Sztuka argumentacji. Nowy słownik terminologiczny - ebook

WSTĘP

Niniejsza książka powstała na bazie pozycji wydanej przed dwudziestu laty przez Wydawnictwo Naukowe PWN pod tytułem Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, stanowi jej poprawioną i mocno rozbudowaną wersję. Zawiera ponad pół tysiąca haseł objaśniających najważniejsze – zdaniem autora – zagadnienia z zakresu teorii i praktyki argumentacji oraz krytycznego myślenia. Zestaw przedstawionych w Słowniku haseł i treści odpowiada poglądom autora na wyposażenie warsztatowe teoretyka i praktyka sztuki argumentacji. Do bazy takiego wyposażenia należy sztuka krytycznego myślenia oparta na znajomości metodologii, w tym rudymentarnych pojęć i metod rachunku prawdopodobieństwa i statystyki. W Słowniku znalazły się też ważne pojęcia logiki formalnej, pragmatyki logicznej, językoznawstwa, które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się luźno tylko związane z tematyką argumentacji lub też dotyczyć jakichś bardzo szczególnych jej postaci. Wrażenie takie wywołać mogą zwłaszcza te partie materiału, w których wprowadza się trudne do przyswojenia dla zdeklarowanego humanisty wzory logiki formalnej. Jest to jednak wrażenie złudne. Wprawdzie autor podziela pogląd, że formuły logiczne, sylogizmy itd. odgrywają nikłą rolę w dyskusji czy debacie i że bezpośrednia przydatność tych narzędzi jest mocno ograniczona, mimo to jednak żywi przekonanie, iż znajomość pojęć i metod logiki formalnej jest dla teorii argumentacji czymś podstawowym. Logika formalna daje bowiem jedyną w pełni opracowaną, spójną i ścisłą wykładnię zasadniczych dla argumentacji pojęć, takich choćby jak wynikanie, sprzeczność, wnioskowanie itd. Rozumienie zaś pojęć logiki i jej metod teoretycznych, na których zresztą oparta jest tradycyjna nomenklatura argumentacji, stanowi warunek konieczny prawidłowego rozumienia podstawowych zjawisk praktyki argumentacji. Równie ważna jest dla sztuki argumentacji, nierozerwalnie związanej z krytycznym myśleniem, znajomość podstawowych pojęć metodologicznych i zasad naukowego rozumienia świata. Szczególną uwagę poświęca się zagadnieniom myślenia nieadekwatnego, błędom poznawczym, zwodniczym argumentom. Autor dołożył starań, by prezentowane zagadnienia teoretyczne miały w miarę bezpośredni związek z problemami i zagadnieniami spotykanymi w praktyce, co stara się dokumentować przykładami. Opisowi najważniejszych zjawisk pojawiających się w argumentacji towarzyszy prezentacja aparatu pojęciowego służącego do przedstawiania i analizy tych zjawisk. Czytelnik znajdzie w Słowniku przegląd zjawisk językowych występujących w argumentacji – bogaty wybór figur retorycznych, omówienie pojęć z dziedziny językoznawstwa ogólnego, retoryki i pragmatyki logicznej (takich jak np. synonimia, konotacja, okazjonalność, presupozycja, implikatura konwersacyjna). Obok pojęć swoistych dla teorii argumentacji, haseł dotyczących schematów argumentacyjnych, podstawowych zasad i chwytów erystyki czy perswazji znalazły się wybrane sentencje, maksymy, powiedzenia i zwroty zaczerpnięte z tradycji antycznej i łacińskiego średniowiecza.

Jak widać z powyższych wyliczeń, wiele spośród terminów objaśnianych w Słowniku zostało ukształtowanych na gruncie dyscyplin odmiennych od siebie przedmiotowo i metodologicznie, takich jak logika, retoryka, psychologia czy językoznawstwo. Autor wprowadza ową dość niejednorodną nomenklaturę z różnych dziedzin, ukazując przede wszystkim jej powiązania z zasadniczą tematyką książki. Tak więc poszczególne artykuły hasłowe w swej treści na pierwszym miejscu określają rolę danego pojęcia w argumentacji. Nie znajdzie się tu zatem wyliczenia różnych teorii metafory czy szczegółów historii dialektyki. Dobór tematyczny haseł – z konieczności odzwierciedlający punkt widzenia autora – ma na celu ukazanie argumentów i ich funkcjonowania. Dodajmy też, że niektóre pojęcia retoryki omówiono w mniej tradycyjny niż zazwyczaj sposób, z perspektywy współczesnej. Autor starał się mówić w sposób jak najprostszy, językiem zrozumiałym dla wszystkich, unikając określeń technicznych. Książka może służyć jako podręcznik do zajęć z teorii argumentacji i krytycznego myślenia. Jednocześnie ze względu zarówno na wybór treści, jak i na sposób ich przedstawienia – okaże się interesująca dla szerokiego, zróżnicowanego kręgu odbiorców, a więc zarówno dla profesjonalisty warsztatowo powiązanego ze sztuką argumentacji i krytycznego myślenia (dziennikarz, prawnik, polityk, filozof, publicysta), jak i dla każdego, kto ceni sobie umiejętność sprawnego i kompetentnego rozważania problemów związanych z argumentacją, poprawnym rozumowaniem, prawidłowym kształtowaniem poglądów. Zresztą elementarna znajomość terminologii tej dziedziny należy do standardowej wiedzy ogólnohumanistycznej, a przykłady słynnych argumentów, anegdoty, paradoksy i antynomie są w stanie zaciekawić liczne grono osób rozmaitych orientacji intelektualnych i różnych zawodów. Mamy nadzieję, że obszerny materiał przykładowy zwiększy atrakcyjność opracowania, ułatwiając zrozumienie omawianych pojęć i zastosowanie ich w praktyce.

Interdyscyplinarny charakter publikacji rodzi potrzebę udzielenia pomocy technicznej Czytelnikowi, aby zapewnić mu możność swobodnego i niekłopotliwego posługiwania się książką: szybkiego przeglądania tematów oraz sprawnego wyszukiwania potrzebnych informacji. Taką pomocą służyć mają Wykaz haseł (s. 652) oraz Przewodnik (s. 11), mający ułatwić dostęp do zasobów haseł wybranej przez Czytelnika problematyki. Zawiera przegląd tematyczny haseł, ujętych w cztery grupy problemowe: hasła z zakresu logiki, hasła dotyczące myślenia krytycznego i błędów logicznych, hasła poświęcone dialogowi i dyskusji oraz hasła dotyczące retoryki. Osobną grupę stanowią hasła prezentujące sentencje i zwroty łacińskie. Ten sam termin-hasło pojawia się nieraz w dwóch lub więcej grupach.

Budowa hasła jest typowa dla podobnych opracowań. Na standardowy artykuł hasłowy składają się:

A. Tytuł hasła (wyjaśniany termin).

B. Kwalifikator określający etymologię słów występujących w tytule hasła: (gr.) – grecka, (łac.) – łacińska, (ang.) – angielska, (fr.) – francuska, (ros.) – rosyjska.

C. Kwalifikator wskazujący w niektórych hasłach dziedzinę, do której należy omawiany termin:

filoz. – filozofia

jęz. – językoznawstwo

log. – logika

met. – metodologia

prawn. – teoria prawa

psych. – psychologia

ret. – retoryka

D. Wyjaśnienie terminu. Niekiedy omawia się więcej niż jedno znaczenie, stosowana jest wtedy numeracja: 1. …, 2. …, 3. … itd. kolejno omówionych znaczeń terminu.

E. Odsyłacze do innych haseł oznaczone symbolem ↑.
Wystąpienie w tekście oznaczenia ↑xyz informuje, że „xyz” stanowi osobne hasło, natomiast:

p. ↑xyz oznacza, że w artykule hasłowym xyz znajdują się informacje niezbędne do zrozumienia omawianego właśnie problemu;

por. ↑xyz oznacza, że w haśle xyz znajdują się istotne informacje związane z omawianym zagadnieniem.

F. Wskazana na końcu artykułu hasłowego literatura – zestaw zawarty w ramce – uzupełnia i rozwija temat. W zestawie podano tylko nazwiska autorów (z inicjałami imion) i tytuły dzieł – szczegóły opisu bibliograficznego każdej pozycji znajdzie Czytelnik na końcu książki w bibliografii.

Zamieszczona na końcu książki literatura przedmiotu (s. 661) obejmuje nie tylko pozycje wymienione w poszczególnych hasłach, lecz także przegląd innych wartościowych książek i artykułów poruszających problematykę argumentacji lub pokrewną.PODZIĘKOWANIA

Składam w tym miejscu podziękowania osobom, głównie pracownikom naukowym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, z których wiedzy i profesjonalnego doświadczenia korzystałem, przygotowując Słownik.

Jeśli chodzi o poprzednią wersję tej książki: Pani Profesor Krystynie Kleszczowej dziękuję za pomoc w językoznawczych ustaleniach terminologicznych oraz przejrzenie odpowiednich fragmentów tekstu. Pani Doktor Iwonie Marek wdzięczny jestem za staranne przeczytanie niektórych partii tekstu dotyczących logiki dedukcji. Pani Doktor Ewie Sławek dziękuję za krytyczne przeczytanie fragmentów poświęconych figurom retorycznym, Panu Magistrowi Łukaszowi Tofilskiemu zaś za liczne rady co do terminologii łacińskiej i greckiej. Winien jestem wdzięczność Panu Profesorowi Markowi Tokarzowi, którego uczniem mam zaszczyt się mienić, a który udzielił mi konsultacji dotyczących pewnych kwestii logiki formalnej oraz pragmatyki logicznej. Podziękowania należą się także moim współpracownikom z Zakładu Logiki i Metodologii Uniwersytetu Śląskiego, Profesorowi Krzysztofowi A. Wieczorkowi i nieodżałowanej pamięci Doktorowi Andrzejowi Wójcikowi. Liczne z nimi rozmowy i dyskusje, a także wspólnie prowadzone seminarium wywarły wpływ na kształt tej książki.

Jeśli chodzi o obecne wydanie, to podziękowania należą się także osobom spoza grona pracowników Uniwersytetu Śląskiego. Dziękuję za cierpliwe przeczytanie wielu wersji opracowywanych haseł i zgłoszone liczne cenne uwagi Profesorowi Piotrowi Zielonce ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, mojemu synowi, kognitywiście Piotrowi Szymankowi, a także mojemu współpracownikowi Doktorowi Szymonowi Makule z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Podziękowania należą się też innym pracownikom Uniwersytetu Śląskiego – z całą pewnością moje myślenie o argumentacji wiele zawdzięcza stałemu kontaktowi intelektualnemu z Profesorem Krzysztofem A. Wieczorkiem. Profesorowi Dariuszowi Kubokowi dziękuję za krytyczne uwagi dotyczące pojęcia racjonalności, Doktorowi Witoldowi Marzędzie za dyskusję pojęcia presupozycji. Czytelnikami i recenzentami wielu treści byli również mój drugi syn Tomasz Szymanek i żona Beata Rokosz-Szymanek. Liczne z nimi inspirujące rozmowy wywarły wpływ na sposób ujęcia wielu zagadnień.

Jak to się zwykle w podobnych wypadkach czyni, nie omieszkam zaznaczyć, że jeśli pomimo uzyskanych wskazówek i rad popełniłem błędy, odpowiedzialność za nie ponoszę, rzecz jasna, tylko ja sam.

Krzysztof SzymanekPRZEWODNIK

OGÓLNE ZASADY RACJONALNEGO KSZTAŁTOWANIA PRZEKONAŃ (w kolejności alfabetycznej)

ANALOGIA

ANALOGIA A PRIORI

ARGUMENT

BRZYTWA OCKHAMA

DEDUKCJA

DOWODY NIEISTNIENIA

DOWÓD

FALSYFIKACJA

FALSYFIKOWALNOŚĆ

FORMALIZM

HIPOTEZA

INDUKCJA

KORELACJA

MYŚLENIE JAKOŚCIOWE I ILOŚCIOWE

„NADZWYCZAJNE TWIERDZENIA WYMAGAJĄ NADZWYCZAJNYCH DOWODÓW”

NAUKA I METODA NAUKOWA

PRAWDOPODOBIEŃSTWO

PRZYCZYNOWOŚĆ

PSEUDONAUKA

RACJONALNOŚĆ

SCEPTYCYZM

TEORIA NAUKOWA

TEORIA SPISKOWA

TEST

TWIERDZENIE

WIELKOŚĆ EFEKTU

WNIOSKOWANIE

WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE

WNIOSKOWANIE REDUKCYJNE

WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE

WYJAŚNIANIE

ZAŁOŻENIE

ZASADA RACJONALNOŚCI

ZAWIESZENIE SĄDU

ZDANIE STATYSTYCZNE

LOGIKA FORMALNA – POJĘCIA PODSTAWOWE (zaleca się czytanie w podanej kolejności)

LOGIKA FORMALNA

FORMALIZM

SCHEMAT ZDANIA

WARTOŚĆ LOGICZNA

STAŁE LOGICZNE

REGUŁA INFERENCYJNA

SPÓJNIKI PRAWDZIWOŚCIOWE

NEGACJA

KONIUNKCJA

ALTERNATYWA

ALTERNATYWA ROZŁĄCZNA

IMPLIKACJA

PARADOKSY IMPLIKACJI

RÓWNOWAŻNOŚĆ

RACHUNEK ZDAŃ

ZDANIE KATEGORYCZNE

KWADRAT LOGICZNY

WNIOSKOWANIE BEZPOŚREDNIE

SYLOGIZM KATEGORYCZNY

KWANTYFIKATOR

RACHUNEK KWANTYFIKATORÓW

FORMA LOGICZNA

TAUTOLOGIA

ZDANIE LOGICZNIE PRAWDZIWE

WYNIKANIE

WNIOSKOWANIE

WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE

BŁĄD FORMALNY

BŁĄD MATERIALNY

DOWÓD

DEDUKCJA

LOGIKA DEONTYCZNA

LOGIKA EPISTEMICZNA

LOGIKA MODALNA

POZOSTAŁE HASŁA ZWIĄZANE Z LOGIKĄ FORMALNĄ I LOGIKĄ OGÓLNĄ (w kolejności alfabetycznej)

ABSURD

AKSJOMAT

ANALOGIA

ANTYTEZA

A POSTERIORI

A PRIORI

ARGUMENT

ASERTORYCZNY SĄD

BINEGACJA

CONTRADICTIO EXPLICITA

CONTRADICTIO IMPLICITA

DEDUKCJA

DEFINICJA

DEFINICJA ADEKWATNA

DEFINICJA CZĄSTKOWA

DEFINICJA KLASYCZNA

DEFINICJA OSTENSYWNA

DEFINICJA RÓWNOŚCIOWA

DESYGNAT NAZWY

DIAGRAMY VENNA

DOPEŁNIANIE SIĘ ZDAŃ

DOWODZENIE

DYLEMAT

DYSJUNKCJA

EX NECESSITATE

HIPOTEZA

IMPLIKATURA KONWERSACYJNA

INDUKCJA

INDUKCJA ELIMINACYJNA

INDUKCJA ENUMERACYJNA

INWERSJA

KONIECZNOŚĆ I MOŻLIWOŚĆ

KONOTACJA

KONSEKWENCJA LOGICZNA

KONTRAPOZYCJA

KONTRPRZYKŁAD

KONWERSJA

LEMAT

LOGIKA

MODUS PONENDO PONENS

MODUS PONENDO TOLLENS

MODUS TOLLENDO PONENS

MODUS TOLLENDO TOLLENS

NAZWA GENERALNA

NAZWA INDYWIDUALNA

NAZWA JEDNOSTKOWA

NAZWA OGÓLNA

NAZWA PUSTA

NAZWA ZBIOROWA

NIEMONOTONICZNOŚĆ WNIOSKOWANIA

NONSENS

OBWERSJA

OKRES KONTRFAKTYCZNY

PIĘĆ TERMINÓW

PODPRZECIWIEŃSTWO

POLISYLOGIZM

PRAWA DE MORGANA

PRAWO DUNSA SZKOTA

PRAWO KONTRAPOZYCJI

PRAWO PODWÓJNEGO PRZECZENIA

PRAWO SPRZECZNOŚCI

PRAWO SYLOGIZMU HIPOTETYCZNEGO

PRAWO TOŻSAMOŚCI

PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA

PRESUPOZYCJA

PROCESSUS ILLICITUS

PROSYLOGIZM I EPISYLOGIZM

PRZECIWIEŃSTWO

PYTANIE

RACJA

REDUCTIO AD ABSURDUM

REDUCTIO AD FALSUM

REDUCTIO AD IMPOSSIBILE

RELACJA

RUSSELL I PAPIEŻ

SORITES

SPRZECZNOŚĆ

STOSUNKI ZAKRESOWE MIĘDZY NAZWAMI

SYLOGIZM

TAUTOLOGIA

TERMIN ROZŁOŻONY

TEORIA

TEZA

TREŚĆ CHARAKTERYSTYCZNA

TWIERDZENIE

TWIERDZENIE MOCNIEJSZE

WARUNEK KONIECZNY I WYSTARCZAJĄCY

WNIOSKOWANIE

WNIOSKOWANIE BEZPOŚREDNIE

WNIOSKOWANIE POŚREDNIE

WYKLUCZANIE SIĘ ZDAŃ

ZAKRES NAZWY

ZASADA WNIOSKOWANIA

ZDANIE ANALITYCZNE

ZDANIE EGZYSTENCJALNE

ZDANIE INDYWIDUOWE

ZDANIE STATYSTYCZNE

ZDANIE SUBSUMPCYJNE

ZDANIE SYNTETYCZNE

RACHUNEK PRAWDOPODOBIEŃSTWA I STATYSTYKA (alfabetycznie)

BAYESA WZÓR

BAYESOWSKA OCENA WARTOŚCI DOWODÓW

BAYESOWSKIE WARUNKOWANIE

BŁĄD ODWRÓCENIA PRAWDOPODOBIEŃSTWA WARUNKOWEGO

BŁĄD PROKURATORA

BŁĘDY UOGÓLNIANIA

EFEKT ODWRÓCONEGO „U”

IMPLIKACJA A UPRAWDOPODOBNIANIE

INDUKCJA

INDUKCJA ELIMINACYJNA

INDUKCJA ENUMERACYJNA

ISTOTNOŚĆ STATYSTYCZNA

KORELACJA

KORELACJA LINIOWA

MEDIANA I CENTYLE

MODA

PRAWDOPODOBIEŃSTWO

PRAWDOPODOBIEŃSTWO WARUNKOWE

PRAWO MAŁYCH LICZB

PRAWO NAPRAWDĘ WIELKICH LICZB

PRAWO WIELKICH LICZB

PROPORCJA

PRÓBA LOSOWA

PRÓBA REPREZENTATYWNA

REGRESJA DO ŚREDNIEJ

ROZKŁAD NORMALNY

SZANSE

ŚREDNIA I ODCHYLENIE STANDARDOWE

TEST

WARTOŚĆ OCZEKIWANA

WIELKOŚĆ EFEKTU

WNIOSKOWANIE REDUKCYJNE

WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE

ZAKŁAD PASCALA

ZALEŻNOŚĆ STATYSTYCZNA MIĘDZY CECHAMI

BŁĄD POZNAWCZY, BŁĄD LOGICZNY, PARADOKS (w kolejności alfabetycznej)

ABSURD

ABSURDUM IN ADIECTO

AB UNO DISCE OMNES

AMFIBOLIA

AMICUS PLATO, SED MAGIS AMICA VERITAS

ANAKOLUT

A NESCIRE AD NON ESSE

ANTYNOMIA

ANTYNOMIA KŁAMCY

APORIA

ARGUMENTA NON NUMERANDA, SED PONDERANDA SUNT

ARGUMENTUM AB EXEMPLO

ARGUMENTUM AB UTILI

ARGUMENTUM A CONTRARIO

ARGUMENTUM AD ABSURDUM

ARGUMENTUM AD AMICITIAM

ARGUMENTUM AD ANTIQUITATEM

ARGUMENTUM AD AUDITORES

ARGUMENTUM AD BACULUM

ARGUMENTUM AD CAPTANDUM VULGUS

ARGUMENTUM AD CONSEQUENTIAM

ARGUMENTUM AD CRUMENAM

ARGUMENTUM AD FIDEM

ARGUMENTUM AD HOMINEM

ARGUMENTUM AD IGNORANTIAM

ARGUMENTUM AD INVIDIAM

ARGUMENTUM AD IUDICIUM

ARGUMENTUM AD METUM

ARGUMENTUM AD MISERICORDIAM

ARGUMENTUM AD ORATIONEM

ARGUMENTUM AD PASSIONES

ARGUMENTUM AD POPULUM

ARGUMENTUM AD QUIETEM

ARGUMENTUM AD REVERENTIAM

ARGUMENTUM AD RIDICULUM

ARGUMENTUM AD SOCORDIAM

ARGUMENTUM AD SUPERBIAM

ARGUMENTUM AD SUPERSTITIONEM

ARGUMENTUM AD VANITATEM

ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM

ARGUMENTUM AD VERTIGINEM

ARGUMENTUM A FORTIORI

ARGUMENTUM DIXIT

ARGUMENTUM EX CONCESSIS

ARGUMENT Z AUTORYTETU

BŁĄD FORMALNY

BŁĄD LOGICZNY

BŁĄD LOGICZNY W WYPOWIEDZI

BŁĄD MATERIALNY

BŁĄD OBROŃCY

BŁĄD ODWRÓCENIA PRAWDOPODOBIEŃSTWA WARUNKOWEGO

BŁĄD POSPIESZNEGO UOGÓLNIENIA

BŁĄD PROKURATORA

BŁĄD PRZESTAWIENIA KWANTYFIKATORÓW

BŁĄD PRZYPADŁOŚCI

BŁĄD WIELU PYTAŃ W JEDNYM

BŁĘDY WYDAWANIA OCEN

BŁĘDY W DEFINIOWANIU

BŁĘDY UOGÓLNIANIA

CZAJNICZEK RUSSELLA

„CZERWONY ŚLEDŹ”

CONTRADICTIO IN ADIECTO

CONTRADICTIO IN TERMINIS

CUM HOC ERGO PROPTER HOC

DEMONSTRATIO AD OCULOS

DOWÓD ANEGDOTYCZNY

DYSONANS POZNAWCZY

EFEKT AUREOLI – EFEKT ROGÓW

EFEKT DOSTĘPNOŚCI

EFEKT ODWRÓCONEGO „U”

EFEKT POTWIERDZANIA

EKWIWOKACJA

ENUMERATIO SIMPLEX

FALLACIA ACCENTUS

FALLACIA ACCIDENTIS

FALLACIA COMPOSITIONIS ET DIVISIONIS

FALLACIA CONSEQUENTIS

FALLACIA EXTRA DICTIONEM

FALLACIA FICTAE UNIVERSALITATIS

FALLACIA FIGURAE DICTIONIS

FALLACIA IN DICTIONE

FALLACIA NON CAUSAE UT CAUSAE

FALLACIA SECUNDUM QUID ET SIMPLICITER

FALSYFIKOWALNOŚĆ

FERE LIBENTER HOMINES ID, QUOD VOLUNT, CREDUNT

FRUSTRA PROBATUR, QUOD NON RELEVAT

GENETIC FALLACY

HOMONIMIA

HYSTERON PROTERON

ILUZORYCZNA KORELACJA

IGNAVA RATIO

IGNORATIO ELENCHI

IMPLIKACJA A UPRAWDOPODOBNIANIE

INDUCTIO PER ENUMERATIONEM SIMPLICEM

MYŚLENIE ILOŚCIOWE I JAKOŚCIOWE

NIEDOPOWIEDZENIE

NIEMONOTONICZNOŚĆ WNIOSKOWANIA

NIEOSTROŚĆ

NONSENS

OKRES KONTRFAKTYCZNY

OMNIS COMPARATIO CLAUDICAT

PARADOKS

PARADOKSY IMPLIKACJI

PARADOKSY ZENONA Z ELEI

PARALOGIZM

PETITIO PRINCIPII

PLEONAZM

POWSZECHNE MNIEMANIE

PRAWDA LEŻY ZAWSZE POŚRODKU

PRAWO MAŁYCH LICZB

PRAWO NAPRAWDĘ WIELKICH LICZB

PRAWO SPRZECZNOŚCI

PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA

PROCESSUS ILLICITUS

PROUT UNUSQUISQUE AFFECTUS EST, ITA IUDICAT

PRÓBA REPREZENTATYWNA

PRZYDAWKA MODYFIKUJĄCA

PSEUDONAUKA

PYTANIE PODCHWYTLIWE

PYTANIE SUGESTYWNE

REGRESJA DO ŚREDNIEJ

QUATERNIO TERMINORUM

QUI BENE DUBITAT, BENE SCIET

QUI NIMIUM PROBAT, NIHIL PROBAT

SALTUS IN PROBANDO

SAPIENS NIHIL AFFIRMAT, QUOD NON PROBAT

SAPIENTIS EST MUTARE CONSILIUM

SEMIPLENA PROBATIO

„SŁOMIANA KUKŁA”

SOFIŚCI

SOFIZMAT

SOLECYZM

SOPHISMA POLYZETESEOS

STEREOTYP

TAUTOLOGIA DEFINICYJNA

TERMINUS TECHNICUS

WIELKOŚĆ EFEKTU

WIELOZNACZNOŚĆ

DIALOG I DYSKUSJA (w kolejności alfabetycznej)

ABSURDUM DIXISTI!

ADVOCATUS DIABOLI

AD VOCEM

AGITACJA

AGITKA

AITIOLOGIA

ANTANAKLASIS

ARGUMENT

ARGUMENTA NON NUMERANDA, SED PONDERANDA SUNT

ARGUMENTUM AD AUDITORES

ARGUMENTUM AD HOMINEM

ARGUMENTUM EX CONCESSIS

ARGUMENTUM NIMIUM PROBANS

CONTRA PRINCIPIA NEGANTEM NON EST DISPUTANDUM

„CZERWONY ŚLEDŹ”

DEBATA

DEFINICJA W DYSKUSJI

DE GUSTIBUS ET COLORIBUS NON EST DISPUTANDUM

DE GUSTIBUS NON EST DISPUTANDUM

DE PRINCIPIIS NON EST DISPUTANDUM

DIALEKTYKA

DIALEKTYKA FORMALNA

DIALOG

DIALOG SOKRATYCZNY

DYSKUSJA

DYSKUSJA AKADEMICKA

DYSKUSJA KRYTYCZNA

DYSKUSJA PANELOWA

DYSKUSJA POLEMICZNA

DYSKUSJA RZECZOWA

DYSONANS POZNAWCZY

DYSPUTA

DYSPUTA SCHOLASTYCZNA

ELENCHUS

EROTEMA

ERYSTYKA

FORTITER IN RE, SUAVITER IN MODO

FRUSTRA PROBATUR, QUOD NON RELEVAT

IGNORATIO ELENCHI

IMPLIKATURA KONWERSACYJNA

IPSE AIT

IPSE DIXISTI!

IPSE DIXIT!

LOGIKA DIALOGOWA

LOGOMACHIA

MATERIA TRACTANDA

MILCZENIE

MORBUS LOQUENDI

MUTATIO CONTROVERSIAE

NERVUS PROBANDI

NIMIUM ALTERCANDO VERITAS AMITTITUR

OBLIGATIO

ODPOWIEDŹ W DYSKUSJI

ONUS PROBANDI

PERSWAZJA

PETITIO PRINCIPII

PRAETERMISSIO

PRAWDA LEŻY ZAWSZE POŚRODKU

PRAWO GODWINA

PRESUPOZYCJA

PROBLEM

PROLEPSIS

PUNCTUM CONTROVERSIAE

PYTANIE

PYTANIE PODCHWYTLIWE

PYTANIE RETORYCZNE

PYTANIE SUGESTYWNE

PYTANIE W ARGUMENTACJI

QUI NIMIUM PROBAT, NIHIL PROBAT

QUODLIBETUM

REDUCTIO SIMPLICITER

REM TENE, VERBA SEQUENTUR

RES AD PRINCIPIA VENIT

RETORSIO ARGUMENTI

„SŁOMIANA KUKŁA”

SOFIŚCI

SOFISTYKA

SOFIZMAT

SOPHISMA POLYZETESEOS

STATUS QUAESTIONIS

SYNONIMIA

TAUTOLOGIA DEFINICYJNA

TEORIA DWUTOROWEJ PERSWAZJI PETTY’EGO–CACIOPPO

THEMA QUAESTIONIS

ULTIMA RATIO

VICTUS, SED NON CONVICTUS

RETORYKA (w kolejności alfabetycznej)

ADIDEACJA

ALEGORIA (TROP)

ALUZJA

AMPLIFIKACJA

ANACEPHALAEOSIS (FIG. RET.)

ANADIPLOZA (FIG. RET.)

ANAFORA (FIG. RET.)

ANTANAKLASIS (FIG. RET.)

ANTONOMAZJA (TROP)

ANTYFRAZA (TROP)

ANTYMETABOLA (FIG. RET.)

ANTYTEZA (FIG. RET.)

APOLOGIA

APOSIOPESIS (FIG. RET.)

APOSTROFA (FIG. RET.)

ARS PRAEDICANDI

ASTEIZM (FIG. RET.)

ASYNDETON (FIG. RET.)

ATTYCKA SÓL

ATTYCKI STYL

AZJANIZM

BASILIKOS LOGOS

BON MOT

BRACHYLOGIA (FIG. RET.)

CHIAZM (FIG. RET.)

COLORES RHETORICI

CONCESSIO (FIG. RET)

CONCILIATIO (FIG. RET)

COPIA RERUM ET VERBORUM

CORRECTIO (FIG. RET.)

CYCERONIANIZM

DEFINICJA METAFORYCZNA

DEFINICJA PERSWAZYJNA

DEFINICJA RETORYCZNA

DEMAGOGIA

DIAFORA (FIG. RET.)

DIALYTON (FIG. RET.)

DIAPORESIS

DILOGIA (FIG. RET.)

DISTRIBUTIO (FIG. RET.)

DOWÓD VS ARGUMENT

DYGRESJA (FIG. RET.)

DYSFEMIZM

DYSKURS

ELIPSA (FIG. RET.)

ELOKUCJA

EMFAZA

ENALLAGE (FIG. RET.)

ENTYMEMAT

EPICHEJREMAT (FIG. RET.)

EPIFONEM (FIG. RET.)

EPIFORA (FIG. RET.)

EPIFRAZA (FIG. RET.)

EPILOGOS

EPITET

EROTEMA

ERYSTYKA

EUFEMIZM (TROP)

FIGURY MYŚLI

FIGURY RETORYCZNE

FIGURY SŁÓW

FILIPIKA

FLORES RHETORICALES

FLORYDACYZM

GRADACJA (FIG. RET.)

HIPERBOLA (TROP)

HIPOTEZA

HOMILETYKA

HOMILIA

HOMOIOPTOTON (FIG. RET.)

HOMOIOTELEUTON (FIG. RET.)

HYPALLAGE (TROP)

HYPOTYPOZA (FIG. RET.)

HYSTERON PROTERON

IGNAVA RATIO

INCREMENTUM

INWERSJA (FIG. RET.)

IRONIA (TROP)

KATACHREZA (TROP)

KAZANIE

KLIMAKS (FIG. RET.)

KOLON (FIG. RET.)

KOMPOZYCJA

KONOTACJA

LEMAT

LICENTIA (FIG. RET.)

LITOTA (FIG. RET.; TROP)

METAFORA (TROP)

METONIMIA (TROP)

MILCZENIE

MNEMONIKA

MORBUS LOQUENDI

NAGROMADZENIE (FIG. RET.)

NAZWA PERSWAZYJNA

OKRES RETORYCZNY

OKSYMORON (TROP)

ONOMATOPEJA

PARECHESIS (FIG. RET.)

PARENTEZA (FIG. RET.)

PARISOSIS (FIG. RET.)

PAROMOIOSIS (FIG. RET.)

PARONOMAZJA (FIG. RET.)

PERSWAZJA

PERYFRAZA (TROP)

PLEONAZM

POLIPTOTON (FIG. RET.)

POLISYNDETON (FIG. RET.)

PORÓWNANIE

PRAETERMISSIO (FIG. RET.)

PROLEPSIS (FIG. RET)

PROPAGANDA

PROSAPODOSIS (FIG. RET.)

PYTANIE RETORYCZNE

PYTANIE W ARGUMENTACJI

RATIOCINATIO (FIG. RET.)

REIECTIO (FIG. RET.)

REM TENE, VERBA SEQUENTUR

RETORYKA

SARKAZM

SENTENCJA

SILVA RERUM

SLOGAN

SOLECYZM

SORITES

SUSTENTATIO (FIG. RET.)

SYMPLOKE (FIG. RET.)

SYNEKDOCHA (TROP)

TEZA

TROPY

WYKRZYKNIENIE (FIG. RET.)

ZEUGMA (FIG. RET.)

ŁACIŃSKIE SENTENCJE I ZWROTY (w kolejności alfabetycznej)

AB ESSE AD NECESSE NON VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)

AB ESSE AD POSSE VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)

ABSURDUM DIXISTI!

AB UNO DISCE OMNES AMICUS PLATO, SED MAGIS AMICA VERITAS

A NECESSE AD ESSE VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)

A POSSE AD ESSE NON VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)

A RATIONE AD RATIONATUM VALET CONSEQUENTIA

ARGUMENTA NON NUMERANDA, SED PONDERANDA SUNT

ARGUMENTUM PESSIMI TURBA

AUDACTER CALUMNIARE, SEMPER ALIQUID HAERET

AUDIATUR ET ALTERA PARS

BEATUS, QUI TENET (ONUS PROBANDI)

COMPARATIO NON EST RATIO

CONTRA PRINCIPIA NEGANTEM NON EST DISPUTANDUM

CREDO, QUIA ABSURDUM EST

CREDO, QUIA IMPOSSIBILE

CUM HOC, ERGO PROPTER HOC,

DEFINITIO FIT PER GENUS PROXIMUM ET DIFFERENTIAM SPECIFICAM

DE GUSTIBUS ET COLORIBUS NON EST DISPUTANDUM

DE GUSTIBUS NON EST DISPUTANDUM

DE PRINCIPIIS NON EST DISPUTANDUM

DISTINGUO! (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

DUBITANDO AD VERITATEM VENIMUS

EI INCUMBIT PROBATIO, QUI DICIT, NON QUI NEGAT

ENTIA NON SUNT MULTIPLICANDA PRAETER NECESSITATEM

ERGO REMANET DIFFICULTAS (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

EX FALSO QUODLIBET

EX IMPOSSIBILI SEQUITUR QUODLIBET

EX VERO NONNISI VERUM SEQUITUR

FERE LIBENTER HOMINES ID, QUOD VOLUNT, CREDUNT

FORTITER IN RE, SUAVITER IN MODO (ARGUMENTARI)

FRUSTRA PROBATUR, QUOD NON RELEVAT

IMPOSSIBILIUM NULLA EST OBLIGATIO (LOGIKA DEONTYCZNA)

IN MEDIO STAT VERITAS (PRAWDA LEŻY ZAWSZE POŚRODKU)

MAGISTER DIXIT

NECESSITAS NON HABET LEGE

NECESSITAS NON HABET LEGEM (LOGIKA DEONTYCZNA)

NEGATIVA NON SUNT PROBANDA

NEGO CONSEQUENTIAM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

NEGO MAIOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

NEGO MINOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

NEMO IUDEX IDONEUS IN PROPRIA CAUSA

NIMIUM ALTERCANDO VERITAS AMITTITUR

NON LIQUET

NON SEQUITUR

OMNIS COMPARATIO CLAUDICAT

O, SI TACUISSES, PHILOSOPHUS MANSISSES (MILCZENIE)

PETO INSTANTIAM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

POST HOC NON EST PROPTER HOC

PROBATUM EST

PROBO MAIOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

PROBO MINOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

PROUT UNUSQUISQUE AFFECTUS EST, ITA IUDICAT

Q. E. D. = QUOD ERAT DEMONSTRANDUM

QUI BENE DUBITAT, BENE SCIET

QUI NIMIUM PROBAT, NIHIL PROBAT

QUI STATUIT ALIQUID PARTE INAUDITA ALTERA, AEQUUM LICET STATUERIT, HAUD AEQUUS FUIT

QUI TACET, CONSENTIRE VIDETUR (MILCZENIE)

QUOD ERAT DEMONSTRANDUM

QUOD EST ABSURDUM

QUOD EST IMPOSSIBILE

REM TENE, VERBA SEQUENTUR

RES AD PRINCIPIA VENIT

SAPIENS NIHIL AFFIRMAT, QUOD NON PROBAT

SAPIENTIS EST MUTARE CONSILIUM

SENTENTIA COMMUNIOR, ERGO VERIOR (COMMUNIS OPINIO)

TERTIUM NON DATUR

TRANSEO AD ALIUD (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)

VERITAS EST ADAEQUATIO REI ET INTELLECTUS

VICTUS, SED NON CONVICTUSA

ABSURD

(łac. absurdus – niedorzeczny, niezrozumiały) w języku polskim „absurdalny” to tyle, co „nielogiczny, nieprawdziwy”, „niedorzeczny, bezsensowny”. Absurdalne mogą być pogląd czy twierdzenie, ale też stan rzeczy, zachowanie, prawo, żądanie, zakaz, obyczaj itp. Określając coś mianem absurdu (ależ to absurd!), wyraża się dobitnie brak akceptacji i niezgodę – to, co absurdalne, kłóci się z rozsądkiem, jest w oczywisty sposób fałszywe, niecelowe, wewnętrznie niezgodne.

W polskim piśmiennictwie logicznym, w myśl propozycji terminologicznej Tadeusza Kotarbińskiego, absurdem nazywa się zdanie wewnętrznie sprzeczne, to znaczy takie, z którego wynika (p. ↑wynikanie) jakieś zdanie A i jednocześnie jego zaprzeczenie ~A (por. ↑negacja). Przykładem absurdu w tym sensie jest zdanie:

Maria jest bezdzietną matką

z którego wynika zdanie Maria ma dzieci (bo jest matką) oraz zdanie Maria nie ma dzieci (bo jest bezdzietna). Innym przykładem absurdu jest zdanie:

Jest bezwyjątkową regułą, że każda reguła ma wyjątek.

ponieważ wywnioskować z niego można zdanie: Każda reguła ma wyjątek oraz zdanie Pewna reguła nie ma wyjątku, z których drugie jest logicznym równoważnikiem zaprzeczenia pierwszego (por. ↑kwadrat logiczny). Prawa logiki stanowią, że zdanie wewnętrznie sprzeczne jest z konieczności fałszywe (por. ↑reductio ad absurdum). Absurdem logicznym należałoby nazwać zdanie logicznie fałszywe (p. ↑zdanie logicznie prawdziwe). Powyższe, dość wąskie rozumienie słowa „absurd” rozszerzyć można na przypadki wypowiedzi, które zdają się zdradzać, że wygłaszający je wikła się w sprzeczność lub przynajmniej przeczy jakimś niezbitym prawdom (por. ↑paradoks). Do absurdów w tym sensie zaliczylibyśmy wypowiedź:

Jestem za karą śmierci – morderca powinien mieć nauczkę na przyszłość.

Wygłaszający to zdanie zdaje się nie dostrzegać faktu, że wykonanie kary śmierci uniemożliwia mordercy poprawę.

Oto jeszcze inne wypowiedzi, których wygłoszenie wydaje się zdradzać, że autor żywi jakieś niedające się ze sobą pogodzić mniemania.

Tam nikt nie chodzi, bo tam są zawsze straszne tłumy. (Yogi Berra)

Jestem za, a nawet przeciw.

Niekiedy sformułowań absurdalnych używa się celowo dla efektownego zwrócenia uwagi na jakąś głębszą myśl, na którą one naprowadzają, np.

Wiem, że nic nie wiem. (Sokrates)

Wypowiedzi takie omawiamy w haśle ↑paradoks².

Za absurdalną należałoby uznać także normę postępowania (np. nakaz, zakaz) postulującą stan rzeczy wewnętrznie sprzeczny, na przykład taką, która jednocześnie nakazuje i zakazuje tego samego albo też nakazuje wykonanie czegoś logicznie niemożliwego. Podobno Robert Schumann napisał na początku jednej ze swoich kompozycji „Grać najszybciej, jak to możliwe” (prestissimo), a kilka taktów dalej: „Szybciej”. Za absurdalne uznamy też działanie przeciwcelowe, tzn. takie, które z samej swojej istoty wyklucza możliwość osiągnięcia celu, np. gaszenie pożaru benzyną. Podobnie można mówić o absurdalnym systemie wartości, stanie rzeczy, zachowaniu, absurdalnych planach itp.

Od absurdu odróżniany jest ↑nonsens.

por. ↑argumentum ad absurdum, ↑paradoks.

ABSURDUM DIXISTI!

(łac. absurdum – absurd + dixisti – rzekłeś) dial. w dyskusji: konstatacja sprzeczności w wypowiedziach oponenta p. ↑absurd, ↑dialektyka.

Łacińska terminologia prawnicza

ABSURDUM IN ADIECTO

= ↑contradictio in adiecto.

AB UNO DISCE OMNES

(łac. z jednego sądź o wszystkich: Wergiliusz, Eneida, Księga 2, 65–6) odnosi się do wyciągania ogólnego wniosku na podstawie jednego przypadku. Tylko w bardzo szczególnych przypadkach wniosek taki jest wiarygodny (por. ↑indukcja enumeracyjna).

por. ↑błędy uogólniania, ↑enumeratio simplex, ↑argumentum ab exemplo.

ABUSIO

= ↑katachreza.

ADIDEACJA

(łac. ad + idea = do + pojęcie) jęz. przekształcenie wyrazu, czyniące jego brzmienie podobnym do brzmienia innego słowa, o innym znaczeniu. Na przykład pracoholik (osoba nałogowo przywiązana do pracy), przesadyzm (skłonność do przesady), demokratura (dyktatura o pozorach demokracji).

por. ↑paronomazja.

ADMONITIO

p. ↑apostrofa.

ADNOMINATIO

= ↑paronomazja.

ADVOCATUS DIABOLI

(łac. adwokat diabła) duchowny, który w procesie kanonizacyjnym przedstawia z urzędu argumenty przeciwko uznaniu danej osoby za świętego. przen. obrońca złej (lub: pozornie złej) sprawy.

Łacińska terminologia prawnicza

AD VOCEM

p. ↑debata.

A FORTIORI

p. ↑argumentum a fortiori.

AGITACJA

(łac. agitare – poruszać, poganiać) rozpowszechnianie, propagowanie poglądów i idei w celu pozyskania zwolenników dla jakiegoś przedsięwzięcia politycznego, zdobycia sympatyków jakiegoś ruchu społecznego, zyskania aprobaty wyborców dla polityka itp. Agitacja – w przeciwieństwie do ↑propagandy – nie polega na systematycznym przekonywaniu; ma charakter działania doraźnego, obliczonego na zmobilizowanie odbiorcy za pomocą haseł, ↑sloganów, do jednorazowego podjęcia określonych działań, przyłączenia się do akcji, wsparcia jakichś poczynań itp. Typowymi formami agitacji są: przemówienie wiecowe, apel (radiowy, telewizyjny), plakat, transparent, ulotka, broszura.

por. ↑ propaganda, ↑agitka, ↑slogan.

Fras J., Agitacja – termin polityczny czy ideologiczny?

AGITKA

(ros. agitka) utwór literacki służący celom ↑agitacji politycznej, nazwa stosowana w ZSRR i państwach satelickich (w latach 1917–1991).

por. ↑agitacja, ↑propaganda.

AITIOLOGIA

p. ↑pytanie retoryczne.

AKSJOMAT

(gr. aksioma – wartość, podstawa) 1. pewnik, sąd przyjmowany bez dowodu. W teorii systemów aksjomatyczno-dedukcyjnych aksjomatami nazywa się bazowe przesłanki systemu twierdzeń, czyli takie twierdzenia przyjęte bez dowodu, z których wyprowadzić można wszystkie twierdzenia danego systemu; często – choć nie zawsze – jako aksjomaty przyjmuje się twierdzenia czyniące wrażenie pewnych, oczywistych; przen. twierdzenie stanowczo przez kogoś uznawane, odgrywające naczelną rolę w jego poglądach.

2. u Arystotelesa, w odniesieniu do dyskusji dialektycznej aksioma to synonim słowa protasis, czyli „przesłanka” oraz „↑lemat” (por. ↑dialektyka).

Ajdukiewicz K., Logika pragmatyczna

Ajdukiewicz K., Systemy aksjomatyczne z metodologicznego punktu widzenia

Bocheński J.M., Współczesne metody myślenia

Borkowski L., Logika formalna: systemy logiczne, wstęp do metalogiki

Narecki K., Słownik terminów Arystotelesowych

1. Wypowiedź argumentacyjna

Z reguły argument prezentowany jest w ramach szerszej wypowiedzi, którą nazwiemy wypowiedzią argumentacyjną. Oprócz wskazania przesłanek i konkluzji wypowiedź taka zawiera następujące elementy (niekoniecznie wszystkie naraz i niekoniecznie we wskazanej kolejności) (por. ↑kompozycja):

(a) uwagi wstępne, np. określające temat i rodzaj zagadnienia,

(b) wyjaśnienia i różne dane mające wpływ na zrozumienie treści przesłanek,

(c) przypomnienie istotnych faktów, opis stanu rzeczy, historię problemu, wypowiedzi innych osób, do których zamierza nawiązać argumentujący itp.,

(d) elementy eksponujące fakt argumentowania, m.in. słowa takie jak bo, ponieważ, a zatem (por. niżej),

(e) prezentację argumentów wspierających poszczególne przesłanki (tzw. podargumentów, por. niżej),

(f) elementy mające wywrzeć wpływ na osobę odbiorcy argumentu: pobudzenie zainteresowania tematem, podtrzymanie uwagi, wywołanie pożądanych przez argumentującego emocji, doznań estetycznych, przychylne nastawienie do argumentującego, niekiedy – obniżenie krytycyzmu odbiorcy itp. (por. ↑erystyka, ↑perswazja),

(g) ekspresja stanów wewnętrznych mówiącego i jego stosunku do przedmiotu argumentacji.

Treść przesłanek, konkluzji oraz innych części wypowiedzi argumentacyjnej często przedstawiana jest przy użyciu specjalnych środków wyrazu, różnych środków stylistycznych (p. ↑figury retoryczne, ↑tropy), także za pomocą rozmaitego typu zdań skrótowych i niepełnych, powiedzeń, anegdot, cytatów, sentencji i przysłów, nawiązań do wcześniejszych myśli, powtórzeń, pytań itp. (por. np. ↑aluzja, ↑amplifikacja,↑conciliatio, ↑elipsa, ↑emfaza, ↑pytanie retoryczne, ↑wykrzyknienie).

Wypowiedzi argumentacyjne mogą różnić się co do długości – niektóre z nich to zaledwie krótkie zdanie, inne składają się z kilku zdań, są wreszcie takie wypowiedzi argumentacyjne, których przekazanie w druku wymaga całych tomów. Często wypowiedzi argumentacyjne kształtowane są w trakcie dialogu i dyskusji (p. ↑dialog, ↑dyskusja, ↑dialektyka).

O rozpoznaniu wypowiedzi jako wypowiedzi argumentacyjnej decyduje kontekst, cechy jej struktury, dostrzegalny związek pomiędzy twierdzeniami w niej zawartymi, wstępna wiedza o tym, jakie są zamierzenia argumentującego, co jest przez niego uważane za kontrowersyjne, a także użycie tzw. słów–wskaźników, czyli słów takich jak bo, ponieważ, dlatego, a zatem, skoro…, więc… itp. służących do identyfikacji przesłanek i konkluzji. Słowa takie jak bo, ponieważ, albowiem występują zawsze po konkluzji, np. (w każdym przykładzie konkluzję wyróżniono fontem półgrubym):

Oskarżenie pod adresem Iksińskiego powinno zostać wycofane, bo nie złapano go przecież nigdy na kłamstwie, a wszystkie zarzuty oparte są na domysłach.

Iksiński będzie umiał pomóc ci w lekcjach, ponieważ jako inżynier musi znać matematykę.

Słowa takie jak skoro …, więc…, a zatem, dlatego, następują po przesłankach, a przed konkluzją, na przykład:

Skoro przyjęliśmy jako zasadę tolerancję wobec wszelkich poglądów, nawet tych, z którymi się kategorycznie nie zgadzamy, a tolerancja oznacza rozwiązywanie konfliktów wyłącznie na drodze perswazji, więc nie powinniśmy popierać zwalczania ruchu satanistów siłą.

Człowiek nie decyduje o swoich narodzinach, a zatem nie powinien też decydować o swojej śmierci.

Nieraz słowa–wskaźniki są używane w strukturze wypowiedzi w nieco bardziej złożony niż w powyższych przykładach sposób, np.

Polska ma być krajem demokratycznym, a w kraju demokratycznym rządzi większość. W Polsce powinni zatem rządzić katolicy, skoro to oni stanowią większość.

Nie zawsze wypowiedzi zawierające słowa–wskaźniki są argumentacyjne. Niekiedy słów tych – np. dlatego, ponieważ – używa się do wskazania związku przyczynowo-skutkowego między zjawiskami lub wyjaśnienia, dlaczego zaszedł jakiś stwierdzony wcześniej fakt (p. ↑wyjaśnianie). Wypowiedź:

Księżyc wydaje blask, ponieważ odbija światło słoneczne

nie jest argumentacyjna – zawiera ona tylko ↑wyjaśnienie, w terminach przyczynowo-skutkowych, powodu świecenia Księżyca.

Możliwe jest też prezentowanie argumentów bez użycia słów–wskaźników. Na przykład:

Zabieg usunięcia ciąży jest w istocie tym samym co morderstwo – płód od chwili poczęcia jest istotą ludzką.

Argumenty bez słów–wskaźników często formułowane są podczas dialogu. Na przykład w wymianie zdań:

A: Już wkrótce komputery będą zdolne do samodzielnego rozwiązywania zadań.

B: Nie sądzę. Komputer zawsze będzie w stanie myśleć tylko na tyle, ile wcześniej włożył w niego programista.

osoba B formułuje argument, którego konkluzją jest:

Nieprawda, że już wkrótce komputery będą zdolne do samodzielnego rozwiązywania zadań,

przesłanką zaś:

Komputer zawsze stać będzie tylko na tyle myślenia, ile wcześniej włożył w niego programista.

W praktyce często nie jest łatwo ustalić, czy dana wypowiedź faktycznie zawiera argument, czy też jej autor wcale nie argumentował, lecz wygłaszał luźną uwagę, czynił dygresję, ilustrował jakiś problem, mówił na nowy temat itp.

W poniższym dialogu dyskutant B odmawia uznania swojej wypowiedzi za argumentacyjną, pomimo, że w kontekście tego dialogu mogłaby za taką uchodzić:

A: Wszyscy dobrzy ludzie lubią zwierzęta.

B: Ha! pasjami lubił zwierzęta – Adolf Hitler.

A: Argument chybiony – nie mówiłem przecież, że tylko dobrzy ludzie lubią zwierzęta.

B: Ja wcale nie argumentowałem – po prostu zrobiłem uwagę, że zdarzają się też ludzie niedobrzy, którzy lubią zwierzęta.

W następującej wypowiedzi prawdopodobnie pierwsze zdanie jest konkluzją, a następne zawierają opis przesłanek, ale nie można tego powiedzieć z całą stanowczością:

społeczeństwo, w którym brak innych norm poza prawnymi, nie jest godne człowieka. Społeczeństwo, które opiera się na literze prawa, lecz nigdy nie sięga wyżej – w niewielkim tylko stopniu korzysta z rozległej skali możliwości ludzkich. Litera prawa jest zbyt zimna i formalna, by wywierać korzystny wpływ na społeczeństwo. Tam, gdzie całość życia przesyca legalizm, tworzy się atmosfera miernoty moralnej, która zabija najszlachetniejsze ludzkie pobudki.

A. Sołżenicyn, Żyj bez kłamstwa

2. Standaryzacja argumentu

Kolejnym etapem analizy argumentu jest standaryzacja, czyli wyodrębnienie przesłanek i konkluzji argumentu zawartego w wypowiedzi argumentacyjnej. Wynikiem standaryzacji jest zwięzłe, jasne, neutralne emocjonalnie, a jednocześnie treściowo pełne i zgodne z intencjami twórcy argumentu przedstawienie przesłanek i konkluzji argumentu. Oto przykłady standaryzacji dwóch argumentów (przez P₁, P₂ itd. oznaczamy przesłanki, przez K – konkluzję):

PRZYKŁAD 1

Każdy kupujący chce zrobić możliwie najlepszy zakup. Kto w tej samej cenie ma do wyboru produkt lepszy i produkt gorszy, to zawsze kupi lepszy. Zatem dobry towar nie potrzebuje żadnej reklamy, bo ludzie będą kupować go niezależnie od tego, czy będzie reklamowany, czy nie.

(P₁) Każdy kupujący chce zrobić możliwie najlepszy zakup.

(P₂) Kto w tej samej cenie ma do wyboru produkt lepszy i produkt gorszy, to zawsze kupi lepszy.

(P₃) Ludzie będą kupować dobry towar niezależnie od tego, czy będzie reklamowany, czy nie.

(K) Dobry towar nie potrzebuje żadnej reklamy

PRZYKŁAD 2

Oto argument Sokratesa sformułowany w dialogu (Platon, tłum. P. Siwek, Gorgiasz):

SOKRATES: Cóż ? Czy ten, kto nauczył się sztuki budowania, nie jest budowniczym ? Czyż nie ?

GORGIASZ: Tak.

SOKRATES: Zatem ten, kto nauczy się medycyny, jest lekarzem, i tak samo z innymi sztukami? Jeśli ktoś nauczy się jakiejś sztuki, nabywa też umiejętności, jakie każda z nich obejmuje?

GORGIASZ: Bez wątpienia.

SOKRATES: W myśl tej zasady ten, kto wie, czym jest sprawiedliwość, jest sprawiedliwy.

(P₁) Kto nauczył się sztuki budowania, jest budowniczym.

(P₂) Kto nauczy się medycyny, jest lekarzem.

(P₃) Kto nauczy się jakiejś sztuki, nabywa też umiejętności, jakie ta sztuka obejmuje.

(K) Kto wie, czym jest sprawiedliwość, jest sprawiedliwy.

Często zdarza się, że konkluzja argumentu pozostawiona jest domyślności odbiorcy, tak jest np. w wypowiedzi argumentacyjnej:

Pojęcie pornografii jest bardzo nieostre. Gdyby wprowadzić jej zakaz, nie wiadomo by było, czego zakazujemy, a prawo musi przecież dokładnie określać granice pomiędzy zakazanym a dozwolonym.

Tutaj bez trudu domyślamy się, że autor argumentuje przeciwko zakazowi pornografii, i łatwo możemy zrekonstruować konkluzję.

Jednak częstym problemem standaryzacji argumentu jest brak dostatecznych danych umożliwiających identyfikację konkluzji, i to nie tylko ze względu na jej pominięcie w wypowiedzi argumentacyjnej – również ze względu na to, że często konkluzja wyrażana bywa ↑metaforą, ↑eufemizmem, ↑hiperbolą, wyrażeniem ironicznym (p. ↑ironia), eliptycznym (p. ↑elipsa) itp. Kiedy więc ktoś dowodzi, że Rodzina to instytucja podejrzana albo Wartości nie spływają na nas jak woda z butelki, standaryzacja musi oprzeć się na starannej interpretacji intencji autora, i możliwie najdokładniejszym odtworzeniu jego myśli.

Nieraz zdarza się, że ta sama wypowiedź argumentacyjna zawiera kilka konkluzji, czyli ściśle biorąc, stanowi opis kilku argumentów – nieraz o tych samych przesłankach. W takim wypadku należy każdy z tych argumentów rozpatrywać osobno.

3. Diagram argumentu

Diagram argumentu to graficzne odwzorowanie relacji uzasadniania pomiędzy przesłankami a konkluzją argumentu, a także między samymi przesłankami.

Argument prosty jest to argument, w którym każda z przesłanek wykorzystana jest wyłącznie do uzasadnienia konkluzji. W argumencie prostym odróżniamy dwa typy uzasadnienia konkluzji przez przesłanki:

(a) Uzasadnienie łączne zachodzi wtedy, gdy w zespole przesłanek każda jest niezbędna dla uzasadnienia konkluzji – wykluczenie (np. stwierdzenie bezpodstawności) którejkolwiek z nich zupełnie pozbawia pozostały zespół mocy uzasadniającej. Z przypadkiem takim mamy do czynienia w argumencie:

(P₁) Każdy inżynier zna się na matematyce.

(P₂) Jan jest inżynierem.

zatem: (K) Jan zna się na matematyce.

Ten typ uzasadnienia przedstawiamy graficznie w postaci

(b) Uzasadnienie rozdzielne zachodzi wtedy, gdy każda z przesłanek oddzielnie i niezależnie od innych wspiera konkluzję – usunięcie przesłanki z całego zespołu tylko zmniejsza, a nie niweczy, jego moc uzasadniającą. Z sytuacją taką mamy do czynienia w argumencie:

(P₁) Jan jest przystojny.

(P₂) Jan dobrze zarabia.

(P₃) Jan jest uczciwy

zatem: (K) Jan nadaje się na męża dla Zosi.

Graficznie reprezentujemy ten typ uzasadnienia następująco:

(c) W przypadkach mieszanych mogą zachodzić sytuacje takie, jak przedstawione następującymi diagramami:

K K

Argument złożony jest to argument, w którym niektóre przesłanki są wykorzystane do uzasadnienia innych przesłanek, tworząc tym samym tzw. podargument pośredni danego argumentu. Argument prosty, na który składa się konkluzja oraz wszystkie przesłanki bezpośrednio ją uzasadniające nazywamy (pod)argumentem głównym.

PRZYKŁAD 1

Następujący argument (przedstawiony po standaryzacji) jest złożony:

(P₁) Statystyki przestępczości w krajach, w których kolejno znoszono i wprowadzano karę śmierci, pozwalają na dość wiarygodny wniosek, że kara ta nie ma wpływu na ilość zagrożonych nią przestępstw.

(P₂) Mordercy nie biorą w ogóle pod uwagę możliwości, że zostaną schwytani i osądzeni.

(P₃) Wprowadzenie kary śmierci nie zmniejszy przestępczości w naszym kraju.

(P₄) Kara, której groźba użycia nie skutkuje zmniejszeniem ilości przestępstw, jest zbędna.

(K) Nie powinniśmy wprowadzać kary śmierci do kodeksu karnego.

widać, że przesłanki P₁ oraz P₂ uzasadniają (oddzielnie) przesłankę P₃, i dopiero przesłanki P₃ oraz P₄ wspierają (łącznie) konkluzję K. Graficznie przedstawiamy tę sytuację diagramem:

W argumencie tym występuje jeden podargument pośredni:

argument główny zaś przedstawia się następująco:

A oto inny argument złożony:

(P₁) Gdyby nie było żadnych prawidłowości rządzących ludzkim zachowaniem, to nie moglibyśmy przewidzieć, co inni ludzie uczynią.

(P₂) Często jednak jesteśmy w stanie przewidzieć, co ktoś zrobi.

(P₃) Istnieją jakieś prawidłowości, którym podlega ludzkie zachowanie.

(P₄) Wszelkie prawidłowości mogą być wykrywane, formułowane i badane metodami naukowymi.

(P₅) Byłoby dziwne, gdyby nauka nie była w stanie nic powiedzieć na temat ludzkich zachowań.

(K) Ludzkie zachowanie nadaje się na przedmiot badań naukowych.

W argumencie tym przesłanki P₁ oraz P₂ wspierają (łącznie) P₃, natomiast P₃ oraz P₄ wspierają (łącznie) wraz z P₅ (oddzielnie) konkluzję K. Mamy tu więc diagram:

W argumencie tym występuje jeden podargument pośredni:

argument główny zaś przedstawia się następująco:

Argument z przykładu 1 punktu 2. ma następujący diagram:

Występują w nim aż trzy podargumenty pośrednie:

argumentem głównym jest:

Argument z przykładu 2 punktu 2. ma diagram: