Szóste wymieranie - ebook

PROLOG

Mówi się, że początki często skrywa mrok. Podobnie jest z tą historią, która rozpoczyna się wraz z pojawieniem się nowego gatunku: jakieś 200 tysięcy lat temu. Gatunek ten nie ma jeszcze nazwy – bo nic jej nie ma – choć ma zdolność do nadawania nazw.

Jak w przypadku każdego młodego gatunku jego pozycja jest niepewna, liczebność niska, a zasięg występowania ogranicza się do części wschodniej Afryki. Powoli jego populacja rośnie, jednak całkiem możliwe, że później znów zmaleje – niektórzy twierdzą, że niemal nieodwracalnie – do kilku tysięcy par.

Przedstawiciele tego gatunku nie są szczególnie szybcy, silni ani płodni. Są jednak wyjątkowo zaradni. Stopniowo zajmują regiony o różnych klimatach, pełne zarówno drapieżników, jak i potencjalnych zdobyczy. Żadne z typowych ograniczeń środowiskowych lub geograficznych ich nie powstrzymuje. Pokonują rzeki, płaskowyże, pasma górskie. W regionach przybrzeżnych zbierają skorupiaki, w głębi lądu polują na ssaki. Wszędzie przystosowują się do nowych warunków i wprowadzają innowacje. Po dotarciu do Europy spotykają istoty bardzo podobne do siebie, chociaż masywniejsze, obdarzone zapewne ciemniejszą skórą, które żyją na tym kontynencie znacznie dłużej od nich. Krzyżują się z tymi stworzeniami, a następnie w taki czy inny sposób doprowadzają do ich śmierci.

Finał tej historii okaże się ze wszech miar godny podziwu. W miarę jak opisywany tu gatunek rozszerza zasięg występowania, spotyka na swojej drodze zwierzęta dwukrotnie, dziesięciokrotnie, a nawet dwudziestokrotnie większe od siebie: ogromne koty, olbrzymie niedźwiedzie, żółwie wielkie jak słonie, leniwce mierzące pięć metrów długości. Są one często silniejsze i groźniejsze od przedstawicieli wspomnianego gatunku. Jednak wolno się rozmnażają i znikają z powierzchni Ziemi.

Chociaż opisywane tu istoty to zwierzęta lądowe, są na tyle zmyślne, że przekraczają morze. Docierają do wysp zamieszkanych przez gatunki, których ewolucja była całkiem odmienna: ptaki składają tam jaja o długości 30 centymetrów, hipopotamy osiągają wielkość świń, a scynki – rozmiar gigantów. Te żyjące w izolacji stworzenia nie umieją poradzić sobie z przybyszami i ich towarzyszami podróży (głównie szczurami). Wiele z nich się poddaje.

Proces trwa zrywami przez tysiące lat, aż wreszcie gatunek, już nie tak nowy, dociera do niemal każdego zakątka świata. W tym momencie, mniej więcej równocześnie, następuje kilka zjawisk, które pozwalają _Homo sapiens _– bo tak same siebie nazwały te istoty – na rozmnażanie się w bezprecedensowym tempie. W ciągu jednego stulecia populacja się podwaja, następnie znowu się podwaja, a potem robi to ponownie. Ludzie wycinają rozległe lasy. Robią to celowo, żeby się wyżywić. Bardziej lub mniej świadomie przenoszą organizmy z jednego kontynentu na drugi i przeorganizowują biosferę.

Jednocześnie zachodzi jeszcze dziwniejsza i bardziej radykalna transformacja. Po wykryciu podziemnych pokładów energii ludzie zaczynają zmieniać skład atmosfery. To z kolei powoduje zmianę klimatu i składu chemicznego oceanów. Niektóre rośliny i zwierzęta zaczynają się przemieszczać. Przenoszą się w góry i migrują w kierunku biegunów. Jednak bardzo wiele z nich – najpierw setki, potem tysiące, a ostatecznie być może miliony – nie ma możliwości przetrwania. Tempo wymierania rośnie, a struktura życia ulega zmianie.

Żadne stworzenie nigdy wcześniej nie zmieniło życia na naszej planecie w aż tak dużym stopniu, choć dochodziło do innych, porównywalnych kataklizmów. W odległej przeszłości Ziemia niezmiernie rzadko ulegała zmianom tak gruntownym, by wpływały one na zmniejszenie się różnorodności form życia. Pięć z tych dawnych wydarzeń było na tyle groźnych, że mówi się o nich jako o odrębnej kategorii: to tak zwana wielka piątka. W wyniku czegoś, co wydaje się fantastycznym zbiegiem okoliczności, ale prawdopodobnie nie jest przypadkiem, poznajemy historię tych wydarzeń dokładnie w chwili, gdy ludzie zaczynają zdawać sobie sprawę, że stali się przyczyną kolejnego takiego wydarzenia. Chociaż jest jeszcze zbyt wcześnie, żeby stwierdzić, czy osiągnie ono rozmiary porównywalne z wielką piątką, nazywa się je szóstym wymieraniem.

Opowieść o szóstym wymieraniu, przynajmniej w mojej interpretacji, składa się z trzynastu rozdziałów. Każdy z nich opowiada o gatunku, który może aspirować do miana symbolu – mastodont amerykański, alka olbrzymia czy amonit, który zniknął pod koniec kredy wraz z dinozaurami. Stworzenia z pierwszych rozdziałów już wymarły – ta część książki dotyczy głównie wielkich katastrof z przeszłości i niezwykłych historii ich odkrywania, począwszy od prac francuskiego przyrodnika Georges’a Cuviera. Akcja drugiej części książki rozgrywa się w chwili obecnej – w coraz bardziej rozdrobnionych lasach deszczowych Amazonii, na szybko ocieplającym się stoku góry w Andach i na krańcach Wielkiej Rafy Koralowej. Zdecydowałam się odwiedzić te konkretne miejsca z powodów czysto reporterskich: dlatego że była tam stacja badawcza albo ktoś zaprosił mnie do wzięcia udziału w ekspedycji naukowej. Zakres obecnych zmian jest tak ogromny, że mogłam się udać niemal wszędzie i niemal wszędzie znaleźć ich oznaki. Jeden z rozdziałów dotyczy wymierania, które rozgrywa się właściwie na moim podwórku (a całkiem możliwe, że i na twoim).

Jeśli wymieranie to makabryczny temat, masowe wymieranie jest masowo makabryczne. Jest jednak także fascynujące. W tej książce staram się ukazać dwie strony medalu: emocje dotyczące tego, czego się uczymy, oraz przerażenie towarzyszące tej nauce. Mam nadzieję, że jej czytelnicy zrozumieją, że żyjemy w naprawdę niezwykłych czasach.ROZDZIAŁ I SZÓSTE WYMIERANIE

_Atelopus zeteki_

Miasteczko El Valle de Antón leży w centralnej Panamie, we wnętrzu nieczynnego wulkanu, który uformował się około miliona lat temu. Krater ma sześć kilometrów szerokości i przy ładnej pogodzie widać jego poszarpane krawędzie, otaczające miasto niczym mury zrujnowanej wieży. W El Valle jest jedna główna ulica, posterunek policji i bazar. Oprócz zwyczajowych kapeluszy panama i kolorowych haftów można tam znaleźć mnóstwo figurek panamskich złotych żab (_Atelopus zeteki_). Są więc złote żaby spoczywające na liściach, siedzące na tylnych łapach, a nawet – o dziwo – trzymające telefony komórkowe. Niektóre mają falbaniaste spódnice, inne przedstawiono w tanecznych pozach, jeszcze inne palą papierosy w fifkach jak Roosevelt. Panamska złota żaba (w rzeczywistości żółta z ciemnobrązowymi plamami) to gatunek endemiczny okolic El Valle. W Panamie uważa się ją za symbol szczęścia; jej wizerunek znajduje się (a w każdym razie znajdował się do niedawna) na kuponach lotto.

Jeszcze dziesięć lat temu te płazy bez trudu można było spotkać na wzgórzach El Valle. Są one trujące (obliczono, że trucizna zawarta w skórze jednej złotej żaby może zabić tysiąc myszy średniej wielkości), stąd wyrazisty kolor, który sprawia, że wyróżniają się na tle ściółki leśnej. Pewien strumień niedaleko El Valle został nawet nazwany Strumieniem Tysiąca Żab. Wzdłuż niego można było zobaczyć mnóstwo złotych żab wygrzewających się na słońcu. Pewien herpetolog, który odbył wiele takich spacerów, skomentował to zjawisko krótko: „To było szalone – kompletnie szalone”.

Nagle jednak złote żaby dookoła El Valle zaczęły znikać. Problem – jeszcze nie uważano go za kryzys – po raz pierwszy zauważono na zachodzie, niedaleko granicy Panamy z Kostaryką. Amerykańska studentka badała płazy w tamtejszym lesie tropikalnym. Wyjechała do Stanów, żeby napisać pracę dyplomową, a kiedy wróciła, nie mogła znaleźć ani jednej złotej żaby i w ogóle żadnych innych płazów. Nie wiedziała, co się dzieje, ale ponieważ potrzebowała ich do swoich badań, przeniosła swój punkt badawczy nieco dalej na wschód. Żaby w nowym miejscu wydawały się zdrowe, potem jednak sytuacja się powtórzyła: nagle zginęły. Zaraza rozprzestrzeniła się na cały las. W końcu w 2002 roku płazy ze wzgórz i strumieni wokół Santa Fé, około 106 kilometrów na zachód od El Valle, praktycznie zniknęły z powierzchni Ziemi. W 2004 roku zaczęto znajdować martwe osobniki bliżej El Valle, niedaleko El Copé. Do tego czasu grupa biologów złożona z naukowców z Panamy i Stanów Zjednoczonych doszła do wniosku, że _Atelopus zeteki_ znajduje się w niebezpieczeństwie, i postanowiła uratować resztki populacji. Naukowcy zabrali kilkadziesiąt osobników obu płci z lasu i zaczęli je hodować w zamkniętym pomieszczeniu. Jednak zaraza rozprzestrzeniała się szybciej, niż się spodziewali. Zanim udało im się wprowadzić plan w życie, stało się najgorsze.

Po raz pierwszy przeczytałam o złotych żabach z El Valle w czasopiśmie przyrodniczym dla dzieci, które kupiłam swoim synom¹. Artykuł, ilustrowany kolorowymi zdjęciami _Atelopus zeteki_ i innych fantastycznie ubarwionych gatunków, opowiadał o zarazie i wysiłkach biologów, żeby jakoś zapobiec jej rozprzestrzenianiu. Naukowcy mieli nadzieję, że uda im się założyć w El Valle nową placówkę badawczą, ale nie zdążyli. Postanowili, że uratują tak wiele osobników, jak się da, mimo że nie mieli gdzie ich trzymać. Co zrobili? Umieścili je w… hotelu dla żab. Właściciele „niesamowitego żabiego hotelu” (a tak naprawdę miejscowego pensjonatu) zgodzili się, aby żaby umieszczono w akwariach w wynajętych pokojach.

„Żaby mają biologów na każde zawołanie i korzystają z zakwaterowania pierwszej klasy, w tym z usług pokojówek i służby hotelowej” – zauważała autorka artykułu. Płazom serwowano też pyszne posiłki, „tak świeże, że jedzenie dosłownie wyskakiwało z talerzy”.

Zaledwie kilka tygodni po lekturze tego tekstu napotkałam kolejny artykuł związany z tym tematem, lecz utrzymany w nieco innym tonie. Ukazał się w „Proceedings of the National Academy of Sciences”, a napisało go dwóch herpetologów. Nosił tytuł: _Are We in the Midst of the Sixth Mass Extinction? A View from the World of Amphibians_ (Czy jesteśmy w trakcie szóstego masowego wymierania? Widziane ze świata płazów)². Jego autorzy, David Wake z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley i Vance Vredenburg z Uniwersytetu Stanowego w San Francisco, zauważyli, że „w historii życia naszej planety wydarzyło się pięć wielkich katastrof”, które doprowadziły do „ogromnych strat w bioróżnorodności”. Do pierwszego masowego wymierania doszło w późnym ordowiku, jakieś 450 milionów lat temu, kiedy większość istot wciąż żyła w wodzie. Największe spustoszenie miało natomiast miejsce pod koniec permu, około 250 milionów lat temu. Omal nie zakończyło ono życia na Ziemi (tę katastrofę nazywa się czasem „matką masowych wymierań” lub „wielkim wymieraniem”). Ostatnie – i najsłynniejsze – masowe wyginięcie gatunków wydarzyło się pod koniec okresu kredy; to ono skazało na zagładę dinozaury (_Dinosauria_), plezjozaury (_Plesiosauria_), mozazaury (_Mosasauridae_), amonity (_Ammonoidea_) i pterozaury (_Pterosauria_). Wake i Vredenburg ze skali wymierania płazów wywnioskowali, że obecnie dochodzi do wydarzenia o podobnej naturze. Artykuł zilustrowano tylko jednym zdjęciem: kilkunastu martwych górskich żab żółtonogich (_Rana muscosa_), leżących na jakichś kamieniach.

Wiem, dlaczego czasopismo dla dzieci nie opublikowało zdjęcia martwych płazów. Jasne jest dla mnie również, dlaczego dziennikarze posłużyli się obrazkiem żab korzystających z usług hotelowych, kojarzącym się z uroczymi książeczkami Beatrix Potter. Mimo wszystko jednak wydało mi się – jako dziennikarce – że autorzy pierwszego artykułu zataili prawdę. Każde wydarzenie, do którego doszło zaledwie pięć razy od czasu, gdy pojawiło się pierwsze zwierzę mające kręgosłup, czyli od jakichś 500 milionów lat, musi kwalifikować się do kategorii niezmiernie rzadkich. Koncepcję, że szóste takie wydarzenie może rozgrywać się właśnie teraz, na naszych oczach, uznałam za niesamowitą. Z całą pewnością właśnie ta historia – poważniejsza, mroczniejsza i obarczona większymi konsekwencjami – zasługiwała na opowiedzenie. Jeśli Wake i Vredenburg mieli rację, to obecnie jesteśmy nie tylko świadkami jednego z najrzadszych wydarzeń w historii życia, ale również jego przyczyną. Jak to ujęli naukowcy: „Jeden rachityczny gatunek nieświadomie osiągnął możliwość bezpośredniego wpływania na własny los i los innych gatunków na świecie”. Kilka dni po przeczytaniu artykułu Wake’a i Vredenburga zarezerwowałam bilet do Panamy.

El Valle Amphibian Conservation Center (Ośrodek Ochrony Płazów w El Valle), inaczej EVACC, leży przy drodze gruntowej niedaleko bazaru, na którym można kupić figurki złotych żab. Jest wielkości jednorodzinnego domu i mieści się na tyłach małego, sennego zoo, tuż za klatką bardzo sennych leniwców. Cały budynek wypełniają akwaria. Stoją jedno na drugim pod ścianami i pośrodku sal, niczym książki na półkach w bibliotece. Akwaria stojące wyżej zajmują gatunki takie jak _Hylomantis lemur_, zamieszkujące w koronach drzew; te znajdujące się niżej przeznaczone są dla _Eleutherodactylus_, żyjących w ściółce leśnej. Akwaria pełne _Gastrotheca cornuta_, które noszą jaja w woreczkach, stoją obok akwariów z _Aparasphenodon brunoi_, noszących jaja na grzbiecie. Kilkadziesiąt akwariów zamieszkuje _Atelopus zeteki_.

Te ostatnie płazy mają specyficzny chód, który sprawia, że wyglądają, jakby były pijane, lecz próbowały iść prosto. Charakteryzują je długie, chude kończyny, spiczaste głowy i bardzo ciemne oczy, którymi wydają się ostrożnie oglądać świat. Wiem, że to ryzykowna teza, ale według mnie wyglądają na inteligentne. Na wolności samice składają jaja w płytkich, płynących wodach; osobniki męskie w tym czasie bronią swojego terytorium, zajmując omszałe głazy. W EVACC w każdym akwarium z _Atelopus zeteki_ zapewniono żabom płynącą wodę, dostarczaną przez specjalny wężyk, żeby mogły rozmnażać się w warunkach podobnych do tych, które występują w ich naturalnym środowisku. W jednym z takich zastępczych strumieni zauważyłam sznureczek jaj, wyglądających jak perełki. Na białej tablicy obok ktoś napisał, że jeden z płazów: „Deposito huevos!”.

Ośrodek EVACC leży mniej więcej pośrodku obszaru występowania panamskich złotych żab, ale jest odcięty od świata zewnętrznego. Nic nie może dostać się do budynku, dopóki nie zostanie zdezynfekowane. Dotyczy to również płazów – spryskuje się je rozcieńczonym wybielaczem. Ludzie muszą nosić specjalne obuwie i zostawiać przed wejściem torby, plecaki i sprzęt używany w terenie. Woda, która wypełnia akwaria, jest filtrowana i oczyszczana. To, że placówka jest odcięta od świata, sprawia, że wydaje się okrętem podwodnym, a może raczej arką podczas potopu.

Panamska złota żaba (_Atelopus zeteki_)

Dyrektorem EVACC jest Panamczyk Edgardo Griffith. Jest wysoki, barczysty, ma okrągłą twarz i szeroki uśmiech. W każdym uchu nosi srebrne kółko, a na lewym podudziu ma duży tatuaż ze szkieletem ropuchy. Na oko trzydziestopięcioletni Griffith poświęcił całe swoje dorosłe życie płazom z El Valle i zaraził miłością do nich swoją żonę, Amerykankę, która przybyła do Panamy jako wolontariuszka Korpusu Pokoju. To on jako pierwszy zauważył, że w okolicy pojawiły się martwe osobniki, i osobiście zebrał wiele z kilkuset płazów, które swego czasu zameldowano w hotelu (po ukończeniu budowy ośrodka zwierzęta przetransportowano do EVACC). Jeśli EVACC potraktować jak arkę, to jej dyrektor mógłby być Noem, choć na wydłużonym dyżurze, ponieważ zajmuje się tą menażerią o wiele dłużej niż czterdzieści dni. Griffith powiedział mi, że najważniejszą częścią jego pracy było poznanie poszczególnych osobników. „Każdy z nich ma dla mnie taką samą wartość jak słoń” – wyznał.

Kiedy odwiedziłam EVACC po raz pierwszy, pokazał mi reprezentantów gatunków wymarłych na wolności. Oprócz _Atelopus zeteki_ był wśród nich _Ecnomiohyla rabborum_, po raz pierwszy zidentyfikowany dopiero w 2005 roku, a nazwany i opisany trzy lata później. W czasie mojej wizyty w EVACC przy życiu pozostawał tylko jeden płaz tego gatunku, więc nie było już szans na uratowanie choćby jednej pary. Ten zielono-brązowy osobnik z żółtymi plamkami miał około 10 centymetrów długości i duże kończyny, które sprawiały, że wyglądał jak niezdarny nastolatek. _Ecnomiohyla rabborum_ żył w lasach wokół El Valle i składał jaja w otworach drzew. Co niezwykłe, to osobniki męskie opiekowały się kijankami i pozwalały im zjadać skórę ze swoich grzbietów. Griffith wyznał, że jego zdaniem w okolicy żyło jeszcze wiele innych gatunków płazów, które pominięto w gorączce zbierania okazów dla EVACC i które od tamtej pory wyginęły; trudno powiedzieć ile, ponieważ w większości były one nieznane nauce.

„Niestety, tracimy te wszystkie płazy, zanim dowiemy się o ich istnieniu. Nawet zwykli mieszkańcy El Valle to zauważyli – dodał. – Pytają mnie: »Co się stało z żabami? Już nie słyszymy ich kumkania«”.

Kiedy kilkadziesiąt lat temu zaczęły się pojawiać pierwsze doniesienia o tym, że liczba płazów szybko spada, niektórzy najwięksi eksperci w tej dziedzinie sceptycznie podchodzili do tych wiadomości. Płazy należą przecież do najsilniejszych gatunków na naszej planecie. Przodkowie dzisiejszych żab wypełzli z wody około 400 milionów lat temu, a 250 milionów lat temu wyewoluowali najwcześniejsi przedstawiciele tego, z czego powstały współczesne rzędy płazów – jeden obejmuje żaby i ropuchy, drugi traszki i salamandry, a trzeci dziwne, pozbawione kończyn stworzenia – płazy beznogie. To oznacza, że płazy zamieszkują Ziemię nie tylko dłużej niż ssaki i ptaki; one ją zamieszkiwały jeszcze przed pojawieniem się dinozaurów.

Większość płazów, czyli _Amphibia_, co w języku greckim oznacza „podwójne życie” – wciąż jest blisko związana z królestwem wody, z którego się wywodzi (starożytni Egipcjanie uważali, że żaby powstają w wyniku połączenia ziemi i wody podczas corocznych wylewów Nilu). Ich pozbawione skorupek jaja muszą mieć dostęp do wody, żeby się rozwinąć. Wiele płazów, tak jak _Atelopus zeteki_, składa skrzek w strumieniach. Istnieją też żaby, które składają go w tymczasowych zbiornikach wodnych, pod ziemią i w gniazdach, które budują z piany. Niektóre noszą skrzek w woreczkach na grzbietach, inne – owinięty wokół kończyn jak bandaż. Jeszcze do niedawna istniały dwa gatunki płazów, które połykały zapłodnione jaja, nosiły je w żołądkach i rodziły kijanki przez jamę gębową.

Płazy pojawiły się na Ziemi, kiedy ląd był jednym wielkim superkontynentem (obecnie nazywamy go Pangeą). Po rozdzieleniu się Pangei adaptowały się do warunków na każdym kontynencie oprócz Antarktydy. Na całym świecie zidentyfikowano nieco ponad 7 tysięcy ich gatunków i chociaż najwięcej z nich można znaleźć w tropikalnych lasach deszczowych, niektóre – tak jak _Arenophryne rotunda_ z Australii – żyją na pustyni, a inne – tak jak żaba leśna (_Lithobates sylvaticus_) – mogą przetrwać nawet za kołem podbiegunowym. Część pospolitych północnoamerykańskich płazów, w tym rzekotka krzyżowa (_Pseudacris crucifer_), spędza zimę w postaci zamrożonej, niczym lód na patyku. Długa historia ewolucyjna tej gromady oznacza, że nawet grupy płazów, które z ludzkiej perspektywy wydają się do siebie podobne, pod względem genetycznym mogą się różnić tak jak nietoperze i konie.

David Wake, jeden z autorów artykułu, który stał się powodem mojej podróży do Panamy, również początkowo nie wierzył, że płazy giną. W połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku jego studenci zaczęli wracać z wypraw mających na celu zbieranie płazów w Sierra Nevada z pustymi rękami. Wake pamiętał ze swoich studenckich czasów, czyli z lat sześćdziesiątych, że w tamtych okolicach płazy spotykało się na każdym kroku.

„Jeśli chodziło się po łące, można było na nie przypadkiem nadepnąć – powiedział mi. – Były wszędzie”.

Wake podejrzewał, że jego studenci szukali w nieodpowiednich miejscach albo nie mieli pojęcia, jak szukać. Jednak adiunkt mający kilkuletnie doświadczenie w zbieraniu płazów powiedział mu, że też nie mógł ich znaleźć.

„Zgodziłem się pojechać z nim i pójść w sprawdzone miejsce – opowiadał Wake. – Znaleźliśmy tam tylko dwie ropuchy”.

Zjawisko to wydawało się tak tajemnicze poniekąd dlatego, że płazy znikały niezależnie od położenia geograficznego – nie tylko z zamieszkanych terenów, gdzie mogli niepokoić je ludzie, lecz również z tych relatywnie dziewiczych, takich jak Sierra Nevada czy góry Ameryki Środkowej. Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku amerykańska herpetolog wybrała się do Reserva Biológica Bosque Nuboso Monteverde (Rezerwatu Las Mglisty Monteverde) w północnej Kostaryce, aby badać zwyczaje reprodukcyjne ropuch złotych (_Incilius periglenes_)³. Szukała ich przez dwa sezony; tam, gdzie kiedyś ropuchy spółkowały w skręcających się masach, znalazła zaledwie jednego osobnika (ropucha złota, uznana obecnie za wymarłą, miała jasnopomarańczowy kolor i była dalekim krewnym panamskiej złotej żaby, która – ze względu na dwa gruczoły umiejscowione za oczami – w rzeczywistości również jest ropuchą).

Mniej więcej w tym samym czasie w środkowej Kostaryce biolodzy zauważyli, że populacja kilku endemicznych gatunków płazów gwałtownie się zmniejszyła. Znikały nie tylko rzadkie i niszowe gatunki, ale również te bardziej znane. W Ekwadorze gatunek _Atelopus ignescens_, częsty gość w przydomowych ogródkach, zniknął w ciągu kilku lat. A w północno-wschodniej Australii _Taudactylus diurnus_, niegdyś jeden z najbardziej rozpowszechnionych w regionie, też okazał się nie do znalezienia.

Pierwsza wskazówka przybliżająca odkrycie tajemniczego zabójcy płazów, który dziesiątkował je od Queenslandu aż po Kalifornię, nadeszła, o ironio, z ogrodu zoologicznego. National Zoo w Waszyngtonie od wielu pokoleń z sukcesem hodowało drzewołazy niebieskie (_Dendrobates tinctorius_), występujące w Surinamie. Potem, niemal z dnia na dzień, te wychowywane w akwariach w zoo płazy zaczęły masowo padać. Patolog weterynaryjny z ogrodu zoologicznego pobrał próbki z martwych osobników i przyjrzał im się przez elektronowy mikroskop skaningowy. Na skórze odkrył dziwne mikroorganizmy, które zidentyfikował w końcu jako grzyby z gromady skoczkowców (_Chytridiomycota_).

Występują one niemal wszędzie; można je znaleźć zarówno na wierzchołkach drzew, jak i głęboko pod ziemią. Tego akurat gatunku nie spotkano wcześniej; był tak niezwykły, że uznano go za reprezentanta oddzielnego rodzaju i nazwano _Batrachochytrium dendrobatidis_ (od greckiego _batrochos _– „żaba”), w skrócie Bd.

Patolog weterynaryjny wysłał próbki zakażonych płazów do mykologa na Uniwersytecie w Maine. Mykolog wyhodował kultury grzyba i odesłał część do Waszyngtonu. Zdrowe drzewołazy niebieskie po zetknięciu się z wyhodowanym w laboratorium Bd zachorowały i padły w ciągu trzech tygodni. Badania wykazały, że Bd ingeruje w charakterystyczną dla żab zdolność przyswajania najważniejszych elektrolitów przez skórę. Przez to doznają czegoś w rodzaju ataku serca.

EVACC najlepiej można opisać jako projekt w toku. W tym samym tygodniu, w którym byłam w ośrodku, przebywała w nim również grupa amerykańskich wolontariuszy pomagających stworzyć specjalną ekspozycję. Wystawa miała być otwarta dla publiczności; ze względu na bioochronę zaplanowano ją w osobnym pomieszczeniu z niezależnym wejściem. W ścianach zrobiono wnęki na szklane gabloty. Wokół nich ktoś namalował górzysty krajobraz, podobny do tego na zewnątrz. Gwoździem wystawy miała być wielka gablota z _Atelopus zeteki_. Wolontariusze próbowali zbudować dla złotych żab metrowy wodospad z betonu. Pojawiły się jednak problemy z układem pompującym i ze zdobyciem części zamiennych, bo w dolinie nie było sklepu żelaznego. Głównie więc kręcili się wokół w oczekiwaniu na dostawę.

Spędziłam z nimi dużo czasu. Podobnie jak Griffith, byli miłośnikami płazów. Kilku pracowało w ogrodach zoologicznych w Stanach Zjednoczonych (jeden z nich wyznał, że żaby zniszczyły jego małżeństwo). Poświęcenie tych ludzi zrobiło na mnie wrażenie, było równie wielkie jak to, dzięki któremu swego czasu płazy trafiły do hotelu. Jednak czułam też, że jest coś strasznie smutnego w namalowanych zielonych wzgórzach i sztucznym wodospadzie.

To, że w lasach wokół El Valle prawie nie spotyka się już płazów, dowodzi, że zebranie zwierząt w EVACC było koniecznością. A jednak im dłużej zwierzęta przebywają w ośrodku, tym trudniej wytłumaczyć, co tam robią. Jak się okazuje, _Batrachochytrium_ nie potrzebuje płazów do przetrwania. Nawet gdy wybije zwierzęta na danym terenie, nadal ma się dobrze. A zatem, gdyby wypuścić płazy z EVACC i pozwolić im skakać po wzgórzach El Valle, zachorowałyby i zginęły (choć grzyb ginie w zetknięciu z wybielaczem, nie sposób zdezynfekować w ten sposób całego lasu). Wszyscy, z którymi rozmawiałam w EVACC, twierdzili, że główny cel ośrodka to utrzymanie zwierząt przy życiu, dopóki nie będzie można ich wypuścić, aby ponownie osiedliły się w lasach. Jednak wszyscy równocześnie przyznawali, że nie wiedzą, jak miałoby to wyglądać w praktyce.

„Mamy nadzieję, że jakoś się to wszystko ułoży – powiedział mi Paul Crump, herpetolog z zoo w Houston, który kierował wstrzymaną budową wodospadu. – Musimy mieć nadzieję, że coś się zmieni, uda nam się wszystko połączyć i będzie tak jak kiedyś, choć kiedy to teraz mówię, moje słowa brzmią raczej głupio”.

„Chodzi o to, żeby móc je wypuścić, co z każdym dniem staje się coraz mniej realne” – podsumował Griffith.

Grzyby z rodzaju _Batrachochytrium_ rozjechały El Valle niczym walec drogowy, jednak wcale się nie zatrzymały. Kontynuowały podróż na wschód. Zresztą zaatakowały Panamę także z zachodu, z Kolumbii. Rozprzestrzeniły się wszędzie: przez góry i wyżyny Ameryki Południowej aż po doliny wschodniego wybrzeża Australii, Nową Zelandię i Tasmanię. Zaraza nie ominęła Karaibów, grzyby odkryto również we Włoszech, Francji, w Hiszpanii i Szwajcarii. W Stanach Zjednoczonych epicentrum odkryto w kilku punktach – tam zasięg występowania grzybów nie rozszerzał się jak fala, a raczej jak seria kręgów. W tej chwili wydaje się to nie do zatrzymania.

Tak jak inżynierowie akustycy mówią o hałasie tła, biolodzy wspominają o wymieraniu w tle. W zwykłych czasach – czasach rozumianych jako całe epoki geologiczne – wymieranie zdarza się niezmiernie rzadko, jeszcze rzadziej niż powstawanie gatunków, i dochodzi do niego z prędkością określaną mianem tempa wymierania w tle. Jest ono inne dla różnych grup organizmów, często wyraża się je liczbą wymierań gatunków na milion lat. Obliczanie tego tempa to pracochłonne zajęcie, które oznacza żmudne przeglądanie baz danych skamielin. W przypadku bodaj najlepiej poznanej grupy, czyli ssaków, uważa się, że tempo wymierania wynosi około 0,25 na milion gatunków rocznie⁴. Oznacza to, że skoro w tej chwili na Ziemi występuje około 5500 gatunków ssaków, tempo wymierania, jakiego można by się spodziewać (w dużym przybliżeniu), to jeden gatunek na 700 lat.

Z masowym wymieraniem sprawa przedstawia się inaczej. Zamiast szumu tła mamy huk – i liczba wymierających gatunków gwałtownie wzrasta. Anthony Hallam i Paul Wignall, brytyjscy paleontolodzy, którzy pisali sporo na ten temat, definiują masowe wymieranie jako wydarzenie eliminujące „stosunkowo dużo światowej bioty w geologicznie mało znaczącym okresie”⁵. Inny ekspert, David Jablonski charakteryzuje masowe wymieranie jako „znaczną stratę bioróżnorodności”, szybką i na „globalną skalę”⁶. Michael Benton, paleontolog, który badał wymieranie z końca permu, używa metafory drzewa życia: „Podczas masowego wymierania wycinane są całe gałęzie, jakby zaatakowane przez szalonych drwali”⁷. Piąty paleontolog, David Raup, próbował spojrzeć na tę kwestię z punktu widzenia ofiar: „Przez większość czasu gatunki mają niewielkie ryzyko wyginięcia, warunki relatywnego bezpieczeństwa oznaczają rzadkie okresy znacznie większego ryzyka”. Historia życia składa się zatem z „długich okresów nudy, przerywanych sporadyczną paniką”⁸.

W okresach paniki całe grupy niegdyś dominujących organizmów mogą zniknąć lub zacząć odgrywać podrzędne role, zupełnie jakby nasza planeta przeszła zmiany w obsadzie. Uświadomienie sobie ogromu tych strat doprowadziło paleontologów do wniosku, że w czasie masowych wymierań (oprócz wielkiej piątki zdarzały się również podobne wydarzenia na mniejszą skalę) zwykłe zasady przetrwania zostają zawieszone. Warunki zmieniają się tak drastycznie lub tak nagle (albo zarówno drastycznie, jak i nagle), że historia ewolucyjna przestaje się liczyć. W rezultacie te same cechy, które były najbardziej użyteczne, gdy trzeba było poradzić sobie ze zwykłymi zagrożeniami, w niezwykłych okolicznościach okazują się zabójcze.

Pięć wielkich katastrof, widocznych w morskich zapisach kopalnych, spowodowało radykalne zmniejszenie różnorodności na poziomie rodzin. Jeśli nawet z danej rodziny przetrwał tylko jeden gatunek, uznaje się, że przetrwała rodzina. Wynika z tego, że na poziomie gatunków straty były o wiele większe

W przypadku płazów nie dokonano rygorystycznych wyliczeń tempa wymierania w tle – poniekąd dlatego, że skamieliny tych zwierząt spotyka się stosunkowo rzadko. Jednak prawdopodobnie tempo to jest niższe niż u ssaków⁹. W przybliżeniu wynosi ono jeden gatunek płazów na tysiąc lat. Ten gatunek może pochodzić z Afryki, Azji lub Australii. Innymi słowy, prawdopodobieństwo, że ktoś stanie się świadkiem takiego wydarzenia, jest bliskie zera. Tymczasem Griffith osobiście zaobserwował wymarcie kilku gatunków płazów. Podobnie jest z niemal każdym herpetologiem (nawet ja w czasie zbierania materiałów do tej książki spotkałam gatunek, który obecnie już nie istnieje, a także trzy lub cztery inne, które podobnie jak _Atelopus zeteki_ nie występują już na wolności).

„Wybrałem herpetologię, ponieważ lubię pracę ze zwierzętami – napisał Joseph Mendelson, herpetolog z zoo w Atlancie. – Nie przewidziałem, że zacznie ona przypominać paleontologię”¹⁰.

Dzisiaj płazy mają wątpliwy zaszczyt bycia najbardziej zagrożoną gromadą zwierząt; według obliczeń tempo ich wymierania może być nawet 45 tysięcy razy wyższe niż tempo wymierania w tle¹¹. Jednak tempo wymierania w wielu innych grupach organizmów zbliża się do poziomu płazów. Szacuje się, że jedna trzecia budujących rafy koralowców (_Anthozoa_), jedna trzecia wszystkich słodkowodnych mięczaków, jedna trzecia rekinów i płaszczek, jedna czwarta wszystkich ssaków, jedna piąta gadów i jedna szósta wszystkich ptaków podąża ku zagładzie¹². Straty notuje się na całym świecie: na południowym Pacyfiku i północnym Atlantyku, w Arktyce i w Sahelu, w jeziorach i na wyspach, na szczytach górskich i w dolinach. Jeśli się wie, jak szukać, można znaleźć oznaki trwającego wymierania nawet we własnym ogródku.

Wydawać by się mogło, że gatunki znikają z wielu odmiennych powodów. Jeśli jednak prześledzi się ten proces wystarczająco dogłębnie, dociera się do tego samego winnego: „jednego rachitycznego gatunku”.

Bd potrafi przemieszczać się samodzielnie. Grzyb wytwarza mikroskopijne zarodniki z długą, cienką wicią; pływają one w wodzie i pokonują duże odległości, niesione przez strumienie lub przez wodę spływającą po ulewach (prawdopodobnie właśnie w taki sposób doszło do epizootii w Panamie). Jednak nie wyjaśnia to do końca pojawienia się Bd w tak wielu odległych zakątkach świata (w Ameryce Środkowej, Północnej i Południowej oraz w Australii) mniej więcej w tym samym czasie. Według jednej z teorii grzyb podróżował po świecie wraz z żabami szponiastymi (_Xenopus laevis_), które w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku wykorzystywano do testów ciążowych (osobniki żeńskie żab szponiastych, kiedy wstrzyknie im się mocz ciężarnej kobiety, składają skrzek w ciągu kilku godzin). Co ciekawe, Bd raczej nie wpływa negatywnie akurat na te żaby, choć są nim zarażone. Inna teoria głosi, że grzyb roznosiły żaby ryczące (_Lithobates catesbeianus_), które sprowadzano – czasem przez przypadek, czasem specjalnie – do Europy, Azji i Ameryki Południowej, gdzie często trafiały na stoły smakoszy. Również żaby ryczące często są zainfekowane Bd, ale nie wydają się cierpieć z tego powodu. Pierwsza hipoteza została nazwana pożegnaniem z Afryką, drugą można określić mianem zupy z żabich udek.

W obydwu przypadkach etiologia jest taka sama. Gdyby ktoś nie załadował żab z Bd na statek lub samolot, nie przedostałyby się one z Afryki do Australii lub z Ameryki Północnej do Europy. Takie międzykontynentalne przetasowania, które obecnie wydają się czymś normalnym, zapewne są wydarzeniami bez precedensu w liczącej 3,5 miliarda lat historii życia.

Mimo że Bd rozprzestrzenił się już w całej Panamie, Griffith wciąż od czasu do czasu wyjeżdża, żeby zbierać okazy do EVACC. Szuka tych, które przetrwały. Zaplanowałam swoją wizytę tak, aby pokrywała się z jedną z jego wypraw, i pewnego wieczoru wyruszyłam wraz z nim i dwoma amerykańskimi wolontariuszami, którzy pracowali przy budowie wodospadu. Wybraliśmy się na wschód, przez Kanał Panamski. Noc spędziliśmy w regionie Cerro Azul, w pensjonacie otoczonym dwuipółmetrowym żelaznym ogrodzeniem. O świcie dotarliśmy do bazy strażników leśnych u wejścia do Parque Nacional Chagres (Parku Narodowego Chagres). Griffith miał nadzieję znaleźć samice dwóch gatunków, których brakowało w EVACC. Wyjął pozwolenie na zbiórkę wydane przez rząd i pokazał zaspanym funkcjonariuszom. Ze strażnicy wyszły wygłodniałe psy i zaczęły obwąchiwać nasz samochód.

Za strażnicą droga zmieniła się w serię kraterów połączonych głębokimi koleinami. Griffith włączył Jimiego Hendrixa na odtwarzaczu CD ciężarówki, więc podskakiwaliśmy na wybojach w rytm dudniącego basu i perkusji. Zbieranie żab wymaga specjalistycznego sprzętu; Griffith wynajął dwóch mężczyzn, którzy mieli go nosić. Wyłonili się oni z mgły przy ostatnich domach w małej wiosce Los Ángeles. Ruszyliśmy dalej. Kiedy już nie mogliśmy jechać, wysiedliśmy i poszliśmy piechotą.

Przez las tropikalny prowadziła kręta dróżka w czerwonym błocie. Co kilkaset metrów główną ścieżkę przecinała węższa; były one dziełem mrówek odbywających miliony (a może miliardy) podróży, żeby przynieść zielone liście do swoich kolonii (wyglądają one jak kopce i są wielkości przeciętnego miejskiego parku). Jeden z Amerykanów, Chris Bednarski z zoo w Houston, przestrzegł mnie przed mrówkami żołnierzami, które wgryzają się w łydki i nie puszczają nawet po śmierci.

„Są bardzo groźne” – stwierdził. Drugi Amerykanin, John Chastain z zoo w Toledo, miał przy sobie długi hak przeciwko jadowitym wężom. „Na szczęście te, które mogą zrobić prawdziwą krzywdę, spotyka się niezmiernie rzadko” – uspokoił mnie Bednarski. W oddali nawoływały się wyjce. Griffith wskazał odciski łap jaguara w miękkim podłożu.

Po jakiejś godzinie doszliśmy do gospodarstwa, które ktoś wyrwał z objęć dżungli. Na poletku rosła rachityczna kukurydza, ale w pobliżu nie było żywej duszy. Nie wiadomo, czy rolnik porzucił uprawy ze względu na słabą glebę, czy może po prostu wyjechał na cały dzień. Stado szmaragdowozielonych papug wystrzeliło w powietrze. Po kolejnych kilku godzinach wyszliśmy na niewielką polanę. Obok przeleciał motyl z gatunku _Morpho peleides _– miał skrzydła koloru nieba. Na polance stał mały domek, ale groził zawaleniem, więc postanowiliśmy spać na dworze. Griffith pomógł mi z łóżkiem – hybrydą namiotu i hamaka – które trzeba było zawiesić między dwoma drzewami. Szpara na dole służyła za wejście, a góra miała chronić przed deszczem. Kiedy weszłam do środka, poczułam się jak w trumnie.

Tego wieczoru Griffith ugotował ryż na przenośnej kuchence gazowej. Potem założyliśmy latarki na głowy i podążyliśmy do pobliskiego strumienia. Wiele płazów prowadzi nocny tryb życia i żeby je zobaczyć, trzeba naszukać się w ciemności, co jest tak trudne, jak wygląda w opisie. Wciąż się potykałam i łamałam podstawową zasadę bezpieczeństwa w lesie tropikalnym: nigdy nie łap się czegoś, jeśli nie wiesz, co to jest. Po jednym z takich potknięć Bednarski pokazał na tarantulę wielkości mojej dłoni siedzącą na drzewie obok.

Doświadczeni poszukiwacze umieją znaleźć żaby w nocy: świecą latarką w głąb lasu i szukają odblasku ich oczu. Jako pierwszą Griffith zobaczył siedzącą na liściu żabę z gatunku _Cochranella euknemos_. Płazy te należą do większej rodziny żab szklanych (_Centrolenidae_), nazwanych tak dlatego, że przez ich przezroczystą skórę widać zarys narządów wewnętrznych. Ta żaba była zielona, z małymi żółtymi plamkami. Griffith wyciągnął z plecaka parę rękawiczek chirurgicznych. Przez chwilę stał zupełnie bez ruchu, po czym rzucił się na żabę niczym czapla. Chwycił ją jedną ręką, a drugą wyjął z kieszeni coś, co wyglądało jak patyczek higieniczny. Przejechał nim po brzuchu zwierzęcia, po czym włożył patyczek do plastikowej fiolki (fiolka miała być później wysłana do laboratorium i przebadana na obecność Bd). Ponieważ nie był to jeden z gatunków, których szukał, umieścił żabę z powrotem na liściu i wyciągnął aparat. Wpatrzyła się w obiektyw beznamiętnym wzrokiem.

Kontynuowaliśmy naszą wędrówkę w ciemnościach. Ktoś zauważył _Pristimantis caryophyllaceus_, pomarańczowo-czerwonego płaza; ktoś inny spostrzegł _Lithobates warszewitschii_ w kształcie zielonego liścia. Z każdym zwierzęciem Griffith robił to samo: łapał je, pobierał próbkę, fotografował. W końcu natknęliśmy się na parę panamskich _Craugastor raniformis_ podczas ampleksusu, płaziej wersji seksu. Griffith zostawił tę dwójkę w spokoju.

Jedna z żab, które naukowiec miał nadzieję złapać, _Gastrotheca cornuta_, wydaje charakterystyczne odgłosy. Porównuje się je do dźwięku odkorkowywanej butelki szampana. Kiedy brodziliśmy w strumieniu, usłyszeliśmy ten odgłos. Wydawał się dochodzić z kilku stron naraz. Początkowo brzmiał tak, jakby był tuż przy nas, ale gdy ruszyliśmy w tym kierunku, nagle się oddalił. Griffith zaczął imitować ten dźwięk. W końcu doszedł do wniosku, że wystraszyliśmy żabę. Ruszył przed siebie, a my przez długi czas staliśmy w wodzie po kolana, starając się nie ruszać. Wreszcie Griffith przywołał nas gestem. Stał przed dużą żółtą żabą o długich palcach i „sowiej twarzy”. Siedziała na konarze drzewa, nieco ponad poziomem wzroku. Griffith chciał znaleźć osobnika płci żeńskiej do kolekcji EVACC. Wyciągnął ramię, złapał żabę i obrócił ją. Żeński osobnik miałby woreczek – ten nie miał. Naukowiec pobrał próbkę, sfotografował i umieścił żabę z powrotem na drzewie.

„Piękny z ciebie chłopiec” – wymamrotał do żaby.

Około północy wyruszyliśmy z powrotem do obozowiska. Jedynymi zwierzętami, jakie Griffith postanowił ze sobą zabrać, były dwie małe żabki z gatunku _Andinobates minutus_ oraz biaława salamandra, której gatunku ani on, ani dwaj amerykańscy wolontariusze nie znali. Umieścili je w plastikowych torebkach z liśćmi, które miały zapewnić wilgotność. Zdałam sobie sprawę, że te płazy i ich potomkowie, o ile będą ich miały, a także potomkowie ich potomków, jeśli będą ich miały, nigdy nie dotkną powierzchni ściółki lasu tropikalnego i będą żyć do końca swoich dni w zdezynfekowanych szklanych akwariach. Tej nocy lało jak z cebra. Kiedy zasnęłam w końcu w swoim podobnym do trumny hamaku, zaczęły mnie nawiedzać żywe, niespokojne sny. Zapamiętałam z nich jedynie jaskrawożółtą żabę palącą papierosa w fifce.PRZYPISY KOŃCOWE

1 Edward O. Wilson, _Różnorodność_ życia, przeł. January Weiner, Warszawa 1999, s. 439.

2 Jorge Luis Borges, _Ogród o rozwidlających się_ ścieżkach, przeł. Andrzej Sobol-Jurczykowski, Jorge Luis Borges, _Fikcje_, przeł. Kazimierz Piekarec, Andrzej Sobol-Jurczykowski, Kalina Wojciechowska, Stanisław Zembrzuski, Warszawa 1972.

Rozdział I

Szóste wymieranie

1 Ruth A. Musgrave, _Incredible Frog Hotel_, „National Geographic Kids”, wrzesień 2008, s. 16–19.

2 David B. Wake, Vance T. Vredenburg, _Are We in the Midst of the Sixth Mass Extinction? A View from the World of Amphibians_, Colloquium Paper, „Proceedings of the National Academy of Sciences” 2008, vol. 105, s. 11466–11473.

3 Marty L. Crump, _In Search of the Golden Frog_, Chicago 2000, s. 165.

4 Jestem wdzięczna Johnowi Alroyowi za zapoznanie mnie ze sposobem obliczania tempa wymierania w tle. Patrz również: John Alroy, _Speciation and Extinction in the Fossil Record of North American Mammals_, _Speciation and Patterns of Diversity_, ed. Roger Butlin, Jon Bridle, Dolph Schluter, Cambridge 2009, s. 310–323.

5 Anthony Hallam, Paul B. Wignall, _Mass Extinctions and Their Aftermath_, Oxford 1997, s. 1.

6 David Jablonski, _Extinctions in the Fossil Record_, _Extinction Rates_, ed. John H. Lawton, Robert M. May, Oxford 1995, s. 26.

7 Michael J. Benton, _When Life Nearly Died. The Greatest Mass Extinction of All Time_, New York 2003, s. 10.

8 David M. Raup, _Extinction. Bad Genes or Bad Luck?_, New York 1991, s. 84.

9 John Alroy, prywatna rozmowa, 9 czerwca 2013.

10 Joseph R. Mendelson, _Shifted Baselines, Forensic Taxonomy, and Rabb’s Fringe-limbed Treefrog. The Changing Role of Biologists in an Era of Amphibian Declines and Extinctions_, „Herpetological Review” 2011, vol. 42, s. 21–25.

11 Malcolm L. McCallum, _Amphibian Decline or Extinction? Current Declines Dwarf Background Extinction Rate_, „Journal of Herpetology” 2007, vol. 41, no. 3, s. 483–491.

12 Michael Hoffmann i in., _The Impact of Conservation on the Status of the World’s Vertebrates_, „Science” 2010, vol. 330, s. 1503–1509. Patrz również: _Spineless. Status and Trends of the World’s Invertebrates_, ed. Ben Collen, Monika Böhm, Rachael Kemp, Jonathan E. M. Baillie, London 2012 (raport Zoological Society of London).

Rozdział II

Zęby trzonowe mastodonta

1 Paul Semonin, _American Monster. How the Nation’s First Prehistoric Creature Became a Symbol of National Identity_, New York 2000, s. 15.

2 Frank H. Severance, _An Old frontier of France. The Niagara Region and Adjacent Lakes under French Control_, New York 1917, s. 320.

3 Cyt. za: Claudine Cohen, _The Fate of the Mammoth. Fossils, Myth, and History_, Chicago 2002, s. 90.

4 Cyt. za: Paul Semonin, _American Monster_, dz. cyt., s. 147–148.

5 Claudine Cohen, _The Fate of the Mammoth_, dz. cyt., s. 98.

6 Cyt. za: Dorinda Outram, _Georges Cuvier. Vocation, Science and Authority in Post-Revolutionary France_, Manchester 1984, s. 13.

7 Cyt. za: Martin J. S. Rudwick, _Bursting the Limits of Time. The Reconstruction of Geohistory in the Age of Revolution_, Chicago 2005, s. 355.

8 Tamże, s. 361.

9 Georges Cuvier, Martin J. S. Rudwick, _Georges Cuvier, Fossil Bones, and Geological Catastrophes. New Translations and Interpretations of the Primary Texts_, Chicago 1997, s. 19.SPIS ILUSTRACJI, WYKRESÓW, RYCIN

s. 17: © Vance Vredenburg

s. 19: © Michael & Patricia Fogden / Minden Pictures

s. 29: wykres na podstawie: David M. Raup, J. John Sepkoski Jr., „Science” 1982, vol. 215, s. 1502

s. 48: © Paul D. Stewart / Science Source

s. 55: fot. za zgodą Rare Book Room, Buffalo and Erie County Public Library, Buffalo, New York

s. 59: © The Granger Collection, New York

s. 61: © The British Library Board, 39.i.15 pl.1

s. 69: © Hulton Archive / Getty Images

s. 87: © Natural History Museum, London / Mary Evans Picture Library

s. 88: © Matthew Kleiner

s. 91: © Natural History Museum / Science Source

s. 97: © Elizabeth Kolbert

s. 101: © ER Degginger / Science Source

s. 106: wykres na podstawie _Life on Earth_ Johna Phillipsa

s. 111: © Detlev van Ravenswaay / Science Source © NASA / GSFC / DLR / ASU / Science Source

s. 114: fot. za zgodą The Paleontological Society

s. 129: © John Scott / E+ / Getty Images

s. 132: © British and Irish Graptolite Group

s. 136: © EMR Wood / Palaeontolographical Society

s. 152: © John Kleiner

s. 160: © Steve Gschmeissner / Science Source

s. 168: © Gary Bell / OceanwideImages.com

s. 172: © Nancy Sefton / Science Source

s. 194: © David Doubilet / National Geographic / Getty Images

s. 198: © Miles R. Silman

s. 205: © William Farfan Rios

s. 208: © Miles Silman

s. 231: © The Biological Dynamics of Forest Fragments Project

s. 244: © Konrad Wothe / Minden Pictures

s. 253: © Philip C. Stouffer

s. 257: © U.S. Fish and Wildlife Service / Science Source

s. 275: © John Kleiner

s. 284: © Vermont Fish and Wildlife Department / Joel Flewelling

s. 291: © Tom Uhlman, Cincinnati Zoo

s. 298: © Natural History Museum, London / Mary Evans Picture Library

s. 303: © AFP / Getty Images / Newscom

s. 312: © Neanderthal Museum

s. 318: © Paul D. Stewart / NPL / Minden Pictures

s. 319: © Neanderthal Museum

s. 330: dzięki uprzejmości Eda Greena

s. 347: © San Diego Zoo

Fotoedycja: Laura Wyss and Wyssphoto, Inc.

Wykresy na s. 29, 106, 119, 219, 353: Wydawnictwo W.A.B.