MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
nowość
-
promocja
Szlakami zesłańców w ZSRS. Wokół doświadczeń represji sowieckich wobec obywateli polskich w czasie drugiej wojny światowej - ebook
Szlakami zesłańców w ZSRS. Wokół doświadczeń represji sowieckich wobec obywateli polskich w czasie drugiej wojny światowej - ebook
Badania nad represjami sowieckimi prowadziłam od 2011 roku w Moskwie i w różnych regionach w głębi Rosji, przemierzając ten kraj szlakami polskich zesłańców. Dzięki temu pozyskałam nowe, ważne dla studiów nad dziejami ludności polskiej na Wschodzie dokumenty, ale także poznałam miejsca, do których obywatele polscy trafiali jako jeńcy, więźniowie łagrów, deportowani czy wcieleni do batalionów budowlanych. […] Spotykałam miejscowych ludzi różnych narodowości i pochodzenia etnicznego. Opowiadali oni o przeszłości terenów, na których żyli, pokazywali nieznane lub zapomniane miejsca pamięci związane z polskimi zesłańcami z XVIII i XIX wieku oraz represjami sowieckimi z XX wieku. Słuchałam także opowieści o ich rodzinnych historiach.
Dzięki tym wyprawom nie tylko poszerzyłam wiedzę historyczną, ale także poznałam lokalnie i regionalnie współczesną Rosję.
fragment Wstępu
Anna Zapalec w swojej książce podejmuje trudne i bolesne zagadnienia związane z losem obywateli polskich poddanych represjom sowieckim podczas II wojny światowej. Autorka prezentuje szeroki wachlarz tematów, od propagandy sowieckiej po szczegółowe analizy życia codziennego deportowanych, wykorzystując przy tym bogaty materiał źródłowy, zarówno archiwalny, jak i wspomnieniowy; […] nie tylko dostarcza nowych danych archiwalnych, ale także proponuje nowe podejścia metodologiczne, łącząc historiografię z psychologią i socjologią.
dr hab. Daniel Boćkowski, prof. UwB
Dr hab. Anna Zapalec, prof. UKEN – historyczka, zatrudniona w Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Prowadzi badania nad historią drugiej wojny światowej, zwłaszcza nad Holokaustem, zbrodniami wojennymi, migracjami przymusowymi, ruchem oporu oraz losami obywateli polskich na terenie ZSRS w XX wieku. Autorka wielu artykułów i kilku książek, takich jak Ziemia tarnopolska w okresie pierwszej okupacji sowieckiej (1939–1941), Druga strona sojuszu. Żołnierze brytyjscy w Polsce w czasie II wojny światowej oraz wspólnie z Jackiem Tebinką monografii pt. Polska w brytyjskiej strategii wspierania ruchu oporu. Historia Sekcji Polskiej Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE). Opublikowała także rozdział Powiat złoczowski w dwutomowym opracowaniu Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski (red. Barbara Engelking i Jan Grabowski). Laureatka stypendiów krajowych i zagranicznych oraz wyróżnień i nagród naukowych, stypendystka m.in. Israel Institute for Advanced Studies (IIAS) na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie (2024).
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
Spis treści
Wykaz skrótów i oznaczeń
Wstęp
Artykuły i referaty
Sowiecka kampania propagandowa wobec Polski i Polaków w 1939 r. i jej efekty
Drogi na Wschód. Polscy Żydzi w ZSRS podczas drugiej wojny światowej
Przygotowanie i przeprowadzenie deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS w latach 1940–1941
Obywatele polscy deportowani na teren Syberii Zachodniej i Wschodniej w latach 1940–1941: główne skupiska i charakterystyczne problemy życia codziennego
Główne aspekty położenia polskich specprzesiedleńców w obwodzie irkuckim (1940–1941)
Deportowani obywatele polscy pracujący w sowieckim przemyśle leśnym w świetle dokumentacji trustu „Tomles” (1940–1941)
Świat kobiet w sowieckich łagrach. Próba zarysu problematyki
Polskie dzieci w sowieckim systemie represji w latach drugiej wojny światowej
Protesty i bunty więźniów oraz specprzesiedleńców na wybranych przykładach łagrów sowieckich
Zwolnienia z przymusowego osiedlenia obywateli polskich deportowanych w latach 1940–1941 w głąb ZSRS
Sytuacja obywateli polskich w Jakuckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Sowieckiej po 1941 r.
Zagadnienia z metodologii badań
Wybrane aspekty kwerendy w archiwach rosyjskich Syberii Wschodniej dotyczącej deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS (1940–1946)
Wspomnienia sybiraków jako źródło historyczne w badaniach nad procesem deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS (1940–1941)
Listy prywatne w badaniach nad kondycją i następstwami represji sowieckich wśród osób zesłanych w głąb ZSRS (1939–1941)
O wierszach polskich zesłańców i deportowanych oraz ich roli w zdobywaniu wiedzy o losach Polaków w głębi ZSRS w czasie drugiej wojny światowej
Emocje ukryte w źródłach. Wybrane aspekty badania przeżyć związanych z doświadczeniami represji sowieckich wyrażane w tekstach wspomnieniowych
Miejsca i krajobrazy
W połowie Bajkału – wyspa Olchon
W samym sercu Kołymy – Jagodnoje
Krótki przewodnik po Kołymie: miejsca niezwykłe – tiońka
Golgota gułagu – Butugyczag (relacja z podróży po Kołymie)
Zakończenie
Wykaz ilustracji i fotografii
Wykaz tabel
Bibliografia
Indeks nazwisk
Indeks geograficzny
| Kategoria: | Wywiad |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6847-4 |
| Rozmiar pliku: | 10,0 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
AAN – Archiwum Akt Nowych w Warszawie
AŁŻIR – Akmolinskij łagier´ żon izmiennikow Rodiny; Akmoliński Obóz dla Żon Zdrajców Ojczyzny
ASRS – Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka
Bierłag – Bieriegowyj OŁ
BP – Biuro Polityczne
BSRS – Białoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka
CDAHOU – Centralnyj derżawnyj archiw hromadśkych objednań Ukrajiny; Centralne Państwowe Archiwum Społecznych Organizacji Ukrainy
CDCN – Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego
Chimlessyrje – Chimiczeskoje lesnoje syrjo; Chemiczne Surowce Leśne
DALO – Derżawnyj archiw Lwiwśkoj obłasti; Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego
Dalstroj – Gławnoje uprawlenije stroitielstwa Dalniego Siewiera; Zarząd Główny Budownictwa Dalekiej Północy
DATO – Derżawnyj archiw Ternopilśkoji obłasti; Państwowe Archiwum Obwodu Tarnopolskiego
FSB – Fiedieralnaja służba biezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi; Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej
GAIO – Gosudarstwiennyj archiw Irkutskoj obłasti; Państwowe Archiwum Obwodu Irkuckiego
GAKK – Gosudarstwiennyj archiw Krasnojarskowo kraja; Państwowe Archiwum Kraju Krasnojarskiego
GANIIO – Gosudarstwiennyj archiw nowiejszej istorii Irkutskoj obłasti; Państwowe Archiwum Historii Najnowszej Obwodu Irkuckiego
GARF – Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi; Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej
GATO – Gosudarstwiennyj archiw Tomskoj obłasti; Państwowe Archiwum Obwodu Tomskiego
GUŁag NKWD – Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij
NKWD; Zarząd Główny Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy NKWD
GUŁag OGPU – Gławnoje uprawlenije łagieriej OGPU; Zarząd Główny Obozów OGPU
GUMZ NKWD – Gławnoje uprawlenije miestami zakluczenija NKWD; Zarząd Główny Miejsc Uwięzienia NKWD
IPiMS – Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
IPN KŚZpNP O/Kraków – Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Oddział Kraków
Irkuttransles – Irkutskoje transportnoje lesnoje chozijajstwo; Irkuckie Przedsiębiorstwo Transportu Leśnego
ITŁ – isprawitielno-trudowyj łagier; poprawczy obóz pracy
Karłag – Karagandyjski ITŁ
KC – Komitet Centralny
KP(b)B – Komunistyczna Partia (bolszewików) Białorusi
KP(b)U – Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy
Lestranchoz – Lesnoje transportnoje chozijajstwo; Przedsiębiorstwo Transportu Leśnego
Lespromchoz – Lesnoje promyszlennoje chozijastwo; Przedsiębiorstwo Przemysłu Leśnego
Minłag – Mineralnyj OŁ
MWD – Ministierstwo wnutriennych dieł; Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
Narkomles – Narodnyj komisariat lesnoj promyszlennosti SSSR; Komisariat Ludowy Przemysłu Leśnego ZSRS
NARS(J) – Nacionalnyj archiw Riespubliki Sacha (Jakutija); Narodowe Archiwum Republiki Sacha (Jakucja)
NKJu – Narodnyj komissariat justicyji; Ludowy Komisariat Sprawiedliwości
NKPS – Narodnyj komissariat putiej soobszczenija; Ludowy Komisariat Komunikacji
NKWD – Narodnyj komisariat wnutriennych dieł; Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych
OGPU – Objedinionnoje gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije; Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny
OSO – Osoboje sowieszczanije; Kolegium Specjalne
OŁ, osobłag – osobyj łagier; obóz specjalny
OSP – Otdieł spiecpieriesielenij; Wydział Przesiedleń Specjalnych
OTP – Otdieł trudowych posielenij; Wydział Osiedli Pracy
OTSP – Otdieł trudowych i spiecialnych posielenij; Wydział Osiedli Pracy i Osiedli Specjalnych
OUN – Orhanizacja ukrajinśkych nacionalistiw; Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów
PRN ZSRS – Prezydium Rady Najwyższej ZSRS
PTL – Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
RKL ZSRS – Rada Komisarzy Ludowych ZSRS
RFSRS – Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka
Sibłag – Syberyjski ITŁ
Siewwostłag – Północnowschodni ITŁ
SŁON – Sołowiecki łagier osobogo naznaczenija; Sołowiecki Obóz Robót Przymusowych Specjalnego Przeznaczenia
Stiepłag – Stepowy ITŁ, Stiepnyj OŁ; Obóz Specjalny nr 4 w Kazachskiej SRS
Tajszetłag – Tajszecki Obóz NKWD; Tajszecki ITŁ UITŁK UNKWD
Tiemłag – Tiemnikowski ITŁ
TOK KP(b)U – Tarnopolski Obwodowy Komitet Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy
Tomasinłag – Tomsko-Asiński ITŁ
UITŁK – Uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij; Zarząd Poprawczych Obozów i Kolonii Pracy
UŁAG OGPU – Uprawlenije łagieriami OGPU; Zarząd Obozów OGPU
UNKWD – Zarząd NKWD
Unżłag – Unżeński ITŁ
WCzK – Wsierossijskaja czerezwyczajnaja komisja po bor´bie s kontrriewolucyjej, spiekulacyjej i sabotażem; Wszechrosyjska Komisja do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Sabotażem, tzw. Czeka
WKP(b) – Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)
Workutłag – Workucki ITŁ
ZLZB – Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Białorusi
ZLZU – Zgromadzenie Ludowe Zachodniej UkrainyBadania prowadzone w Rosji nad losami obywateli polskich represjonowanych w głębi Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich w okresie drugiej wojny światowej zawsze należały do jednych z najbardziej wymagających przedsięwzięć naukowych. Wynikało to z lokalizacji archiwów rozrzuconych po ogromnym terytorium Rosji, rozproszenia materiałów źródłowych, braku dostępności do części z nich, a także lokalnych uwarunkowań w działalności rosyjskich instytucji archiwalnych. Wiązało się to także z koniecznością pozyskiwania znacznych środków finansowych na kwerendy archiwalne w głębi Rosji oraz z wieloma zależnościami organizacyjnymi, których nie spotyka się w archiwach w Europie.
Badania nad represjami sowieckimi prowadziłam od 2011 r. w Moskwie i w różnych regionach w głębi Rosji, przemierzając ten kraj szlakami polskich zesłańców. Dzięki temu pozyskałam nowe, ważne dla studiów nad dziejami ludności polskiej na Wschodzie dokumenty, ale także poznałam miejsca, do których obywatele polscy trafiali jako jeńcy, więźniowie łagrów, deportowani czy wcieleni do batalionów budowlanych. Odbyłam podróże do lokalnych archiwów, m.in. w Tomsku, Omsku, Nowosybirsku, Krasnojarsku, Irkucku, Jakucku i Magadanie. Okres tych badań zakończył się wraz z wybuchem pandemii w 2020 r., a potem, w 2022 r., wraz z początkiem wojny rosyjsko-ukraińskiej i zapewne przez kolejne lata nie otworzy się na nowo.
Podczas kwerend w Rosji, a także w Uzbekistanie, Ukrainie, Polsce i innych krajach, uczestniczyłam w różnych spotkaniach naukowych poświęconych losom obywateli polskich w ZSRS oraz funkcjonowaniu sowieckiego totalitaryzmu, w tym jego systemowi represji. Efektem tych działań były artykuły i wystąpienia, które prezentowały część moich bieżących
wyników badań. Zostały one opublikowane w Polsce lub w Rosji. Dostęp do tych publikacji, które ukazały się w języku rosyjskim, jest obecnie prawie niemożliwy, gdyż teksty zostały rozproszone i pozostały w wielu miejscach.
Artykuły wydane wcześniej (obecnie poprawione i uzupełnione) oraz nieopublikowane jeszcze prace zostały zebrane w tym tomie. Ich wspólnym mianownikiem są losy obywateli polskich w sowieckim systemie represji w czasie drugiej wojny światowej. Teksty wiążą się ze sobą tematycznie, ponieważ ukazują różne aspekty sowieckiego sytemu totalitarnego oraz uwarunkowania prowadzonych w Rosji przez ostatnie 15 lat badań. Termin „obywatele polscy”, stosowany często na stronicach tej książki, określa osoby różnych narodowości, zarówno Polaków, jak i Żydów, Ukraińców, Białorusinów oraz przedstawicieli innych narodowości, którzy przed 17 września 1939 r. posiadali obywatelstwo polskie. Niekiedy wymiennie w tym samym znaczeniu używam terminu „ludność polska”, mając na myśli ogół osób, które znalazły się w ZSRS, a przed wojną były obywatelami II RP. Wyjaśnienia również wymaga używanie nazwy Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS). W większości w takim brzmieniu pojawia się ona na stronach tej książki, ale niekiedy (np. w cytatach) występuje również jako Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich i oznacza to samo państwo. Obie nazwy funkcjonują obok siebie w polskiej historiografii.
Książka składa się z trzech części. Pierwsza, najszersza objętościowo, zatytułowana Artykuły i referaty, zawiera naukowe omówienia rożnych rodzajów represji sowieckich i pokazuje doświadczenia osób uwięzionych w łagrach, skierowanych na przymusowe osiedlenie w głębi ZSRS (w tzw. osiedlach specjalnych), w koloniach karnych oraz w innych miejscach. Przedstawia losy poszczególnych grup społecznych represjonowanych przez system sowiecki: kobiet i mężczyzn zesłanych do łagrów; różnych grup deportowanych oraz sytuację ich rodzin; zwraca uwagę na losy polskich dzieci w głębi ZSRS; ukazuje sposoby przetrwania, a także organizowanie różnych form oporu przeciwko przemocy. Ponadto dostarcza opisów warunków życia w poszczególnych częściach Związku Sowieckiego oraz charakteryzuje funkcjonowanie sowieckiego sytemu represji.
W drugiej części omówione zostały najważniejsze kwestie metodologiczne i warsztatowe związane z prowadzonymi badaniami. Jeden z tekstów poświęcony został uwarunkowaniom kwerend archiwalnych prowadzonych w wybranych archiwach na Syberii, zawiera m.in. informacje o poszczególnych zespołach źródeł w archiwach regionalnych w Irkucku, Krasnojarsku i Tomsku. Pozostałe artykuły omawiają określone grupy źródeł, takie jak wspomnienia osób represjonowanych, listy z zesłania oraz wiersze zesłańców, jako przykład ich twórczości, ale również źródło wiedzy o życiu codziennym w głębi ZSRS.
Na końcu książki znajdują się relacje z moich podróży do miejsc związanych z doświadczeniami represji sowieckich. Różnią się one od pozostałych tekstów w tym tomie, gdyż nie są naukowym opisem, lecz zbiorem refleksji i obserwacji z wybranych miejsc, do których dotarłam, gdzie spotykałam miejscowych ludzi różnych narodowości i pochodzenia etnicznego. Opowiadali oni o przeszłości terenów, na których żyli, pokazywali nieznane lub zapomniane miejsca pamięci związane z polskimi zesłańcami w XVIII i XIX w. oraz represjami sowieckimi z XX w. Słuchałam także opowieści o ich rodzinnych historiach. Dzięki tym wyprawom nie tylko poszerzyłam wiedzę historyczną, ale także poznałam lokalnie i regionalnie współczesną Rosję.
Szlaki polskich zesłańców prowadziły mnie najodleglejszymi drogami i ścieżkami, nie zawsze lądowymi, do pozostałości po łagrach, osiedlach specjalnych, koloniach karnych, obozach jenieckich, cmentarzach, i do nielicznych miejsc ich upamiętnienia. Prezentowane teksty przedstawiają różnorodne uwarunkowania lokalne, w tym przyrodnicze, w których pozostawali polscy zesłańcy. Dawne łagry w wielu miejscach zostały już rozebrane, osady karne zniknęły, cmentarze zarosły drzewami lub zostały zniszczone i zabudowane innymi obiektami. Tylko najstarsi miejscowi pamiętali ich lokalizację i gdy zechcieli, pomagali do nich dotrzeć. Z każdym rokiem popadały one w coraz większą ruinę, ponieważ ich ochrona nie była częścią polityki pamięci władz rosyjskich. Jaskrawym tego przejawem stał się los Stowarzyszenia „Memoriał”, które w 2022 r. otrzymało Pokojową Nagrodą Nobla za długoletnie dokumentowanie zbrodni sowieckiego totalitaryzmu i upamiętnianie losów ludzi dotkniętych sowieckimi represjami. Pomimo licznych protestów zostało ono ostatecznie rozwiązane decyzją sądu rosyjskiego w kwietniu 2022 r.
Kilka tekstów zamieszczonych w tej książce jest publikowanych po raz pierwszy, inne były już wcześniej wydane w czasopismach lub monografiach zbiorowych. W tym ostatnim przypadku pod każdym tekstem znajduje się informacja o pierwodruku – miejscu i dacie pierwszej publikacji. Część tekstów została poddana merytorycznym poprawkom i ponownie opracowana redakcyjnie, co najczęściej sprowadzało się do usunięcia fragmentów lub ich niewielkiego przeredagowania, by uniknąć powtórzeń informacji, które występują w innych artykułach. W kilku przypadkach pozostawiono powtarzające się informacje, gdyż było to uzasadnione zachowaniem narracji spójnej merytorycznie.
Pragnę podziękować wszystkim ludziom i organizacjom, którzy przez te kilkanaście lat przyczynili się do prowadzenia przeze mnie badań, wspierając mnie w przygotowywaniu kwerend i podróży po Rosji. Szczególne podziękowania składam moim licznym towarzyszom eksploracji syberyjskich szlaków, badań w Moskwie i w innych częściach Rosji oraz w Kazachstanie i Uzbekistanie. Niektórzy z nich przebyli ze mną setki kilometrów i pokonali wiele trudności, by mi pomóc. Dziękuję także instytucjom, które wspierały mnie finansowo, w szczególności Fundacji z Brzezia Lanckorońskich i Polonia Aid Foundation Trust w Londynie, które w różnym czasie udzieliły mi swoich stypendiów.
Opracowanie książki oraz jej ostateczna redakcja zostały ukończone podczas pobytu stypendialnego w Israel Institute for Advanced Studies na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie w 2024 r.Spis treści
Wykaz skrótów i oznaczeń
Wstęp
Artykuły i referaty
Sowiecka kampania propagandowa wobec Polski i Polaków w 1939 r.
i jej efekty
Drogi na Wschód. Polscy Żydzi w ZSRS podczas drugiej wojny światowej
Przygotowanie i przeprowadzenie deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS w latach 1940–1941
Obywatele polscy deportowani na teren Syberii Zachodniej i Wschodniej w latach 1940–1941: główne skupiska i charakterystyczne problemy życia codziennego
Główne aspekty położenia polskich specprzesiedleńców w obwodzie irkuckim (1940–1941)
Deportowani obywatele polscy pracujący w sowieckim przemyśle leśnym w świetle dokumentacji trustu „Tomles” (1940–1941)
Świat kobiet w sowieckich łagrach. Próba zarysu problematyki
Polskie dzieci w sowieckim systemie represji w latach drugiej wojny światowej
Protesty i bunty więźniów oraz specprzesiedleńców na wybranych przykładach łagrów sowieckich
Zwolnienia z przymusowego osiedlenia obywateli polskich deportowanych
w latach 1940–1941 w głąb ZSRS
Sytuacja obywateli polskich w Jakuckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Sowieckiej po 1941 r.
Zagadnienia z metodologii badań
Wybrane aspekty kwerendy w archiwach rosyjskich Syberii Wschodniej dotyczącej deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS (1940–1946)
Wspomnienia sybiraków jako źródło historyczne w badaniach nad procesem deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS (1940–1941)
Listy prywatne w badaniach nad kondycją i następstwami represji sowieckich wśród osób zesłanych w głąb ZSRS (1939–1941)
O wierszach polskich zesłańców i deportowanych oraz ich roli w zdobywaniu wiedzy o losach Polaków w głębi ZSRS w czasie drugiej wojny światowej
Emocje ukryte w źródłach. Wybrane aspekty badania przeżyć związanych z doświadczeniami represji sowieckich wyrażane w tekstach wspomnieniowych
Miejsca i krajobrazy
W połowie Bajkału – wyspa Olchon
W samym sercu Kołymy – Jagodnoje
Krótki przewodnik po Kołymie: miejsca niezwykłe – tiońka
Golgota gułagu – Butugyczag (relacja z podróży po Kołymie)
Zakończenie
Wykaz ilustracji i fotografii
Wykaz tabel
Bibliografia
Indeks nazwisk
Indeks geograficzny
