlinie, Lipsku i Getyndze. Zaczął od filozofii, skończył na geologii. Małomówny, skryty, uchodził za samotnika, ale miał ledwie dwadzieścia cztery lata, gdy obejmował katedrę Mineralogii i Geologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Szukał soli w Górach Świętokrzyskich, śladów po lodowcach w Tatrach, opracowywał pierwsze mapy geologiczne. Na szczyt Baraniej Góry wszedł w 1849 roku. Dotarł też do źródeł Wisły i jako jeden z pierwszych opisał tę podróż.

Z wypraw przywoził skarby – wśród nich znalezioną pod Rzeszowem czaszkę mamuta. Kilkadziesiąt tysięcy lat temu Wisła przyciągała wielkie zwierzęta. W ślad za nimi wędrowały ludy doceniające bogactwo wydm i lasów pełnych zwierzyny. Niedaleko Krakowa trafiono na resztki szałasów zbudowanych z części szkieletu mamuta. Ciekawi dawnych czasów ludzie weszli też do grot i usłyszeli trzask łamanych kości. Naukowcy orzekli, że należały do niedźwiedzi jaskiniowych, które żyły tu przed 40 tysiącami lat. Już wtedy Wisła była szlakiem komunikacyjnym. Przez kolejne tysiąclecia spławiano nią żelazo, ceramikę, krzemień czy nazywany „złotem Północy” bursztyn.

Gdyby nie tablica pamięci Zejsznera – tragicznej pamięci, zginął zabity przez swojego służącego – przegapiłbym to, czego szukam.

Czytając napis, usłyszałem szum wody. Malutki, zupełnie niepozorny strumień, tak z 15 centymetrów szerokości. Dwulatek przekroczyłby go, nie mocząc butów. Z każdym metrem jednak strużka rośnie. Aż staje się rzeką zatapiającą wyspy i statki, niszczącą domy i rozrywającą wały. Potrafi zabrać ze sobą dorosłą krowę, ale też pozwala żyć niepoliczalnej masie ryb i ptaków. U stóp Baraniej Góry jest zimna i czysta jak kryształ, idealna, dokładnie taka, o jakiej zawsze marzyłem, chodząc po pustyniach.

Idę dalej, w stronę zapory Czarne, gdzie Biała Wisełka łączy się z Czarną. Za tamą płynie już jedna rzeka – Wisełka. A gdy połączy się z Malinką, poważnieje i odtąd nazywa się Wisła.

Nad Ślęzą

Nie planowałem tej wyprawy. Zrodziła się z frustracji, gdy w marcu 2020 roku zamknięto nas w domach. Wieczorami szukałem miejsc, w których nie ma nikogo. Znalazłem je nad Ślęzą. Chodziłem wzdłuż jej brzegów, próbując zagłuszyć marzenia o drugim końcu świata. Nigdy wcześniej nie myślałem o tym, aby przejść Polskę. Nigdy nie byłem w Kazimierzu Dolnym i Ciechocinku, Glinach Małych, Popędzynie, Zawichoście czy Mięćmierzu, choć przejechałem na rowerze australijskie pustynie i Andy, przeszedłem mongolską część pustyni Gobi i największą solną pustynię świata – Salar de Uyuni w Boliwii. Byłem w kilkudziesięciu państwach, a nie znam kraju, w którym żyję od trzydziestu czterech lat, bo zawsze ważniejsze było dla mnie jeżdżenie w miejsca odludne.

Pandemia zmieniła wszystko.

Ślęza to niewielka rzeka płynąca niedaleko mojego mieszkania we Wrocławiu. Dreptałem przy niej po kilkanaście kilometrów dziennie, ciągle tymi samymi ścieżkami, aż uświadomiłem sobie, że mnie to nie nudzi. Ślęza zmieniała się subtelnie – raz wody było więcej, raz mniej, pojawiały się nowe rośliny i zwierzęta. Zrazu nie zwracałem na to uwagi, szczegóły zacząłem dostrzegać dopiero z czasem. Pomogło mi niespieszne tempo marszu.

Na początku chodziłem, myśląc o Australii. W końcu stało się jasne, że tam nie pojadę, choć przygotowywałem się przez dwa lata i zainwestowałem w tę wyprawę sporo pieniędzy i sił. Chciałem przejść kontynent z północy na południe przez jego martwe serce w okolicach Alice Springs. Nie dostałem szansy. Australia, jak wiele krajów, zamknęła granice.

Skoro nie mogłem nigdzie wyjechać, postanowiłem pójść. Ale potrzebowałem szlaku – nowego przewodnika, idei mocnej na tyle, by poprowadziła mnie przez Polskę. Spojrzałem na mapę i stało się jasne: Wisła! Przecież łączy krańce kraju!

Droga wcale nie ma swego początku w pierwszym kroku. Rozpoczyna się dużo wcześniej – od pierwszej myśli, od przebłysku intuicji, który podpowiada, że trzeba coś zrobić z życiem.

Nie wiem, czy dobrze wybrałem, czy intuicja tym razem mnie nie oszukała, czy dojdę do Morza Bałtyckiego, ani czy wytrzyma to moja kontuzjowana w Boliwii noga. Nie wiem, więc idę się przejść. Jak zawsze, gdy nie mam pojęcia, co zrobić. Jak pięć lat wcześniej.

W lutym 2015 roku pochłaniała mnie bezradność. Wysoko w Andach na moich rękach umierał człowiek. Pustka. Tylko ją miałem w głowie, gdy zdałem sobie sprawę, że to koniec. Wszystkie rodzące się myśli odbijały się nieznośnym, głuchym echem. Nie znałem go dobrze, czułem jednak, że wraz z nim odchodzi ważna część mnie.

Przez kolejne tygodnie miotałem się w bezsilności. Czy mogłem zrobić cokolwiek, by nie umarł? Czy lekarz, który był wówczas przy nas, nie popełnił błędu? Czy ja nie popełniłem błędu? „Czy” ciągnęły się w nieskończoność. Przenikały wszystkie pozbawione snu noce, aż do chwili, gdy zastąpiło je ostateczne: „dlaczego?”. Dlaczego odszedł? Resuscytacja na niemal 7000 m n.p.m. nie mogła skończyć się powodzeniem. Nie mogła…?

Pięć miesięcy później postawiłem pierwszy krok na Salar de Uyuni w Boliwii. Czy próba zrozumienia swych strachów i okiełznania ich przez odosobnienie i marsz była dobrym rozwiązaniem? Nie znałem odpowiedzi. Nie miałem nic do stracenia, więc pojechałem tam, aby się przejść.

Ustroń

Zapach butwiejącego drewna wypełnia mokre od deszczu powietrze. Psy stają na tylnych łapach, przednimi wspierają się o kolorowe płoty. Wściekle ujadają. Inne szczekają z bezpiecznej odległości, schowane za drzewami. Są i takie, które zaczynają wygrażać, dopiero gdy wskoczą na swoje budy.

Wrzesień. Spod dachów chat zwisają świąteczne światełka. Ludzie jeszcze śpią, nie ma kogo spytać, czy powiesili je niedawno, czy z jakiegoś powodu jeszcze nie ściągnęli.

Ciemnieje, kiedy docieram w okolice Ustronia. Polana przy samej rzece, palenisko. Rozpalam ogień i zasypiam. Nieopodal niebieskiego mostu, którym przebiega Główny Szlak Beskidzki.

Szlak Wisły jeszcze nie istnieje. Owszem, wzdłuż polskiej rzeki biegną różne ścieżki – Wiślana Trasa Rowerowa, trasa wyścigu rowerowego Wisła1200 czy polskie odcinki Szlaku Świętego Jakuba. Nie ma jednak jednego szlaku pieszego, który łączyłby góry z morzem. Ruszyłem w tę podróż również po to, by sprawdzić, czy da się go wytyczyć. I czy warto.

O poranku księżyc przygląda się stromym zboczom Czantorii. Jem, pakuję biwak i niepewnie ruszam. Po kilku kilometrach drogę przecina mi samochód, wysiada z niego moja siostra Ania. Umawialiśmy się wcześniej, że dołączy do mnie na jeden dzień wędrówki.

Przed południem nad Wisłę przychodzą ludzie. Siadają na betonowych brzegach, podwijają nogawki, moczą nogi w wartkim nurcie. Największa polska rzeka w wielu miejscach jest uregulowana. W górnym odcinku spływa po niewysokich progach, przyspieszając gwałtownie. Przysiadamy się na chwilę, tak jak reszta ściągamy buty. Czując nieprzyjemne ukłucie zimna, zaczynam myśleć, jak zaskakująco Wisła łączy nas wszystkich. Najpierw przychodzą mi do głowy banały – poi, zasila pola uprawne, pozwala żyć rybom, które zjadamy. Każda nasza decyzja ma na nią wpływ. Nie tylko ta podjęta przez rząd czy samorząd. Jeśli mieszkaniec Krakowa wrzuci do niej butelkę, to ona po jakimś czasie dopłynie do Warszawy, a potem dalej, do morza. Ścieki ze stolicy dotrą do Torunia i dalej – do morza. A ja – mieszkaniec Wrocławia – pojadę nad to morze i zobaczę tę butelkę z Krakowa. Zjem dorsza, w którego brzuchu pływa wszystko to, co Wisła niesie do Bałtyku, a potem wykąpię się w morzu, do którego wpływają co roku tony metali ciężkich. Plastik będzie zalegał w Bałtyku przez tysiące lat. Zobaczą go moje dzieci i ich dzieci. Od dawna dojrzewa we mnie myśl, że mało kogo obchodzi, w jakim świecie będą żyli nasi potomkowie, jak gdyby istniała jakaś alternatywa dla Ziemi. Nie zastanawiamy się nad konsekwencjami naszych decyzji. Tych dużych i małych.

Kamień z tablicą pamięci Ludwika Zejsznera u źródeł Białej Wisełki.

Biała Wisełka ma bystry nurt od początku swego biegu.

Rozglądam się wokoło. Zostaliśmy sami. Wkładamy buty, idziemy. Droga prowadzi wzdłuż coraz szerszego strumienia.

W ciągu kilkunastu kilometrów wspólnego marszu widzimy stada kaczek, zająca, dwa zaskrońce (jeden nieżywy) i zimorodka. Wystrzelił z krzaków, mignął niebieskim ogonem, z gracją przeleciał nad wodą i ponownie zniknął w zaroślach.

Żegnam się z Anią. Dalej idę sam. Zatapiam się w rozmyślaniach o powiązaniach człowieka i przyrody, które już tak ewidentne jak nasz związek z Wisłą nie są.

Na przykład Zanskar

Parę lat temu zrozumiałem, że jako mieszkańcy Polski jesteśmy połączeni z niewielką rzeką Zanskar w Himalajach Indyjskich. W 2017 roku udałem się tam razem z fotografem Michałem Dzikowskim. Zamierzaliśmy przyjrzeć się Chadarowi, lodowej drodze łączącej dwa odizolowane regiony – Ladakh i Zanskar, które, gdy śnieg pokrywa wysokie górskie przełęcze, są odcięte od świata. Rzeka Zanskar zamarza zwykle na przełomie stycznia i lutego. Lód jest wówczas tak gruby, że można po nim bezpiecznie przejść do Ladakhu. Tak było od setek lat. Tradycja wędrówki zdaje się jednak zanikać. Indyjski rząd buduje nową drogę wzdłuż rzeki, dzięki której przez cały rok będzie można podróżować między tymi dwoma regionami północnych Indii. Pojechaliśmy zatem po opowieść o inwazji nowoczesności i ginących zwyczajach.

Wróciliśmy z czymś zupełnie innym – z historią o Zanskarze, który już nie zamarza, choć płynie na granicy Himalajów i Karakorum, dwóch najwyższych łańcuchów górskich świata. Trudno wyobrazić sobie wiele chłodniejszych miejsc. W ciągu ostatnich lat zimy są coraz cieplejsze. Wędrówka po zamarzniętej rzece z roku na rok robi się coraz bardziej niebezpieczna. Niedługo zapewne nie będzie możliwa wcale.

Co się stanie, gdy z powodu zmiany klimatu przeludnione obszary Indii, Chin czy Bangladeszu nie będą się nadawały do życia? Ich mieszkańcy ruszą w naszą stronę. Co wtedy zrobimy? Z prognoz ONZ wynika1, że do 2050 roku 200 milionów ludzi stanie się uchodźcami klimatycznymi. 200 razy tyle, ile dziesięć lat temu do Europy przybyło uchodźców z Syrii. W ciągu najbliższych trzydziestu lat co najmniej miliard ludzi stanie przed wyborem: próbować żyć w skrajnie nieprzyjaznych warunkach czy ruszyć w drogę w poszukiwaniu nadziei.

Po powrocie do Polski próbowaliśmy zainteresować reportażem o Zanskarze opiniotwórcze media. Ku naszemu zaskoczeniu usłyszeliśmy jednak, że czytelnicy nie lubią takich tematów. Duży artykuł ze zdjęciami opublikował jedynie brytyjski „The Guardian”. Jeden z holenderskich magazynów odpowiedział, że z chęcią wydrukuje któryś z naszych reportaży, ale nie opowieść o Zanskarze. Najchętniej – napisali – przewodnik po paryskich restauracjach.

Zrozumiałem wówczas, że nawet duże media uważają, że zmiany klimatu to nie nasz problem. Nie widzą związku między zanieczyszczaniem środowiska, konsumpcją a dramatyczną sytuacją uchodźców klimatycznych, których problem jest, albo lada dzień stanie się, naszym problemem. Dowiemy się o tym szybciej, niż to sobie dziś wyobrażamy.

Po wyprawie w Himalaje Indyjskie pojechaliśmy z Michałem do Ameryki Południowej, gdzie w boliwijskim paśmie Cordillera Real znajduje się góra Huayna Potosí. Przez lata regularnych wypraw w to miejsce obserwowałem, jak kurczy się przyklejony do jej zboczy lodowiec. Chudł, aż całkiem zniknął, nie ma go, została laguna mętnej wody. Jeszcze kilka lat temu w Andach znajdowało się 70 procent wszystkich lodowców pochodzenia tropikalnego na Ziemi2. Niektóre mają nawet po 15 tysięcy lat. 40 procent stopniało w ciągu ostatnich czterdziestu lat. Już dziś w wielu miejscach w Peru i Boliwii ludzie nie mają dostępu do wody.

Dwie zimy temu dwójka polarników – Norweg Børge Ousland i Szwajcar Mike Horn – szła na nartach przez Ocean Arktyczny. Przez wiele dni zmagali się z padającym deszczem. Deszczem. W zimie. Na biegunie północnym.

Wpatruję się w wąską nitkę Wisły i zastanawiam się, czy może być kiedyś tak, że jej nie będzie? Czy Wisła może wyschnąć? I czy kogoś to w ogóle obchodzi?

1 https://reliefweb.int/report/world/climate-migrants-might-reach-one-billion-2050

2 https://www.reuters.com/article/us-peru-glacier-idUSBRE9A907Y20131110Fot. Krzysztof Żuczkowski

Prof. dr hab. Maciej Sadowski – nestor polskiej klimatologii. Ekspert Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego. Od prawie sześćdziesięciu lat zajmuje się hydrometeorologią, klimatologią i polityką ochrony klimatu. Był członkiem Rady Programowej Climate Institute w Waszyngtonie. Uczestniczył od 1988 roku w przygotowywaniu procesu negocjacyjnego i negocjacjach tak zwanego protokołu z Kioto. Był kierownikiem Ośrodka Ochrony Klimatu, szefem polskiego zespołu merytorycznego w trakcie konferencji klimatycznej w Poznaniu.JEST JUŻ ZA PÓŹNO – NIE JEST ZA PÓŹNO?

ROZMOWA O KLIMACIE Z PROF. DR. HAB. MACIEJEM SADOWSKIM

Od kiedy zajmuje się pan klimatem?

Prof. dr. hab. Maciej Sadowski: Od chwili, gdy urosły mi włosy. A naukowo – od początku lat sześćdziesiątych.

Na pańskiej półce stoi książka „Zmiany klimatu są faktem”. Od kiedy są faktem?

– Od zawsze. Nawet powstanie Sahary jest ich efektem. Ale rozumiem, że pan pyta o zmiany spowodowane przez człowieka. W Polsce były znane już przed II wojną światową, gdy mocno nagłaśniano choćby problem pustynnienia Wielkopolski. Z kolei leśnicy bardzo dawno temu zaczęli się skarżyć na zmiany w drzewostanie.

Od kiedy zatem śledzimy to, co robimy z klimatem?

– Jeżeli bierzemy pod uwagę cały świat, to odpowiedź jest prosta: konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu dotycząca zwalczania zmian klimatycznych została podpisana w 1992 roku. Ale przecież to wszystko było przygotowywane dużo wcześniej. Już w latach sześćdziesiątych. Klub Rzymski sygnalizował, że dzieje się coś niepokojącego. Niezależnie od siebie powstawały wówczas pierwsze scenariusze klimatyczne w USA i w Rosji. W latach osiemdziesiątych pracowała komisja Brundtland. Przygotowała raport będący podstawą zwołanego w 1992 roku Szczytu Ziemi, na którym to podpisano wspomnianą konwencję. Można więc powiedzieć, że świat zmianami klimatu zainteresował się nieco ponad pół wieku temu. Ale głos naukowców długo nie był słyszany.

Dlaczego?

– Z powodu działań lobby paliwowego, które sprzeciwiało się wszystkiemu, co mogłoby zagrozić wydobywaniu ropy. Szczególnie mocne naciski miały miejsce, gdy Stanami Zjednoczonymi rządził George Bush senior. Szefem sztabu w Białym Domu był wtedy John Sununu, człowiek niezwykle sceptyczny w stosunku do naukowców mówiących o zmianach klimatu. Miał władzę i nie pozwalał na wprowadzenie prawa, które wiązałoby Stanom Zjednoczonym ręce w sprawie emisji gazów. Był bardzo agresywny, nie chciał rozmawiać, jakby wszystko wiedział najlepiej.

Sununu tłumaczył później, że nikomu nie zależało na ograniczeniach w emisji gazów i wszyscy czekali tylko, aż pierwsze państwo wyłamie się z porozumienia. Pod tym względem, mówił, jego kraj nie był przynajmniej hipokrytą.

– I w zasadzie nic się nie zmieniło. Stany Zjednoczone do dziś nie dają narzucać sobie żadnych ograniczeń, wycofały się przecież z porozumienia paryskiego3. A skoro one mogą, to, przewiduję, zaraz dołączą do nich inne kraje.

No dobrze, a jak jest w Polsce? Wierzymy w katastrofę klimatyczną?

– Polacy są różni i pytania sondażowe też. Według badań CBOS z 2009 roku 40 procent Polaków uznaje zmiany klimatyczne i chce z nimi walczyć.

Z sondażu Kantara sprzed roku wynika natomiast, że 72 procent Polaków uważa, że zmiany klimatyczne są poważnym problemem. Jednocześnie połowa biorących udział w badaniu powiedziała, że ma niewielki wpływ na to, co dzieje się z klimatem.

– I właśnie o to chodzi. Wierzymy w katastrofę klimatyczną do czasu, gdy Kowalski musi wyłożyć na ratowanie klimatu pewną konkretną sumę. Wtedy okazuje się, że nie jest zbyt chętny.

Świadomość społeczna rośnie, to fakt, proszę popatrzeć na młodzieżowe strajki klimatyczne. Byłoby o nich jeszcze głośniej, gdyby pandemia w nich nie przeszkodziła. Młodzi wiedzą o katastrofie klimatycznej, myślą o niej i chcą coś zrobić. Sprawą dorosłych jest wyraźne i uczciwe przedstawienie problemu.

A co ze starszymi?

– Nie bardzo wiedzą, o co chodzi. Podobnie jest w wielu miejscach na wsi, gdzie dalej wrzuca się do pieca wszystko, jak leci. Kiedy próbowałem rozmawiać o tym z rolnikami, usłyszałem, że komu przeszkadza palenie butelek. Tłumaczyłem, że cząstki spalonego plastiku spadną na podwórko i będą je wdychać. Ich kury zaczną to dziobać, potem zniosą jajka, a oni te jajka zjedzą. I wcale nie będą one zdrowsze przez to, że kura chodziła sobie po podwórku.

Przekonał ich pan?

– Na początku było trudno, ale z czasem sami się zorientowali, że coś się zmienia. Zaczynali zwykle od stwierdzenia, że rzeczywiście ziemniaków jest jakby mniej. W trzecim roku badań sami już wiedzieli, że zmiany są faktem i im przeszkadzają. Zaczęli się przystosowywać i mówili, że przerzucają się na sorgo. Tak było na Podlasiu. Ale już na Górnym Śląsku świadomość była większa. Zorganizowaliśmy spotkanie ze związkiem gmin. Myślałem, że pogadamy dwie godziny, a rozmawialiśmy dziewięć. Zgłaszali problem z dostępnością do wody. Nie wiedzieli, jak radzić sobie z rolnikami, którzy chcą się budować na terenach zalewowych, a potem, gdy rzeka wylewa, zgłaszają się po odszkodowania.

Jaka będzie Polska w 2050 roku?

– Najbliższe trzydzieści lat będzie okresem raczej wilgotnym, a temperatura wzrośnie o około 0,5 stopnia Celsjusza. Ulewny deszcz będzie spływał po glebie i odpływał rzekami, zamiast zasilać ziemię. Dlatego ważne, żeby się na to przygotować i zacząć zatrzymywać wodę. Jeśli temperatura wzrośnie bardziej, to może to zachwiać cyrkulacją – deszczu będzie mniej, a katastrofa klimatyczna przyspieszy.

Ale ze scenariusza, który wydaje mi się najbardziej prawdopodobny, wynika, że do 2050 roku w Polsce będzie jeszcze znośnie. Dopiero potem z pełną mocą odczujemy konsekwencje.

Możemy zrobić krok w tył, zatrzymać to, co nadchodzi?

– Nie, to utopia.

A gdybyśmy jutro zamknęli wszystkie fabryki i samochody zamienili na elektryczne?

– Jest za późno. Od 200 lat wysyłamy dwutlenek węgla do atmosfery, a czas jego życia to około 120 lat.

Od pół wieku przyglądam się kolejnym porozumieniom klimatycznym, przez lata sam jeździłem na konwencje, ale już tego nie robię. Uważam, że to czysta propaganda, która nie daje żadnych konkretnych wyników, a działania państw uczestniczących w konwencjach są w lwiej części pozorowane. Cele są zawsze bardzo ambitne, ale nikt ich nie realizuje. Kończy się na gadaninie.

Do porozumienia paryskiego przystąpiło prawie 190 krajów, które zgodziły się zrobić, co konieczne, żeby temperatura nie zwiększyła się o więcej niż 2 stopnie Celsjusza. To wszystko nieprawda?

– Zgodziły się, ale jak to chcą zrobić? Który kraj przyjął konkretne rozwiązania? Odpowiem: Gabon. Emitujący kroplę w oceanie dwutlenku węgla.

Proszę mnie dobrze zrozumieć, mam ogromny szacunek do ludzi, którzy próbują coś zmienić, ale z mojej kilkudziesięcioletniej obserwacji wynika, że nikt nie wymyślił jeszcze, jak realnie wpłynąć na postępujące zmiany klimatu.

Przez chwilę myślałem, że w tej rozmowie będzie coś optymistycznego.

– Świadomość nadchodzącej katastrofy klimatycznej mamy większą, ale możliwość przeciwdziałania na poziomie światowym jest minimalna, jeśli nie zerowa.

A był kiedyś taki moment, w którym mogliśmy zawrócić z kursu kolizyjnego z klimatem?

– Obawiam się, że nie, bo wszyscy zwracali uwagę na pieniądze. Pamiętam, jak kiedyś koledzy ze Stanów tłumaczyli mi, dlaczego nie mogą zmniejszyć emisji gazów, których źródłem jest transport: po amerykańskich drogach jeździły wówczas 22 miliony samochodów osobowych i jeśliby zredukowali ich liczbę tylko o 10 procent, to żaden rząd by tego nie wytrzymał. Tak się tłumaczyli.

Zawsze – i dalej tak jest – ważniejsze niż klimat były gospodarka i polityka wewnętrzna. Dobrostan ludzi. Nikt jeszcze nie wymyślił rozwiązania zmieniającego tę hierarchię.

Kominy elektrowni w Skawinie nieopodal Tyńca

Aczkolwiek nie mogę też powiedzieć, że świat się nie zmienia. Coś się w końcu dzieje. Chociażby fotowoltaika – nabiera ogromnej mocy, niedługo sami będziemy zaskoczeni, co może zdziałać energia słoneczna. Także elektromobilność. Jeszcze niedawno była traktowana jak hobby inżynierów i naukowców.

Możemy przesunąć te zmiany? Kupić sobie trochę czasu?

– W niewielkim stopniu. Zmian nie przesuniemy, ale możemy złagodzić ich wpływ przez dostosowanie gospodarki i człowieka do negatywnych skutków tych zmian. Pozostaje nam stopniowe redukowanie emisji i adaptowanie się do zmieniających się warunków. Ten drugi kierunek uważam za ważniejszy i bardziej realny.

W ciągu ostatniej dekady w Polsce zanotowano rekordowe temperatury w kilku miesiącach. W kwietniu 2012: 32,5 stopnia Celsjusza. W czerwcu 2019: 38,3. W sierpniu 2015: 39. We wrześniu 2015: 36,8. W listopadzie 2018: 26,2. Większość rekordów zimna pochodzi sprzed pół wieku. Niektóre są jeszcze starsze. Co nam mówią te dane? Skąd się biorą kolejne rekordy ciepła?

– Do tej pory mieliśmy przyzwoite źródło chłodu w Arktyce. Teraz lód znika i zmienia się cyrkulacja powietrza. Gradient termiczny między północą a południem jest mniejszy. Kiedyś dmuchało od Atlantyku, teraz wieje z południa. A jak dmuchnie porządnie, to ciepło utrzymuje się długo. Zimy są mniej mroźne, śniegu jest coraz mniej. Coś tam jeszcze nieraz spadnie, ale z jeżdżenia na nartach za dużo przyjemności w Polsce już nie będzie.

Skoro zmiany są faktem i są nieodwracalne, to jak mamy z nimi żyć?

– Mówiąc brutalnie: polubić, na ile się da. Każdy z nas może oszczędzać wodę. Nie tylko golić się z zakręconym kranem, ale myć samochód i podlewać działkę deszczówką. W miastach wodę możemy zbierać na dachach, a samą przestrzeń miejską zazieleniać – sadzić niskie trawy i drzewa. Dzięki temu będzie nieco chłodniej. Jest jeszcze jedno rozwiązanie: utrzymywanie kanałów wentylacyjnych. Takich korytarzy, dzięki którym miasto może się przewietrzyć. Zwracano na to uwagę przed wojną. Potem też, bo żyli jeszcze przedwojenni architekci. Teraz już mało kto na to patrzy, wszędzie wciska się budynki, goniąc za pieniędzmi. W Warszawie napływ świeżego powietrza ograniczyły nowe osiedla, na przykład osiedle Marina.

Pan mówi, żebyśmy oszczędzali wodę, ale co to zmieni, skoro 70 procent wody w Polsce zużywa przemysł, głównie kopalnie i elektrociepłownie?

– Proszę doliczyć jeszcze rolnictwo. Kiedyś to analizowaliśmy i przygotowaliśmy proporcje wykorzystywania wody zapewniające nam samowystarczalność i harmonię: rolnictwo 30 procent, przemysł maksymalnie 20 procent. Reszta dla ludzi. Kolejna utopia. Kto zabroni przemysłowi nadużywać wody?

Polska jest przygotowana na katastrofę klimatyczną?

– Polska nie jest przygotowana na żadną katastrofę. Pomimo rosnącej świadomości działania kolejnych rządów były krótkowzroczne. Nikt nie traktował klimatu poważnie. Teraz coś zaczyna kiełkować, ale co z tego wyjdzie?

A będą w Polsce miejsca, które zaczną wysychać bardziej niż inne?

– Susza w Polsce rozkłada się po przekątnej – od rejonów Zamościa, przez Kielecczyznę, gdzie zdarza się, że trzeba pogłębiać studnię do 100 metrów, i dalej – przez łódzkie, aż po Wielkopolskę, która pustynnieje od XIX wieku. Wtedy Prusowie wycięli Puszczę Notecką. Potem wodę zabierały kopalnie w Koninie, Pątnowie, Adamowie i teraz jest tam naprawdę źle. Obawiam się, że ludzie obudzą się, dopiero gdy zabraknie im wody. Wcześniej nie zaczną się awanturować.

Co czeka polskie rzeki?

– Jeśli przyjmiemy schemat gwałtownych i krótkich opadów oraz długich okresów suszy pomiędzy nimi, to nie tyko Wisła, ale wszystkie inne rzeki będą miały problem. Z Wisłą jest o tyle dobrze, że jej źródła i dopływy są w górach, gdzie częściej pada, więc nie powinna wyschnąć, ale trudno mi sobie wyobrazić, że kiedyś będzie nadawała się do żeglugi. Za to rzeki, których źródła nie są w górach, zmienią się. Notecią nie da się już pływać, Bugiem kiedyś spławiano drewno, a teraz trudno przepłynąć tratwą w niektórych miejscach. Jezioro Gopło obniżyło się o kilka metrów. Inne jeziora się cofają albo zarastają, bo trafia do nich coraz więcej nawozów, dzięki którym rozwija się roślinność. Mam takie jeziorko na Warmii, które obserwuję od dziesięciu lat. Ma 200 metrów średnicy, leży w lesie, kiedyś można było się w nim kąpać, teraz brzegi ma zarośnięte, a trzciny pojawiają się nawet na jego środku.

I co pan sobie myśli o tym wszystkim?

– Jest taka książka Davida Wallace’a-Wellsa „Ziemia nie do życia. Nasza planeta po globalnym ociepleniu”. Autor opisuje kolejne zjawiska, które będą się nasilać i dotykać coraz to nowych zakątków świata.

Moje pierwsze pytanie po lekturze brzmiało: cholera, czy ludzie powinni mieć dzieci? One kiedyś będą musiały się zmierzyć ze zjawiskami, których ich przodkowie nie musieli przeżywać.

Nie powinni?

– Ja nie mam. Ale nikomu nie odmówiłbym przyjemności posiadania dziecka, bo jest to niehumanitarne. Zastanowiłbym się jednak, gdzie to dziecko będzie się wychowywało.

Co pan proponuje?

– Daleka Kanada może być bezpieczna. Tak samo Skandynawia. Syberii nie wspominam, bo to ma złe konotacje. Chyba że zacznie się wojna o zasoby Arktyki.

3 Rozmowa z prof. Sadowskim odbyła się we wrześniu 2020 r. W styczniu 2021 r. nowy prezydent USA Joe Biden zdecydował o powrocie jego kraju do klimatycznego porozumienia z Paryża.Brzegi Jeziora Goczałkowickiego są miejscami zarośnięte

Jezioro Goczałkowickie

Od pierwszego dnia wyprawy niemal codziennie otrzymuję wiadomości od osób, które obserwują moją wędrówkę. Pytają, kiedy dotrę w pobliże ich domów i czy będą mogli mi towarzyszyć. To dla mnie ogromne zaskoczenie, że marsz wzdłuż Wisły budzi dużo większe zainteresowanie niż przejście pustyni Gobi, którego podjąłem się dwa lata wcześniej. O wyprawie informują największe media w kraju: RMF FM, „Dzień Dobry TVN”, Gazeta.pl. Cieszę się jednak, bo dzięki wskazówkom osób mieszkających nad rzeką mój pomysł na stworzenie Szlaku Wisły ma szansę się ziścić.

Mijam trzeciego martwego zaskrońca. Przez pierwszych kilkadziesiąt kilometrów Wisła była mocno uregulowana. Teraz jest inaczej – bywa dziko.

Dochodzę do Jeziora Goczałkowickiego. To największy akwen w okolicy. Dzięki niemu każdego dnia wodę w kranach ma milion mieszkańców Górnego Śląska. Zabezpiecza też przed powodziami tereny położone w dole rzeki.

„Po raz pierwszy w historii Wisła zmieni swój bieg. Zamiast w stronę Krakowa popłynie z całą siłą pomp (...) do miast Górnego Śląska” – pisała „Trybuna Robotnicza”4. Żeby tak się stało, trzeba było przesiedlić ponad 1,2 tys. ludzi z 428 gospodarstw, użyć blisko miliona ton różnych materiałów budowlanych, dla tysiąca robotników zbudować osiedle z ośrodkiem zdrowia, przedszkolem i kaplicą. „W czerwcu 1954 roku, po wielkich, wielkich opadach doszło do katastrofy budowlanej. Blisko jedna trzecia prawie gotowego wału zapory zjechała do zbiornika. Tysiące ton piasku, iłu, żwiru. Od strony odwodnej nie było jeszcze betonowych płyt. No i oczywiście nikt nie winił aury, tylko uznano to za sabotaż. Od majstra do dyrektora wszystkich wsadzili do pierdla. Dopiero prof. Balcerski napisał do sądu, że cała zapora jest wymiarowana według radzieckich norm, według radzieckich książek i to się nie miało prawa stać. A skoro się stało, to musiała to być siła wyższa” – opowiadał po latach Andrzej Siudy, szef zbiorników wody w Goczałkowicach i Kozłowej Górze5.

Wisła napełniała zbiornik przez rok. Podczas powodzi w 2010 roku cała woda została wymieniona w ciągu sześciu dni. Gdy powstawał, nikt nie brał pod uwagę, jak wpłynie na środowisko. Tymczasem każda ingerencja człowieka w naturę zapoczątkowuje reakcję łańcuchową. Rzadko da się przewidzieć, jak będzie wyglądało ostatnie ogniwo.

Dziś wokół Jeziora Goczałkowickiego rozciągają się setki hektarów bagien, torfowisk, podmokłych łąk i lasów. Wszędzie widzę ptaki. Mieszka ich tutaj przeszło 200 gatunków, mniej więcej połowa wszystkich zaobserwowanych w Polsce. Co roku wzbierająca woda zalewa kilkaset gniazd rybitw rzecznych. Zarządzający zbiornikiem zdecydowali więc, że trzeba zabezpieczyć ich siedliska. Budują dla nich sztuczną wyspę.

Z zarośniętego trawskiem wału nie widać wody. Rzadziej patrzę w niebo, częściej pod nogi, aby nie skręcić kostki. Komary kąsają jak opętane, nie mam już chyba na ciele miejsca, którego by nie pogryzły. Napis na repelencie głosi, że będę bezpieczny przez cztery godziny. Te wredne sukinsyny zaczynają ciąć już po dwudziestu minutach.

Ściągam buty i uważnie przyglądam się pęcherzom. Wystarczyło kilka dni, by pokryły stopy od pięt po palce. Tak jest zawsze, nieważne, jakie buty i skarpety bym włożył. Może moje stopy nie nadają się do wędrowania? Jak je wyleczyć? Przecież mam przejść cały kraj. Czy w ogóle da się je wyleczyć? Cały kraj, ponad tysiąc kilometrów. Wypieram te myśli.

Gdy słońce chowa się za horyzontem, niemal duszkiem wypijam półtora litra wody. To był naprawdę upalny dzień, prawdopodobnie ostatni tak gorący, bo chmury zwiastują zmianę pogody. Cieszę się, że mam gdzie spać. Dzięki siostrze i jej rodzinie nie muszę rozbijać namiotu. Zabierają mnie do siebie.

Nad ranem dowiaduję się, że nocą przeszły dwie burze. Nie słyszałem ani jednego grzmotu. Byłem zbyt zmęczony. Rozpoczynając nowy dzień, postanawiam zostawić plecak. Odtąd będę szedł ze specjalnie w tym celu przygotowaną rowerową przyczepką dla dzieci, którą za pomocą dwóch dodatkowych tyczek można przekształcić w trekkingowy wózek do transportu bagażu. Dzięki takiemu rozwiązaniu oszczędzam plecy – i przykuwam wzrok ludzi spotykanych po drodze. Jeszcze nie wiem, że to właśnie pytania o przyczepkę tak często będą stanowiły początek rozmów nad Wisłą.

_Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej_

4 „Trybuna Robotnicza” 22.07.1956 r.

5 https://tychy.naszemiasto.pl/goczalkowice-zapora-ma-55-lat-wspominamy-budowe-zdjecia/ar/c1-1018477