Szlakiem Piastów. Ranek - ebook

ROZDZIAŁ 0 D. ago me iudex

Okazuje się, że do odczytywania starych tekstów pisanych po łacinie albo po grecku nie wystarczy niezła znajomość łaciny i starej greki. Wręcz konieczne jest jeszcze posiadanie czegoś, co pozwala łatwo rozwiązywać szarady, rebusy i inne łamigłówki umysłowe. Mówi się, że łacina stała się językiem skostniałym, wręcz martwym, i to jest prawda – nie jest językiem codziennym, przestała się rozwijać i dostosowywać do nowych potrzeb. Wszakże należy wiedzieć, kiedy stary język zamarł i jakie nowości w nim powstawały, zanim stał się językiem wymarłym. Gdyby się znalazło opracowanie ze starożytności, potem kilka rozpraw średniowiecznych, informujących o zmianach… Można szukać. A znaleźć?… No, mnie się nie udało.

Współcześni historycy też chyba niczego nie znaleźli, a ponadto nie wszyscy mają pojęcie o łamigłówkach, o kombinowaniu przy rozwiązywaniu rebusów czy szarad. Oni tytuł zamieszczony też na początku tego zerowego rozdziału przedstawiają zawsze jako Dagome iudex, bo on tak został w źródle (średniowieczny tekst przez nich odnaleziony) napisany. Z tego zapisu wynikło im, że to jest pismo Mieszka I do Rzymu, być może do papiestwa w sprawie darowizny naszego księcia dla jego trzech synów, których miał ze swoją drugą żoną Odą. Tytułu owi historycy nie rozumieją – sami to przyznają. Nikt w Rzymie, w kancelarii papiestwa takiego pisma nie znalazł. Historycy (nie wszyscy) pozwolili sobie „wpaść na trop” sposobu utworzenia Polski przez Normanów. Otóż – twierdzą – Mieszko tak naprawdę miał na imię Dago i był Normanem. W zasadzie koncepcja dopuszczalna, aczkolwiek nie znajduje poparcia w źródłach skandynawskich, niemieckich, czeskich ani żadnych innych – nikt nie twierdzi, że Mieszko był Dagonem czy kimś podobnym. Nikt poza naszymi internacjonalistycznymi patriotami.

Tytuł niniejszego rozdziału Ranka to tylko jedno z wielu możliwych przetworzeń zapisu średniowiecznego, które uwidacznia coś, co się dzieje w ludziach. Do nas przyszła ze Wschodu świeża myśl, zablokowano możliwość kontaktów z Zachodem i nagle się okazało, że młódź powojenna łatwo odrzuciła zdobycze polskie sprzed wojny (1939-1945), a zaczęła myśleć po wschodniemu. Starsi jeszcze trochę wierzgają, produkują opinie w rodzaju: produkty radzieckie to gniotsja, a nie łamiotsja, w ZSRR pszczieły kak gusi wielikije, gusi kak karowy, karowy kak parowozy, a małaka dajut bolszie od zadacziej i prikazow KPZR, wszystko przed terminem, wszystko ponad plan, nawet zegarki prędzej chodzą. Starsi wiedzą, lecz umrą (przed terminem?) i już nikogo nie zdziwi rower tak ciężki, że tylko z górki będzie na nim można jeździć. No, nie daj Boże ponownego otwarcia na Zachód! Znowu wszystko się odrzuci, zmieni, przyjdą zdobycze burżuazyjne, a produkty radzieckie, choćby w rzeczywistości trafił się jakiś lepszy od niemieckich, to jednak zostaną wyrzucone. Za Mieszka I przyszła łacina, odrzucono jakieś pismo rodzime… Młody kopista, „pisarz”, już nie znał starego pisma, a nowe umiał odwzorowywać, chociaż nie miał pojęcia, co przerysowywuje na pergamin. A jeśli mu w linijce trochę miejsca zabrakło, to nieco inaczej pogrupował litery i jakoś to szło… A po nim kopiował inny „pisarz”, potem jeszcze inny… A skróty zwyczajowe były, ale potem przestały obowiązywać… Na przykład o. – gdzie teraz znaleźć znaczenie owego starego skrótu? Aż wreszcie łacina została naprawdę opanowana. Kto zaręczy, że wtedy jakiś Kadłubek nie zabrał się do odczytywania kopiowanych staroci i poprawnego ich opracowania? Poprawnego według Kadłubka lub innego uczonego. A czy wiernego zamiarom twórcy?… Kto wie, kto wie?… Kto wie, czy tytuł naszego rozdziału nie powinien brzmieć: Dag. o. me iudex lub jeszcze inaczej?… Bo mogłoby być też: mei udex…

Ach, byłbym zapomniał, ten tytuł – D. ago me iudex – może oznaczać, na przykład, ‘Bóg mnie osądzi’…

***

Jesienią 1957 roku przyjechała do Dęblina grupa podchorążych z Oficerskiej Szkoły Lotniczej Radom (OSL Radom). Jakieś przetasowania? Jakieś zmiany? To był ewenement – do tej pory takich przenosin ze szkoły do szkoły jeszcze nie było. Wiosną 1958 roku część tej grupy przeniesiono do OSL Radom, a oprócz nich przeniesiono do szkoły radomskiej jednego podchorążego czysto dęblińskiego. Niestety – tym podchorążym byłem ja sam. Coś tam szeptano, że popadłem w Dęblinie w jakieś środowisko klerykalne, chyba wykryto moje związki z KUL-em… Może miano chrapkę na mnie, może chciano mnie zwerbować do partii? Nie mam pojęcia. Wiedziałem tylko, że będzie mi trudniej wyjeżdżać do Lublina. A byłem już na czwartym roku…

Po krótkim pobycie w Radomiu zostałem wysłany do Nowego Miasta nad Pilicą – tam było lotnisko polowe szkoły radomskiej. Wraz ze mną do tego miasta (1500 mieszkańców) – gdzie klasztor, bram dwa ułomki i gdzieniegdzie domki – pojechało jedenastu podchorążych z Radomia. Najstarszy był z naszej dwunastki Heniek Brzuszkiewicz – plutonowy zawodowy, który chciał zostać pilotem. Ponadto w skład dwunastki wchodzili: Jaś Cholewka, mający maturę i duży nalot z cywila na „lekkomotornych”, Wawrek Czapiga – po maturze, Tadek Czekaj – po maturze i samodzielnych lotach na odrzutowcu „Jak-23”, Edmund Fedyw – po maturze, Zbyszek Gozdalik – po maturze i z niewielkim nalotem z cywila, Ździsiek Smolarski – po maturze, z niewielkim nalotem z cywila, Janek Staniec – po maturze i wylocie na odrzutowcu „Jak-23”, Jurek Stuchała – po maturze, z niewielkim nalotem z cywila, Tadek Tybura – po maturze, a także Julek Werenicz – po maturze. Na lotnisku radomskim została grupa dwa razy liczniejsza – też po maturze. W Dęblinie – dwie grupy maturzystów. Reszta podchorążych została zgrupowana w budynkach OSL Radom (ponad 1000 chłopa) w WOSO (Wieczorowa Ogólnokształcąca Szkoła Oficerów – jedna klasa w ciągu pół roku). Zbyszek Gozdalik, Ździsiek Smolarski i Jurek Stuchała byli podchorążymi od niedawna – jakiś eksperyment korzystania z młodzieży szkolonej w Aeroklubie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Jestem ze Zbyszkiem Gozdalikiem u instruktora Władka Kunickiego, który świeżo przyszedł z pułku bojowego w Krakowie. On ma nalot ogólny mniejszy od mojego, jednak jest od roku oficerem i latał po kilkanaście godzin na różnych typach samolotów, a ja tylko na „Jaku-18”. Mamy program stugodzinnych lotów i przeszkolenie (znowu ewenement – wynik zmian) do poziomu pilota trzeciej klasy. Do tej pory pilotem zostawało się po nalataniu kilkunastu godzin na ostatnim bojowym samolocie – start, lądowanie, podstawowe figury pilotażu. Nasi instruktorzy mają się tego nowego programu uczyć tuż przed nami i potem uczyć nas… To też jest historia, a właściwie będzie nią za pół wieku, bo uczeni umówili się, że jest to okres potrzebny do zrozumienia i poznania szczegółów wydarzeń oraz ich przyczyn i skutków.

***

Nasz Mieszko I i jego czasy są historią na pewno – mnóstwo znanych i zapisanych w starych szpargałach faktów, ważne wydarzenia w rodzaju chrztu Polski, kontakty z innymi państwami, w tym ze Stolicą Apostolską i cesarstwem zachodnim, znany nam syn – Bolesław – z przydomkiem Chrobry. Nic tylko spisywać kronikę z zachowanych dokumentów… Czy aby na pewno?

Znany nam świat w tamtym okresie miał dwa główne problemy. Pierwszym, dotyczącym wyłącznie świata związanego z papiestwem i cesarstwem zachodnim, byli Normanowie. Drugi dotyczył chrześcijan i muzułmanów, zwanych przez chrześcijan zachodnich Saracenami, którzy dla chrześcijan wschodnich byli sąsiadami o zróżnicowanej dobroci. W tej drugiej sprawie ważyły się przewagi – kto kogo przeprze, opanuje, zdominuje. Oba chrześcijańskie cesarstwa, a szczególnie cesarstwo zachodnie, dążyły do pokonania muzułmanów poprzez opanowanie cesarstwa drugiego. Dopiero potem planowano zniszczenie islamu. Niby jedno chrześcijaństwo, niby zgodne porozumienia, wspólne sobory, ale już czaił się rozdźwięk religijny – schizma, którą my nazywamy błędem prawosławia, a oni nazywają naszym przestępstwem.

Polska w tamtym okresie (chodzi o czasy Mieszka I) była podzielona religijnie – Małopolska i ziemie jej podległe wyznawały chrześcijaństwo prawosławne, Wielkopolska wyznawała religię Słowian Zachodnich, co może popierać teorię o przywędrowaniu Polan z Zachodu – przypuszczenie o ucieczce przed religią Germanów (nie tylko religią, ale ona może być symbolem obaw słowiańskich). Taki podział religijny czynił Polskę dogodną areną współzawodnictwa między Wschodem a Zachodem, a władzom Polski stwarzał sposobność wykorzystania tego współzawodnictwa dla korzyści własnych oraz zwyczajnych Polaków. Na ten temat niewiele wiemy, wręcz okłamuje się nas, przemilczając nasze prawosławie w dzielnicach małopolskich i nazywając (jeszcze) żonę Władysława Hermana kimś, z kim powinien się rozwieść, bo ona była obrządku słowiańskiego – w domyśle: niechrześcijańskiego… (chodzi o język staro-cerkiewno-słowiański).

Korzyści Mieszka I… Uczy się u nas, że jeno chrzest… A Wschód? No, uczyło się, że Chrobry odzyskał (sic!) Grody Czerwieńskie, ale się przestało i uczy się, że sprawa tych Grodów jest niewyjaśniona, że one chyba do Rusi należały od zawsze… Jeżeli Chrobry odzyskał, to znaczy, że ktoś z naszych musiał je wcześniej mieć. Komuś Rusini musieli je zabrać… Czy nie miał ich Mieszko?

Jeśli chodzi o stronę zachodnią, to uczy się nas, że cesarz Henryk i jego syn, Otton I, opanowali tereny Słowian między Łabą a Soławą oraz Odrą i Nysą Łużycką. To bzdurne twierdzenie opiera się na nazwach marchii, imionach wyznaczonych margrabiów i na kościołach czy katedrach chrześcijańskich. W tej ostatniej sprawie zapomina się dodać, że szło o katedry misyjne. Jak chodzi o marchie, to nie pokazuje się odzyskiwania owych terenów przez Słowian, którzy (za wyjątkiem ziem Obodrzyców) mieli samodzielne państwa i swoją starą religię jeszcze za cesarza Henryka II. Na pewno owi Słowianie nie musieli niczego odzyskiwać, bo niczego Niemcom nie dali zabrać! A poczesną rolę mógł w tym skutecznym oporze odgrywać Mieszko I i Polska.

Synowi Mieszka, Bolesławowi, przyznano przydomek Chrobrego, a ta jego cecha uwidoczniła się w wojnach, które prowadził. Mieszko I miał więcej ziem niż Chrobry i miał je bez wojen.

Mieć olbrzymie terytorium – od Łaby i Soławy aż do odległych granic w innych kierunkach i to za pomocą samych posunięć, które dziś nazwalibyśmy politycznymi… Czyż Mieszkowi nie należy się przydomek Wielki?

***

Ranek jest opowieścią. To forma literacka w zasadzie nieistniejąca, lecz na opowiadanie czy nowelę za obszerna, a na powieść zbyt rozległa w czasie – obejmuje, w przypadku Szlaku Piastów, okres życia jakiegoś władcy Polski. Jednak na miano książki naukowej, czy nawet tak zwanej popularnonaukowej, nie zasługuje – za dużo zawiera przypuszczeń, może najbliższych prawdy historycznej, lecz nieujętych w żadnej teorii naukowej. Za to (mam cichą nadzieję) ułatwiających zapoznanie się z postacią władcy i jego czasami. Niegdyś w niemieckiej szkole każdy uczeń musiał się nauczyć na pamięć imion wszystkich władców i lat ich panowania. To było przesadne, lecz każdy Czytelnik niechby chociaż zapamiętał, że dany władca żył i panował w Polsce, coś ważnego lub głupiego zrobił i uważa się go za dobrego lub byle jakiego.

Ta ostatnia uwaga dotyczy w szczególności opowieści pod tytułem Ladaco. Warto zapamiętać, aby się przy czytaniu owej opowieści nie wzburzyć.ROZDZIAŁ I Białe na zielonym

– Przyszedł wieszczyc!

Ten okrzyk niósł się po wsi od chaty do chaty, od okna do okna, od sąsiadki do sąsiadki. Ludzie porzucali zajęcia i biegli na rozdroże, bo taki był nakaz – jak wieszczyc przyjdzie, to wszystko rzucaj i pędź na znane miejsce, gdzie on zawsze staje. Nawet gdyby nakazu nie było, to ludziska na spotkanie wieszczyca by także pędzili…

Bo wieszczyc w owym czasie to było coś takiego jak lubiane słuchowisko radiowe albo gazeta sportowa dla kibica, albo uliczny teatr jednego aktora, czy też film, który gromadzi przed kasami kina tłumy chętnych.

Stał na rozdrożu. Mężczyzna w dojrzałym wieku, by nie mówić o wieku podeszłym. W sandałach ze skórzanych rzemieni, w samodziałowej koszuli z wełny, wypuszczonej na lniane portki, sięgające kostek. Twarz o regularnych rysach, pogodna, niepomarszczona jeszcze, zawierała nieco wodniste oczy niebieskawej barwy – ślepka niewielkie, ale żwawo rozglądające się na boki. Policzki i podbródek były porośnięte włosami jasnymi, niestrzyżonymi i niegolonymi z dawna, lecz nierażącymi, bo lekko się ten zarost na policzkach kędzierzawił, natomiast włosy na głowie były porządnie uczesane i związane z tyłu zieloną tasiemką.

Wysoki był, prosty, smukły. Czasem przymykał lekko powieki i wtedy było widać długie brązowe rzęsy – barwy tej samej, co akuratne, kształtne łuki brwi. No, ładny i przystojny mężczyzna. Przez ramię i pierś przewieszał mu się rzemień, przez drugie ramię – na krzyż z rzemieniem – parciana taśma dość dużej szerokości. Do skórzanego rzemienia przymocowana była lutnia, do parcianej taśmy – duża płócienna torba, w połowie pełna lub w połowie pusta, jak kto woli.

Ten sam co zawsze – znajomy, zaprzyjaźniony. Tyle że zwykle pojawiał się zaraz na początku wiosny, kiedy pracy bywało mniej, a teraz przyszedł pośrodku gorącego, brzęczącego pszczołami i rozświergotanego lata, kiedy już zaczynały nieźle sobie radzić tegoroczne pisklęta jaskółek i bocianów.

Prawie wszyscy już się zeszli – czekano jeno na rządcę Wolisława, który nadchodził z zasępioną miną, bo zły był na przerywanie pracy w innej, niż się spodziewał, porze. Robota rzucona, nieprzewidziana przerwa się zrobiła, zadań do wykonania dużo, a zabronić ludziom spotkania z wieszczycem nie wolno – jest nakaz księcia Polski, by wszyscy przychodzili wysłuchać nowin i piosnek wędrownego urzędnika od przekazu w dół – od władzy do poddanych i możnych. Szkoda, że książę na ten czas słuchania gędźby i słowa mówionego nie zmniejsza zadań…

– Witam rządcę – powiedział wieszczyc, pokazując dwa rzędy żółtawych, ale równych zębów, co zapewne miało oznaczać uśmiech radości ze spotkania, a mogło też wyglądać na szczerzenie kłów jak u wilka.

– Mówcie i śpiewajcie – powiedział Wolisław, mąż sporo od wieszczyca młodszy, nieco szczuplejszy, za to ani brzydszy, ani mniej przystojny.

– Dopiero latem widać – powiedział niefrasobliwie wieszczyc – że trawka u was zieleniutka, jakby sok z niej miał wytrysnąć, a gąski bieluchne jako bielone płótna. Wasza wieś winna się nazywać Zielonka albo Białka. Nie znalazłaby się dla mnie jaka młoda gąseczka?

Niewiasty, z których niejedna wzdychała kryjomo do wieszczyca, zachichotały, a sposobne do zamążpójścia zapłoniły policzki, wprawiły piersi w szybszy i wyrazistszy ruch przy głębokich oddechach, z kolei ich twarze zdawały się zamyślone – może przemyśliwały, jakby to było, gdyby wieszczyc zamiast młodej gąski wybrał jedną z nich…

– Gąsek nam brać nie wolno – powiedział surowo Wolisław. – Gadajcie prędzej swoje, bo moim chłopom zmniejszą ilość jedzenia, jeśli zadań nie wykonamy. Wszystko tu jest wyliczone, nawet za bardzo. Pierzyn – powiadają – za mało robicie, tedy wam się nie należy pełne wyżywienie.

– At – wieszczyc machnął ręką – ja miałem na myśli gąskę taką więcej piersistą i z makowymi usteczkami zamiast dzióbka – powiedział, a makowe stały się policzki wielu młodszych niewiast, a jednej z nich, Lipce, czerwień aż na szyję wchodziła, co wieszczyc bacznie oglądał i wargi przy tym oblizywał.

– Mieliście się o tej jutrzynie wywiedzieć – młody, rozrośnięty chłop, Jakuba, patrzył na wieszczyca z uważnym wyczekiwaniem.

– Wywiedziałem się – powiedział wieszczyc. – Teraz na posiewie dostajecie wszystko i wszystko, co zrobicie, wam zabierają. Jeden lepiej i prędzej pracuje – więcej zrobi. Inny wolniej i gorzej pracuje… A wszyscy jednako są żywieni, odziewani i w jednakowych chatach mieszkają. Na jutrzynie oddawalibyście wszyscy jednakowo – mniej więcej połowę tego, co teraz zrobicie. Reszta byłaby wasza i moglibyście tę resztę odprzedawać włodarzowi lub na targowiskach. Kto zrobiłby więcej, miałby więcej dla siebie – lepsze jedzenie, lepsze odzienie i mieszkanie… Jutrzyna jest jakby odwrotnością posiewu – teraz wszystkim jednakowo płacą, chociaż każdy inaczej pracuje. Na jutrzynie wszyscy jednakowo oddają płody pracy, a zapłata za nadmiary jest zróżnicowana. Chłopi na jutrzynę narzekają, bo żądania co do wielkości wypracowanych owoców są duże i trzeba harować, aby były nadmiary. Pomnijcie, że na jutrzynie musicie sami zapracować na wszystko – na opłatę za użyczenie ziemi, na jedzenie, chatę, narzędzia, ubranie, na dzieci… Teraz dzieciaki darmo jeść dostają. A matki są nawet od pracy uwalniane, kiedy karmienie dzieci wypada. Na jutrzynie wszystko na waszą głowę spadnie.

– Teraz czasem głód w ślepia zaziera – powiedział krępy Ostrowa. – Na jutrzynie jeno leniom by jedzenia nie dostawało.

– A jak powódź, albo susza? – spytał młody Doman.

– To pożyczyć od włodarza trzeba – odparł wieszczyc. – I zwrócić z nawiązką albo odpracować.

– Ja bym wolał za odrobek ziemię mieć użyczoną – powiedział wysoki a chudy Jabłonka.

– Tobie trudno dogodzić – zauważył z przekąsem Wolisław.

– Batem go, panie rządco! – powiedział niski a szczupły Gajek. – Nikt nie wiedział, czy kpi, czy mówi poważnie. Jak to Gajek, czasem o drogę pyta, a wszyscy myślą, że ją wskazuje…

– Uderzyłem kiedy kogo z was? – głos Wolisława był oburzony i rozżalony. – No, powiedzcie, Szymana, czym chociaż ręką kogo z was tknął?

– Nigdy – powiedział nazwany Szymaną chłop, gruby, z krzywym uśmiechem na okrągłym obliczu.

– Dobry z was pan, życzliwy i wyrozumiały – potwierdziły nierównym chórem niewiasty.

– Przerwa miała być dłuższa – powiedział Wolisław – ale jak sobie żarty ze mnie stroicie, to jeno wieszczyc skończy – zaraz do roboty się brać!

– Dzisiaj jeno mam śpiewać – powiedział wiesczyc. – Tedy krótko będzie, jeśli niczego nie będę musiał wyjaśniać. Mrugnął przy tym znacząco do bab – wiadomo było, że pytań dodatkowych i objaśnień może być tak wiele, że i do wieczora zejdzie. – Mogę już, rządco? – patrzył wyczekująco na Wolisława.

– Nuże! – powiedział ponaglająco Wolisław.

Wieszczyc spojrzał na niego z wyrzutem jak na prostaka, który zielonego pojęcia nie ma o artystach. Zdjął nieśpiesznie torbę, po niej lutnię, spróbował dźwięku strun palcami długimi a szczupłymi, wziął parę akordów i zdawał się szukać natchnienia w ciszy, która nastała, kiedy odjął od strun obie ręce. Potem znów uderzył kilka akordów, ściszył dźwięk, zmniejszając siłę uderzeń i zaczął czystym barytonem nakazaną piosnkę.

Leci pieśń z daleka

na wiatrowych skrzydłach,

smutkiem nas urzeka,

myśli nasze sidła.

Westchnienia niewiast nabrały mocy, a jedna nawet jęknęła. Wieszczyc chwilę pobrzękał na strunach, palce przekładał lewej ręki, sprawiając radość tym, co sami chcieliby zagrać na czymkolwiek, lecz nie mieli ani czasu, ani umiejętności, ani czegokolwiek. Potem śpiewał dalej.

Od prawdziwych druhów zniesiesz uwag wiele,

bo wiesz, że nieszczęście od nich nie przyleci.

Gdy dogadują fałszywi przyjaciele,

psioczą na przymówki zdradzeni Wieleci.

Mała dziewczynka, może pięcioletnia, wpatrywała się w wieszczyca z taką mocą i tak uporczywie, że stojący obok niej chłopiec – ze dwa razy starszy – mógł pomyśleć, że źle byłoby z wieszczycem, gdyby tak ostre spojrzenie mogło kłuć. A pieśń wieszczyca, po przerwie na parę akordów na strunach, płynęła dalej.

Jeszcze dzisiaj żyli –

na ucztę sutą szli,

ruty się napili –

skończyli życia dni.

Pomstują Sprewianie na umowy z Geronem,

a sami z Niemcami tajemne roki wiodą,

trzydzieści żywotów wieleckich utracone,

stawiają mur katedry nad Hoboli wodą.

Srebrników trzydzieści

za ziemi kawałek –

świątynia się zmieści –

w niej habity białe.

Trzydziestu na uczcie margrafa otrutych,

gdy na ziemi sprzedanej katedra wyrosła w połowie,

czy gorsza strata wodzów umarłych od ruty,

czy zbycie ziemi wrogom? Któż na to odpowie?

Jęknęły struny fałszywym akordem, umyślnie tak naciśnięte, by podkreślić niesmak z powodu fałszu i zdrady, wiodącej do utraty ziemi i ludzi. Mała dziewczynka posunęła się ku wieszczycowi, ujęła skraj jego koszuli i pociągnęła. Spojrzał na nią z góry.

– Dziadku – powiedziała. – Co to jest Gerona?

– Gero – córciu, Gero się zwie ten skurczybyk – uściślił wieszczyc. – To obcy, który naszych zawdy mordował. Aż raz pokajał się, obiecał żal i poprawę. Na ucztę pojednania zaprosił wszystkich wodzów wieleckich i ich rutą struł. Oni się pochorowali, a on sam jeden wszystkich ze śmiechem mieczem dobijał. Pojęłaś?

– Tak – powiedziała mała. – To taki przecherca, jak jastrząb albo lis, co się do małych gąsiątek dobiera.

– Pięknieś to wywiodła, dziecinko – powiedział ciepło wieszczyc. – Chceszli ciasteczko makowe z miodem?

– Chcę – odpowiedź była natychmiastowa i pewna.

Wieszczyc wydobył z torby rzeczone ciastko i wręczył małej. Jadła, jakby od paru dni pościła – żarłocznie, brała jak największe kęsy i prędko ruszała buzią, aby pogryźć i połknąć.

– Dawno to było owe otrucie? – Jabłonka patrzył na wieszczyca z natężeniem.

– Pomnicie, jakiem wam o zamordowaniu Wacława Czeskiego przez brata Bolka śpiewał? – spytał wieszczyc.

– O, tak! To było okrutne – ozwał się pomieszany chór głosów.

– No, to mniej więcej w tym samym czasie było – powiedział wieszczyc.

– Bardzo dawno – powiedział Gajek – a wy dopiero teraz…

– Jakoś mi się zawieruszyło w pamięci – wyjaśnił wieszczyc. – Ale i świeższe nowiny niewesołe. Morzyczanie musieli się zgodzić na postawienie katedry misyjnej w samej Brennie – ich stolicy.

– Jak to „musieli”? – spytał Ostrowa.

– Niemce wkroczyli dużym wojskiem i oblegli grody – wyjaśniał wieszczyc. – Książę Morzyczan zamknął się ze swoimi w Brennie i nijak się nie zapowiadało, że Niemce jakikolwiek słowiański gród tam zdobędą. Wtedy niemiecki margrabia na rozmowy pokojowe Tugumira zaprosił, obiecując przeprosiny i odszkodowanie za niesłuszną napaść. A jak Tugumir w obozie margrabiego się stawił, to go Niemce spętali i w worze na głowie trzymali. Niby dali za niego moc zakładników w bogatych szatach… Lecz okazało się, że to nasi niedawno w jeństwo wzięci i przez Niemców poprzebierani… Nie wiadomo, w jaki sposób Niemcy Tugumira ugadali. Wypuścili go i on wrócił do Brenny. A tam zaczął naszych do poddania się namawiać. To go nasi cabas i w lochu schowali, a grodu nie poddawali. Tugumir jakimś cudem z więzów się wyzwolił, w nocy z lochu wyszedł, strażnika przy bramie zabił i Niemców wpuścił do grodu. Potem już nie było wyjścia – trzeba było zezwolenie na budowę katedry misyjnej dać… Taki książę, co własnych wojów zabija… Ech, Tugumir – ty psie!

– Lis! Lis! – ten okrzyk dobiegł zza chat, gdzie pastwisko dla gęsi było, ale wieszczyc odebrał go jako pochwałę sposobu swojego przedstawiania jakiegoś margrabiego niemieckiego, który Tugumira, księcia Morzyczan, przechytrzył.

Prędkie było wyprowadzenie wieszczyca z błędu – wszyscy, z rządcą Wolisławem włącznie, a nawet jakby na czele, rzucili się w stronę okrzyku i wieszczyc został sam. Na krótko, bo jedna z niewiastek, też biegnąca z innymi, naraz powstrzymała swój pęd, przystanęła, a potem odwróciła się i – patrząc na wieszczyca badawczym, trochę niepewnym krokiem, szła w jego stronę coraz powolniej. Tak to wyglądało, jakby jednocześnie chciała do niego dotrzeć i nie chciała, bo coś ją powstrzymuje.

– No, chodź Lipka, chodź – ponaglił wieszczyc i rozkrzyżował ramiona.

Podbiegła i przytuliła się do niego, ręce mu na szyję zarzuciła.

– Mówiłeś zeszłego roku, że tylko ja… – wyrzut było w jej głosie słychać – a dziś o jakiejś nowej gąsce mówisz…

– Och, głuptasku – głaskał jej drżące plecy i lekko przytulał do siebie, w czym mu najwyraźniej pomagała. – Nie pojęłaś żartu. Ja tylko ciebie mam jedną jedyną. Przecież cała wieś by wiedziała o innej i zaraz by ci donieśli. Chodźmy do zagajnika na nasze miejsce, bo zaraz wrócą i będę musiał do rządcy na poczęstunek… Wieczorem do twoich rodzicieli przyjdę na rozmowę. Niech łoże z tobą na mnie czeka…

– Dobrze – powiedziała, oderwała się od niego i, przytrzymując długą spódnicę palcami rąk, pobiegła za innymi.

Dopiero teraz wieszczyc spostrzegł przyczynę pośpiesznego odejścia Lipki – nadchodził rządca, trzymając za ręce dwoje dzieci – tę dziewczynkę od makowego ciastka i owego chłopca od niej dwa razy starszego.

– Pójdźmy do mnie – powiedział rządca. – Starym zwyczajem u mnie posiłek zjecie.

***

Szli drogą przy chatach. Ani jednej z kominem. Ani jednej z oszklonymi oknami, tylko sześć z błonami zwierzęcymi wprawionymi w małe, okienne ramki – reszta jeno z zasłonkami rzadko tkanymi, od much mającymi strzec. I wszystkie okna z okiennicami na zewnątrz otwartymi. Biednie, lecz porządnie – chaty po jednej stronie drogi, po drugiej las się zaczynał, a za chatami zieleń pastwisk i łąk przez przerwy między domostwami przezierała. Wszędzie czysto – pozagrabiane, pozamiatane, równo poustawiane drobne narzędzia chłopskie, strzechy niektóre nowe, ściany, najwyraźniej ostatniej wiosny, starannie pobielone wapnem, malwy pod ścianami, jakby to wieś na wschodzie Polski była. Gdzieniegdzie za domostwami szopy, drewutnie i małe komórki stały – też porządne – bez dziur, krzywych, poodrywanych desek albo niedbale, nierówno przybitych.

– Dbacie, rządco, o te wasze Pierzyny – pochwalił wieszczyc.

– Przez to jeszcze bardziej na mnie narzekają – odparł Wolisław. – Im nie w smak dodatkowy wysiłek wokół chat, które do nich nie należą.

– Załatwcie sobie wykup – poradził wieszczyc. – To wielka wieś i miejsca na pola dość. Właściwie dwie wsie do siebie równoległe, a w poprzek do traktu postawione. Nadal w jednej duże pierzyny robią, a w drugiej części pierzyny małe, czyli takie pod uszka, albo pod ucha chłopskie?

– Nic się od tamtego roku nie zmieniło – powiedział niechętnie Wolisław. A ja mam nadanie na pobliski Rusiec. Tam dwudziestu jeńców ruskich jako chołopi… Żony im z Pierzyn dano i powoli przywykają do pobytu w Polsce. Za parę lat tam się przeprowadzę i będę na swoim.

Dotarli do końca wsi. Po tej stronie, gdzie las panował nad kawałem ziemi od całej podwójnej wsi większym, widniał dym, unoszący się pionowym słupkiem w jasne, bezchmurne niebo. Wnet pokazał się komin z żółtawej cegły, a potem gont pociemniały, lecz na mało zużyty wyglądający.

Wysoki na półtora człowieka częstokół okalał spore, w kwadrat ustawione obejście – dom z szybami w oknach i ganeczkiem bez ścian, kamienną oborę i stajnię pod złocistą, nową strzechą z pszenicznej słomy, drewniany chlewik i kurnik pod spadzistym w jedną stronę daszkiem z desek ułożonych dachówkowato i dużą stodołę, a przy niej drewutnię – oba budynki pod strzechą poszarzałą od starości, ze słomy reżowej. Skrzydła bramy, otwarte, o ościeże oparte, zdawały się zapraszać każdego, kto czegoś od gospodarza potrzebował.

Dziewczynka i chłopiec puścili ręce Wolisława i pognali do domu.

– Żonę uprzedzają, że gościa mamy – powiedział Wolisław. – Rychło w czas, teraz raz-dwa wyhoduje prosiaka, świniobicie zrobi i mięso na wasze powitanie upiecze. Już następnego lata będziem to jeść…

– Coś nastrój podły was gnębi – mruknął wieszczyc. – Nie przejmujcie się byle czym.

Z ganku do sieni wchodzili, a z niej – do kuchni. Na środku kuchni kotlina z kamieni stała, a nad nią okap komina, starający się wciągać dym i zapachy, aby wydalić je na zewnątrz. Przy kotlinie krzątała się dorodna niewiasta ze śliczną twarzą. Jej sukni trzymało się dwoje malutkich dzieciaczków – mniejszy dopiero co zapoznał się z pionową postawą, ale sztuki utrzymania równowagi jeszcze za dobrze nie opanował. Znani nam dziewczynka i chłopiec siedzieli na ławie pod ścianą. Przy oknie stał stół nakryty białą, płócienną narzutą, a przy nim ławy dwie.

– Niech Swarzec darzy! – powiedział wieszczyc, patrząc z upodobaniem na postać i twarz niewiasty przy kotlinie.

– Niech i wam sprzyja – odparła niewiasta.

– Widzę, żeście żony nie zmienili – powiedział wieszczyc, spogladając na niewiastę pożądliwie.

Niewiasta rzuciła na wieszczyca spojrzenie spode łba, a rządca trochę pokraśniał na licach.

– Podaj, Sosenko, coś do jedzenia i picia – powiedział. – Wieszczyc zdrożony jest i niechże kapkę odsapnie. Sosna – zwrócił twarz w stronę wieszczyca – żoną moją jest na zawsze. Innej już nie wezmę, choćby Sosna mnie opuściła. Z chłopów jest, tutejsza, ale i ja nie bardzom możny, chociaż wici z nadaniem możności dostałem. Ja z rodziny władyki jestem, który jeszcze podczas mojego urodzenia panoszą był. Ja Sosnę miłuję więcej niźli inni jaką królową z bajki.

– A ja na każdym postoju żonę mam inną – powiedział ze śmiechem wieszczyc.

– Dzieci też? – spytała Sosna, podając na stół pieczone mięsiwo, krągłe, płaskie chleby, suszone, obrane z pestek śliwki w occie z miodem i duże, drewniane kubki z piwem.

– Gorzałki nie macie? – pytanie wieszczyca chyba powiadamiało o lubości do mocnych napitków.

– Jeno do ziół, na nalewki nastawiamy i pędzimy – wyjaśnił Wolisław. – Tak samo jak i w latach poprzednich, o czym wieszczyc zdaje się nie pomnieć.

– Ja do was później niż zwykle przyszedłem – powiedział wieszczyc – bo moja żona, Arnika, w Dębinie koło Osjakowa trzeciego syna mi rodziła i musiałem trochę przy niej pobyć. A łącznie – skoro pytacie, Sosno – mam trzydzieścioro dzieci ze wszystkimi moimi żonami. Jeno Wiernikom nie powiadajcie, bo dziś do nich idę w sprawie nowego ożenku z ich Lipką. Z Pierzyn może mi się trafić taka żona jak wy, tedy jakbym Swarzeca za nogi złapał – sam miód i gorzałka. Krzepka, smaczna, rozgrzewająca…

– Ciepnijcie gorzałę, bo ona was coraz mocniej kusi – poradziła Sosna głosem bez wielkiego przekonania. – Teraz chyba byście powiedzieli, że chcecie urodziny syna Arniki opijać, aleście już to na pewno moc razy opili…

– I domu własnego nie macie – powiedział Wolisław. – Gorzała wam nie pozwoli niczego się dochrapać. Odrzućcie ją!

– Czas jeszcze mam – odparł niefrasobliwie wieszczyc. – Któryś z synów może się dorobi i na starość oćca do siebie weźmie… A ta dziewuszka na ławie, to skąd? Nie widziałem jej zeszłego lata…

– Jestem Bianka – powiedziała dziewczynka, bardzo uważnie przysłuchująca się rozmowie starszych.

– Łubiana sierotą jest – powiedział Wolisław. – Do tej pory w każdej chałupie była po trochu, bo jej rodziciele stąd byli. Oni od wilków zginęli… U nas już zostanie.

– Lubysław też sierota – dodała cicho Sosna – też u nas będzie. On broni Łubiany, bo dzieciska jej dokuczają.

– Bianki, a nie Łubiany – poprawiła dziewczynka. – Ja będę żoną Lubego.

– A ty? – wieszczyc spojrzał na Lubka.

– Ja chcę z dziećmi ze wsi gęsi pasać – powiedział chłopiec.

– No, toś trudną do osiągnięcia rzecz wybrał – zakpił wieszczyc. – Łatwiej by ci było księciem zostać. Albo wodzem czy wojewodą…

– Widzicie, jak się ostrzyc kazał – powiedziała Sosna. – Z grzywką nad czołem, a reszta przy skórze ostrzyżona. Od wiejskich chłopaków tym się jeno różni, że tamci raz w miesiącu są na głowie goleni – grzywka nad czołem, a reszta na łyso. I na bosaka chce latać. Pod Iskorostieniem byliście? Dobra to wyprawa była – ani jeden możny żywota nie postradał…

– Ja takim możny jak i wasz mąż – sarknął wieszczyc. – Ojciec – Grzymała mu było – koło Słupcy panoszą był, a potem został władyką.

Skończyli jedzenie i popijanie. Sosna wetknęła Biance i Lubkowi po kawale chleba i pieczonym skrzydełku kurczęcia. Złapali i na dwór wybiegli.

– Podzielą się z wsiowymi – powiedziała Sosna.

– Dziś wieczorem darcie pierza – rzekł Wolisław. – Byliście, wieszczycu kiedy na czym takim?

– Nigdy – powiedział wieszczyc.

– I ja wieczorem nie byłem – przyznał Wolisław. – Zawdy w dzień, bo pochodni trzeba oszczędzać. Wiernikowa będzie i ta wasza Lipka… Musim dzisiejszą zwłokę nadrobić.

– Pójdę z wami – powiedział z ożywieniem wieszczyc. – Potem się z nimi do ich chaty zabiorę.

Sosna szykowała wieszczycowi jedzenie na drogę. Nie mógł liczyć na poczęstunek u Wierników, kupowanie po drodze musiało być ograniczone ze względu na rzadkość przy gościńcach zajazdów czy karczem. Poza tym warto było mieć w wieszczycu druha – wróci do Gniezna, nowe poruczenia będzie dostawał, spotka się z różnymi… Może mimochodem szepnąć słówko pochlebne, a może i łatkę brudną komu przyprawić…

Rozmowa zeszła na ustawiczną biedę chłopów. Wolisław narzekał na małe ilości strawy, dowożonej od rządcy z Kuszyny.

– Zanim dowiozą – mówił Wolisław – to zimne jak lód. Próbowaliście kiedy zimnej polewki? Gdyby nie umieli wnyków i sideł zastawiać…

– Nie boją się złapania na kłusownictwie? – wieszczyc był zdziwiony tym przede wszystkim, że rządca sam przyznaje się do złodziejstwa swoich chłopów.

– Ja mam pilnować jeno wykonania zadań – Wolisław wzruszył ramionami. – Oni sami wiedzą, że im nie wolno komina sobie postawić w chacie, z lasu niczego brać nie wolno, żadnej chudoby w chacie ani koło chaty trzymać nie wolno, noża ani siekiery mieć nie wolno… A mnie wolno ich nie łapać, kiedy takie zakazy naruszają. Gdyby chociaż kota albo psa mogli trzymać… Może i trzymają – ja tam nie zaglądam prawym okiem do lewej kieszeni. Moje psy giną i są zjadane. Ja oczy przymykam, jak mi na pastwisku krowę wydoją, albo jak mi kura przepadnie. Czasem sam donoszę, kiedy dziecka maleńkie są w chacie… Ja nie dam rady z głodomorami wykonać zadań – oni muszą mieć siły. Chyba rzucę to rządcowanie i pójdę do Ruśca.

***

Szli ścieżką przez pastwisko do drugiej części wsi, leżącej przy drodze równoległej do tej, przy której stał dom rządcy. Wszędzie było ciemno w oknach, nie było szczekania psów. Mężczyźni zapewne już spali, a niewiasty zebrały się w jakiejś chacie i drą pierze z gęsich piersi i kuprów, gdzie puchu najwięcej, a dutki nie występują. Usłyszeli granie gęślików i w tę stronę Wolisław skierował kroki. W jednej z chat przez szpary w okiennicach sączyło się migotliwe światełko i stamtąd dobiegało granie. Podeszli bliżej.

– To Łubiana podgrywa – powiedział Wolisław. – Zwykle Lubysław przy jej graniu piosnki śpiewa.

Jakoż dał się słyszeć śpiew chłopca – czysty, równy głos mógł się podobać. A czy piosnka się podobała?…

Dyli, dyli, dyli na skrzypkach,

dyli, dyli, dyli zapiskał,

aż się wzieni pod boki

zadziwieni ludziska.

I pchajum się do izby,

i pchajum się do sieni,

a skund żeśta takiego

muzykanta tu wzieni?

I bendum się dziwować,

bendum się dziwowali –

a skundżeśta takiego

muzykanta dostali?

Dyli, dyli, dyli…

Rządca z wieszczycem weszli po cichu do sieni. Niektóre niewiasty musiały zauważyć ich pojawienie się, bo palce ich bardzo przyśpieszyły obdzieranie gęsich piersi, kuprów i boczków – aż się biedne zadyszały od tego pośpiechu. Inne nadal chwaliły gwarnie zdolności Bianki i Lubego.

– Luby – powiedziała głośno Wiernikowa – poodnoście z Bianką odarte gęsi i nowe przynoście, bo zapas się kończy.

– Widzę, że matka Lipki ma tu mir – powiedział jeszcze głośniej wieszczyc, przekrzykując rozgwar w izbie pełnej puchu i to nie tylko na rozesłanych płachtach. W powietrzu też snuły się, niby pajęczyny babiego lata, lekkie, białe puszki.

Matka Lipki poderwała się z ławy, chwyciła pod pachy dwie jeszcze nieodarte gęsi i wyszła na dwór. Tuż za nią, też z dwoma gęsiami, wybiegła Lipka. Wolisław wydobył z kieszeni łojową świeczkę i wręczył wieszczycowi.

– Mniemam – powiedział – że krzesiwo i hubkę macie. Bo im tego też nie wolno trzymać.

– Wolno śpiewać, rządco? – spytała wysoka, zgrabna niewiasta.

Wolisław jeno skinął głową i wyszedł na dwór, a za nim rządca. Z wnętrza dobiegała smutna pieśń o starym rybaku, który miał córkę jasnowłosą, piękną niby róży kwiat, rozpuszczoną, cudną kosą czarowała cały świat. Jeszcze o stajanie słyszeli, że szczęście trwa zbyt krótko – prawie razem z wichrem mknie…

***

Rankiem następnego dnia wieszczyc szedł traktem na południe, w stronę Działoszyna, mając na sobie oba skrzyżowane pasy – od torby i od lutni. Koło niego dreptała Lipka, twarz smutną pokazując, a oczy wbijając w dal – niby w przyszłość nieodgadnioną skierowane, zda się pozbawione nadziei, a nawet myśli. Puste, nieobecne spojrzenie stworzenia, którego nikt o chęci nie pyta, jeno korzysta z jego naturalnych właściwości.

– Naści srebrnika – powiedział wieszczyc, podając Lipce srebrnika wydobytego z torby. – Ja wnet po ciebie przyjdę i będziesz panią w mojej wsi i matką wszystkich moich dzieci oraz zwierzchniczką moich bab i wszystkich chłopów. Poradzisz temu? Odzienie nowe sobie kup. Rządca cię zwolni od pracy i może nawet do miasta zawiezie.

Jeno kiwnęła głową, patrząc w lewą stronę, gdzie na zielonej runi Bianka i Luby pilnowali wielkiego stada podskubanych gęsi.

– Aż tyle tego macie? – wieszczyc był pełen podziwu dla liczebności stada.

– To przecie księcia – zdziwiła się Lipka. My jeno to żywim i wszystko odstawiane jest księciu. Znaczy – jego ludziom.

Lubysław grał na fujarce z wierzbowej gałęzi zrobionej, a Bianka śpiewała.

Gąseczka bieluśka, gąsiorek bielutki –

na zielonej trawie siedzą cztery smutki.

Jeden po matusi, a drugi po tacie –

żal za gardło zdusi, kiedy je poznacie.

Trzeci za gąskami,

co je lis przechera

uśmiechami mami,

zaś w norze pożera.

A za Lubym czwarty, kiedy jest w podróży –

jego rychły powrót szczęście mi wywróży.

Na zielonym białe, pod białym zielone,

będzie weselisko – weźmie mnie za żonę.

– Słusznie – pochwalił wieszczyc. – Wesoło tu u was.

– Toć o smutkach śpiewała – zdziwiła się Lipka. – Ja dalej nie pójdę, rządca nakazał, bym się do pracy stawiła.

Ledwo wieszczyc odszedł, koło Lipki pojawił się wysoki, młody chłopak. Ona wydobyła srebrnika od wieszczyca otrzymanego i wręczyła go chłopakowi.

– Coć jeszcze ostawił? – zapytał chłopak.

– Osełkę masła, co mu Sosna na drogę dała.

– Dobry pan – powiedział.

– Bogać tam! Powiedział, że zostawia, bo gorąc będzie i rozpuści się – torbę mu zatłuści…