Sztuka wojenna kozaków zaporoskich - ebook

WSTĘP

Rok 1648 można uznać za początek upadku siły i znaczenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pod tą datą kryje się bowiem wybuch największego powstania Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Wojny, kampanie i pacyfikacje Ukrainy, z krótkimi przerwami na kolejne, łamane przez obie strony ugody, zrujnowały wschodnie ziemie Rzeczypospolitej. Ich konsekwencją stał się najazd szwedzki, w wyniku którego ogromne zniszczenia odniosły zachodnie prowincje państwa. Po katastrofie potopu Korona i Litwa nie podniosły się już do końca XVII w., a w następnym stuleciu wojny, fatalna polityka królów, upadek szlacheckiego społeczeństwa obywatelskiego i oligarchia magnacka doprowadziły do upadku Rzeczypospolitej.

Wielka wojna z Chmielnickim miała swój początek w trwających od 1591 do 1638 r. powstaniach kozackich, które w regularnych odstępach czasu wybuchały na Ukrainie, przynosząc zniszczenia i – co najgorsze – pokazując sąsiadom, a zwłaszcza Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu, słaby punkt Rzeczypospolitej: szlachecko-kozacki konflikt, który wkrótce miał rozsadzić państwo obojga narodów. Na temat toczącej się wówczas wojny napisano bardzo wiele prac naukowych. Jednak mimo że znamy genezę i rozwój Kozaczyzny, iż rozwikłano wiele problemów politycznych, gospodarczych i społecznych, nie mamy pełnego obrazu, jak wyglądała wojskowość kozacka w czasie pierwszych powstań – w latach 1591–1638. Choć znamy liczebność i rodzaje zaporoskich formacji, nie jesteśmy w stanie w pełni odpowiedzieć na pytanie: jak walczyli Kozacy? Choć w XVII w. ich armie zadały srogie klęski wojskom Rzeczypospolitej, nie znamy w szczegółach sztuki wojennej Zaporoża. A zatem: jaki był szyk kozackich oddziałów w walce, jak wydawano rozkazy, jak wyglądały szarże kozackiej jazdy i sposób, w jakim przemieszczał się tabor? Jak zamykano bramy taborowe, która część Kozaków tworzyła jazdę, a która piechotę? Jaką taktykę stosowano, gdy walczono przeciwko wojskom Rzeczypospolitej, a jaką, gdy ramię w ramię Kozacy i Polacy odpierali ataki tureckie i moskiewskie? I równocześnie – w jaki sposób wojska Korony, Tatarzy i Moskwa atakowali Zaporożców? Jak jazdą rozbijano tabory, oblegano ufortyfikowane obozy i miasta?

Na te wszystkie pytania próbuje odpowiedzieć niniejsza praca. Na jej kartach przedstawiam sztukę wojenną Kozaków zaporoskich pod koniec XVI i na początku XVII stulecia, skupiając się przede wszystkim na taktyce poszczególnych formacji i oddziałów. Dlatego też nie znalazły się w niej rozważania na temat początków Kozaczyzny, jej składu etnicznego, z wyjątkiem tych elementów, które miały wpływ na rozwój wojskowości.

Bohdan Chmielnicki na obrazie z epoki.

Historia Kozaków zaporoskich to ogromny okres. Dlatego cenzurą ograniczającą ramy chronologiczne tej pracy jest rok 1638, rozpoczynający okres dziesięcioletniego „złotego pokoju” na Ukrainie. Po wybuchu powstania Chmielnickiego w 1648 r. wojskowość kozacka weszła bowiem na nowy etap rozwoju – pierwszy raz administracja zaporoska objęła znaczną część Ukrainy. Jest to za duży okres, aby dobrze scharakteryzować go na łamach jednej pracy – stąd zdecydowałem się zamknąć ją chronologicznie w momencie rozbicia ostatniego dużego zrywu przed Chmielnickim. Oczywiście będziemy niekiedy odnosić się do czasów późniejszych – największego powstania kozackiego; zwłaszcza gdy brakuje źródeł historycznych dla pokazania charakterystyki niektórych elementów wojskowości zaporoskiej w okresie wcześniejszym. Ze względu na obszerną tematykę pominąłem też wszystkie działania Kozaków na morzu, skupiając się na działaniach lądowych. Są one zresztą dobrze omówione choćby w monografii Tadeusza Górskiego _Flotylle kozackie w służbie Jagiellonów i Wazów_1_,_ a także w pracy ukraińskiego historyka Petro Sasa _Chotinska wijna 1621 roku_2.

Praca niniejsza ma charakter syntetyczny. Nie skupiałem się zatem na szczegółowym omawianiu i śledzeniu kolejnych wojennych kampanii, gdyż dzieje walk Kozaków z ich wrogami są dobrze opisane w innych opracowaniach. W zamian za to starałem się pokazać uniwersalną charakterystykę poszczególnych rodzajów sił zbrojnych – jazdy, piechoty, taborów i sztuki fortyfikacji z uwzględnieniem ich unikalnych cech i umiejętności walki jednostek kozackich. Powstał w ten sposób swoisty regulamin taktyki poszczególnych formacji pokazujący ich działania w różnych warunkach bojowych. Mam nadzieję, że będzie on pomocny zarówno w pracach historyków zajmujących się militarnymi dziejami Kozaczyzny, jak i grup rekonstrukcyjnych odtwarzających jej dawne formacje wojskowe.

Jedną z najważniejszych kwestii, która będzie się przewijać we wszystkich rozdziałach niniejszej pracy, jest to, jak wyglądała wojskowość Kozaków na tle staropolskiej sztuki wojskowej. Już pierwsze porównania pokazują, że wojsko zaporoskie w latach 1591–1638 stosowało najbardziej skuteczną i dostępną dla nich taktykę walki z armią koronną, Tatarami, Turkami i Moskwą, a więc ufortyfikowany tabor, rzadko przemieszczający się od jednej ufortyfikowanej i trudno dostępnej pozycji do drugiej. Porównując powstanie Kosińskiego z 1591 r. do walk toczonych w czasie buntu Huni i Ostranicy prawie pół wieku później, widzimy, że przebieg działań bojowych wygląda prawie tak samo. Krzysztof Kosiński założył ufortyfikowany obóz z wozów pod Piątkami, chcąc wykrwawić siły Janusza Ostrogskiego, który został zdobyty przez pospolite ruszenie i jazdę koronną3. Tak samo w 1638 r. Kozacy po kilku starciach z armią koronną utworzyli umocniony obóz na uroczysku Starzec, gdzie aż do sierpnia bronili się przed armią koronną4. Jak widać ich sztuka prowadzenia wojny zmieniła się niewiele, choć zapewne należy uwzględnić pojawienie się potężniejszych fortyfikacji ziemnych.

Sztandar Chmielnickiego.

Jednak w tym samym okresie staropolska sztuka wojenna doczekała się wielu przemian. Najważniejszymi była choćby reorganizacja armii w czasie wojny o ujście Wisły w latach 1626–1629. Później zaś, wynikające z niej reformy króla Władysława IV, wprowadzające m.in. lekkie, sześciofuntowe działa regimentowe, ujednolicenie wagomiarów artylerii, zaprowadzenie urzędów starszych nad armatą koronną i litewską, a od 1633 r. wojsk cudzoziemskiego autoramentu. W piechocie – formowanie regimentów na wzór szwedzki i holenderski – zastosowanie sześcioszeregowego szyku linearnego na polu walki5. Innym przykładem reform jest wprowadzenie nowych formacji wojskowych: dragonii, której pierwsza jednostka pojawia się w 1617 r., w wojsku królewicza Władysława6. A także pojawienie się lekkiej jazdy Lisowczyków. Kolejnym elementem jest choćby ewolucja szyku bojowego na przełomie XVI i XVII w., z ugrupowania składającego się z dwóch największych hufów – czelnego i walnego, wspartych na skrzydłach pomocniczymi hufami – posiłkiem, czarnym i stracenicą, w późniejszy schemat wprowadzający do walki piechotę między ugrupowania jazdy7.

W trakcie opisywanego okresu armia Rzeczypospolitej walczyła z przeciwnikami stosującymi zupełnie inne metody walki, takimi jak: Moskwa, Szwedzi, Turcy, Tatarzy, na różnych teatrach operacyjnych. Zmieniała taktykę w trakcie działań wojennych, kiedy okazywało się, że operujący na Pomorzu Gustaw Adolf nie zamierza przyjmować bitwy w otwartym polu, i rozpoczynała prowadzenie wojny szarpanej8. Przeprowadzano też szybkie reformy piechoty, kiedy w 1633 r. pod Smoleńskiem pojawiała się armia moskiewska, składająca się z pułków „nowowo stroja” formowanych na wzór zachodni9.

Wojsko Rzeczypospolitej toczyło bitwy na różnych polach walki i w najrozmaitszy sposób. Przeciwko Tatarom stosowano taktykę zaczepno-odporną, jak w Mołdawii w 1595 r., pod Kamieńcem Podolskim w 1633 r., obronno-zaczepną – pod Cecorą w 1620 r., pod Sasowym Rogiem w 1632 r. i Ochmatowem w 1644 r. Działania wykorzystujące fortyfikacje – jak pod Smoleńskiem w 1633 r., oblężenia twierdz, jak choćby tego samego Smoleńska w latach 1609–1611. A także obrony warownego obozu pod Chocimiem w 1621 r.10. Tymczasem trudno znaleźć podobne przykłady dla armii Kozaków zaporoskich, którzy koncentrowali się przede wszystkim na obronnych taborach zaporoskich. Ich taktyka nie była tak wszechstronna jak u wojska koronnego. Dokładne przyczyny tego stanu rzeczy opisuję w kolejnych rozdziałach niniejszej książki.

Pisząc niniejszą książkę, opierałem się przede wszystkim na źródłach drukowanych, z niewielką pomocą archiwalnych – ponieważ głównym celem badań nie było zrekonstruowanie kampanii z udziałem Kozaków, ale stworzenie pełnej charakterystyki ich formacji wojskowych. Największą rolę odegrały źródła drukowane ukazujące powstania, jak _Diariusz transakcji wojennej między wojskiem koronnem a zaporoskiem_ Szymona Okolskiego11 pokazujący walki z lat 1637–1638, _Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594_ Reinholda Heidensteina12, przedstawiające powstanie kozackie Semena Nalewajki w 1596 r., _Pamiętniki o wyprawie chocimskiej_ wydane przez Żegotę Paulego13 czy relacja o powstaniu 1625 r.: _Diariusz Expedicyi Ukrainnej z Kozakami Zaporoskiemi w roku 1625_, zawarty w _Zbiorze pamiętników o dawnej Polsce_ wydanym przez Juliana Ursyna Niemcewicza14.

Ogromną pomocą były wydane w ostatnich latach zbiory dokumentów i relacji o powstaniach kozackich jak _Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego_, opracowana przez Agnieszkę Biedrzycką15, zawierająca liczne listy opisujące powstanie w 1638 r., a także _Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem” 1648–1651_, przygotowane przez prof. Mirosława Nagielskiego16. Równie ciekawe są źródła zamieszczone w zbiorowym opracowaniu _Żółte Wody – 1648_17, zawierającym zarówno artykuły Wiesława Majewskiego, Iwana Storożenki i Tadeusza Krząstka poświęcone bitwie nad Żółtymi Wodami w 1648 r., jak i materiały źródłowe dotyczące działań wojennych, przygotowane przez prof. Mirosława Nagielskiego, takie jak: listy hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego, raport pachołka spod chorągwi Mariusza Jaskólskiego czy listy Jakuba Bełchackiego i Krzysztofa Koryckiego opisujące działania wojenne.

Te najnowsze zbiory źródeł historycznych zostały uzupełnione przez starsze i znane powszechnie publikacje: _Archiw Jugo-Zapadnoj Rossii_18_, Xięgę pamiętniczą Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego_19 czy _Opisanie wojny Iwonia, hospodara wołoskiego, z Selimem II, cesarzem tureckim…_20. Sięgałem też do _Rejestra wijska zaporozkowo 1649 roku_21, _Zbioru pamiętników do dziejów polskich_, wydanego przez Stanisława Broela-Platera22, czy _Pamiętników o Koniecpolskich_ opracowanych przez Przyłęckiego23. A także do tak starych zbiorów źródeł jak _Żereła do istorii Ukrainy-Rusi, tom VIII: Materiały do istorii ukrainskoj kozacciny po rok 1631_24, wydanych jeszcze przez Mychajłę Hruszewskiego.

_Bohdan Chmielnicki i Tuhaj-bej pod Lwowem_ – obraz Jana Matejki (na obłoku unosi się św. Jan z Dukli).

Wjazd Chmielnickiego do Lwowa na obrazie Mykola Ivasyuka.

Zestawienie to uzupełniają pamiętniki odnoszące się do czasów Wielkiej Smuty w Moskwie, jak _Wojna moskiewska wzniecona i prowadzona z okazji fałszywych Dymitrów_ Józefa Budziłły25, _Historia wojny moskiewskiej prawdziwa_ Mikołaja Marchockiego26, a także diariusze wojny smoleńskiej w 1633 r., jak _Diariusz wojny moskiewskiej 1633 roku_, wydany przez Aleksandra Rembowskiego27, w której brali udział Kozacy. Niezwykle ciekawym, fundamentalnym wręcz źródłem jest zbiór pamiętników o wyprawie chocimskiej 1621 r. a relacjami Jakuba Sobieskiego, Prokopa Zbigniewskiego, Stanisława Lubomirskiego i Jana hrabiego Ostroroga, zawierający wiele cennych informacji o obronie kozackiego obozu28.

Uzupełnieniem wspomnianych diariuszy i relacji są materiały, które pośrednio pokazują udział Kozaków w działaniach wojska koronnego, jak diariusz wyprawy pod Rohatyń Stanisława Żółkiewskiego29 czy wielokrotnie znane i cytowane: diariusz _Opisanie Ukrainy_ _Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy_ przedstawiające nie tylko wojskowość, ale też obyczajowość kozacką30. Pośrednio do opisywanego okresu odnoszą się także kronika Pawła Piaseckiego31, Stanisława Kobierzyckiego _Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego_32, źródła kozackie, jak Litopys Samovydca33 .

Znacznie mniejszy w mojej monografii okazał się udział źródeł archiwalnych; związany z faktem, że większość dotychczas pozostających w rękopisach – jak relacje Hieronima Chrząstowskiego i Mikołaja Potockiego z 1638 r., została już w trakcie pisania tej pracy wydana we wspomnianym tomie _Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego_. Przeprowadzałem także kwerendę w archiwach ukraińskich i polskich. Przede wszystkim w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, gdzie korzystałem głównie z pojedynczych, niewydanych drukiem dokumentów z Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, przechowywanych w dziale II, takich jak listy Stanisława Warszyckiego i Stanisława Domaradzkiego. Inne źródła znalazłem w zbiorach archiwalnych Lwowskiej Państwowej Biblioteki Naukowej (Lvivska Derżawna Naukowa Biblioteka im. Stefanyka). Są to: diariusz obozowy spod Kamieńca Mikołaja Ostrogskiego34, kilka listów Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” dotyczących spraw kozackich35, diariusz: _Sprawy dzieł rycerskich wojska i diariusz z obozu spod Smoleńska_36. W trakcie moich poszukiwań nie znalazłem jednak żadnych istotnych nowości dotyczących wojskowości kozackiej z lat 1591–1638. Kilka listów i relacji pochodzi z kolei z _Archiwum Radziwiłłów_ przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie. Stamtąd pochodzi krótki dokument: _Termina sprawy wojennej kozackiej toczonej w Koronie z Kozakami zaporoskimi od 24 marti 1630 roku_37, przechowywany w dziale II. Z AGAD-u pochodzi także wiele listów zawierających informacje o Kozakach – Stanisława Warszyckiego38, Stanisława Domaradzkiego39 i Krzysztofa Radziwiłła40. Z warszawskiego archiwum wykorzystałem także oryginały niektórych dokumentów z działu Archiwum Skarbu Wojskowego (ASW).

Ponieważ w niektórych przypadkach te same źródła służyły mi do odtworzenia charakterystyk działań i zdolności różnych formacji wojskowych, zdarzają się ich częste powtórzenia, bowiem nierzadko jedna relacja odnosi się zarówno do działań jazdy, piechoty, jak i artylerii kozackiej.

W czasie pisania niniejszej pracy opierałem się w pewnym stopniu także na moich doświadczeniach w zakresie rekonstrukcji historycznych XVII-wiecznego pola walki. Ze względu na to, iż na co dzień mam kontakt z replikami dawnej broni, a od ponad ośmiu lat działam w fundacjach i organizacjach odtwarzających polską jazdę z połowy XVII stulecia, mogłem spojrzeć na opisywane przeze mnie pole walki z zupełnie innej perspektywy; zwłaszcza że posiadam własne konie przygotowane do walki zgodnie z zasadami XVII-wiecznej wyprawy konia po husarsku.

We własnym zakresie wykonałem zatem kilka eksperymentów, najeżdżając konno na przeszkody przypominające kolasy z kozackiego taboru i starając się dociec, jak naprawdę wyglądał atak jazdy polskiej na ruchomy obóz kozacki. Atak przeprowadzony np. 16 grudnia 1637 r. w bitwie pod Kumejkami i zakończony pełnym sukcesem. Umiejętność prowadzenia konia w szyku bojowym, walki szablą i eksperymentalnej szarży z replikami drzewka – kopii husarskiej i szabli, pozwoliła mi wczuć się w rolę jeźdźca atakującego w XVII w. tabor, zobaczyć nie tylko jak wyglądała bezpośrednia walka z Kozakami, lecz także czym groziło bezpośrednie zetknięcie się z ruchomą fortecą z wozów.

Wykorzystanie historii eksperymentalnej jako nauki pomocniczej zarysowuje kompletnie nową problematykę badań nad dziejami wojskowości. Pokazuje, że rekonstruując dawne technologie, broń i zbroje, możemy dowiedzieć się tego, czego nie przekazały nam źródła. Takie eksperymenty naukowe są dopuszczone i stosowane już od lat powszechnie w pokrewnej nam, historykom, dziedzinie nauk zajmującej się pozostałościami kultury – archeologii eksperymentalnej. W jej ramach są dokonywane rekonstrukcje technologii wykonywania przedmiotów, strojów i kosztowności sprzed tysięcy lat. Zastosowanie historii eksperymentalnej, zaznaczonej w mojej pracy jako pewnego rodzaju propozycja dalszego rozwoju nauk historycznych, wymaga jednak opracowania dla niej nowej metodologii badań, której problematyka wykracza poza ramy tej pracy. A zatem określenia, jak rekonstruować, a przede wszystkim – dokumentować doświadczenia poczynione w trakcie owych rekonstrukcji. Metodologia ta jednak powinna zostać opracowana przez szersze grono historyków, a nie narzucona przed jednego badacza.

Odtwarzanie bojowego rynsztunku, formacji i walki pozwala spojrzeć inaczej na źródła historyczne; zrozumieć, o czym naprawdę piszą dawni pamiętnikarze – wojskowi, tacy jak: Jan Chryzostom Pasek, Jan Władysław Poczobut Odlanicki czy Zygmunt Druszkiewicz. Dzięki rekonstrukcji wiadomo od razu, że piechota strzelcza pozbawiona osłony pik miała małe szanse w starciu z jazdą, a nawet po reformach niderlandzkich i Gustawa Adolfa miała o wiele mniejszą siłę ognia, niż uważał kiedyś Jerzy Teodorczyk. Przygotowanie konia do walki w XVII w. trwało krócej niż ułożenie go w celu startu we Wszechstronnym Konkursie Ujeżdżania i Skoków, a piechota polsko-węgierska naprawdę mogła prowadzić ogień nad głowami klęczących pierwszych szeregów. Rekonstrukcje historyczne pokazują, jak wiele jeszcze nie wiemy i ile dawnych technologii zaginęło w pomroce dziejów. Dla przykładu – mimo wielu prób żadnemu z dzisiejszych rzemieślników nie udało się odtworzyć husarskiego drzewka, czyli sławnej, liczącej ok. 5,5 m kopii w taki sposób, aby nadawała się do walki.

Praca niniejsza jest także próbą wypełnienia w polskiej bibliografii historycznej luki w badaniach nad historią wojskowości kozackiej do 1638 r. Do tej pory bowiem najważniejszymi monografiami traktującymi kompleksowo wspomniany okres i problematykę wojskową pozostają ciągle dawne opracowania prof. Władysława Andrzeja Serczyka – _Na Dalekiej Ukrainie_, i jego kontynuacja – _Na płonącej Ukrainie_41. Wprawdzie w 2002 r. ukazała się praca Macieja Franza _Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI–XVII wieku_42, jednak spotkała się ona z wieloma zarzutami. Na przykład w recenzji w „Przeglądzie Historycznym”43 Albert Borowiak zarzucił autorowi nie tylko pominięcie wielu istotnych monografii i artykułów (Sergieja Lepiawki44, Agnieszki Biedrzyckiej i Janusza Kaczmarczyka45, Stepana Rudnickiego46, Michajła Antonowycza47, Mirosława Nagielskiego48, Renaty Gałaj49, Jurija Krochmaljuka50, Iwana Krypjakewycza51, Iwana Storożenki52 i wielu innych), lecz także liczne pomyłki i błędy merytoryczne, jak nazwanie dowódcy pułku regimentarzem czy pomylenie Zadnieprza z Zaporożem. Niewiele dowiemy się również na temat sposobów walki taboru zaporoskiego i piechoty w czasie starcia; co więcej, autor powiela często nieścisłości zawarte w starej, sowieckiej pracy Jewgienija Razina _Historia sztuki wojennej_53, w której są podane niesprawdzone tezy, jakoby tabor szykował się w trójkąt. Dodatkowo często myli jazdę Kozaków z polskimi chorągwiami kozackimi. Niestety mimo wielu błędów i przeinaczeń praca Macieja Franza pozostaje jedyną do tej pory monografią poświęconą przede wszystkim zaporoskiej wojskowości. O wiele lepszy poziom prezentuje jednak inna praca tegoż autora – poświęcona idei państwa kozackiego na ziemiach Ukrainy54, w której znajduje się m.in. artykuł omawiający dowodzenie hetmana Mikołaja Potockiego w bitwie pod Kumejkami w 1637 r.

Fragment obrazu _Kozacy piszą list do sułtana_ pędzla Illji Repina.

W naszym kraju ukazało się jednak przynajmniej kilka starannych monografii, poświęconych dziejom wojen Rzeczypospolitej z Kozakami. Wszystkie opisują jednak tylko poszczególne bitwy i kampanie, nie zajmując się zaś syntezą całości sztuki wojskowej. Wśród wykorzystanych w niniejszej pracy należy wymienić przede wszystkim opracowanie Alberta Borowiaka _Powstanie kozackie w 1638 roku_ opublikowane w zbiorczym dziele pt. _Staropolska sztuka wojenna_55, zawierające szczegółowe omówienie bitew i starć w trakcie walk z powstańcami Huni i Ostranicy. Uzupełnieniem jest monografia Marcina Gawędy _Powstanie kozackie 1637 roku_56, opisujące działania wojenne rok wcześniej – w trakcie powstania Pawluka, zakończonego porażką Kozaków w bitwie pod Kumejkami. Praca ta zawiera wiele cennych uwag odnośnie do taktyki taborowej Zaporożców i szczegółowy opis finałowego starcia.

Innymi ciekawymi monografiami, aczkolwiek wykraczającymi poza ramy czasowe niniejszego studium, są prace Witolda Biernackiego: _Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648–1649 oraz Żółte Wody – Korsuń 1648_57, opisujące późniejsze bitwy i działania wojenne okresu powstania Chmielnickiego. Kreśląc obraz bitwy pod Łojowem w 1649 r., autor wymienia wiele cennych wskazówek pokazujących sposób walki zaporoskiej konnicy w czasie starcia z armią litewską Janusza Radziwiłła. Z kolei monografia poświęcona pierwszym dwóm bitwom powstania Chmielnickiego pokazuje przemiany, które zaszły na polu walki w 1648 r., kiedy armia Rzeczypospolitej musiała niespodziewanie przeciwstawić się połączonym siłom kozacko-tatarskim.

Ważnymi pracami naukowymi wykorzystanymi przy pisaniu niniejszej publikacji były: _Wojna trzydziestoletnia na Śląsku_ Jerzego Maronia58 i opracowanie o reformach w armii pruskiej Sławomira Augusiewicza59. Pierwsza z nich nie traktuje o Kozakach, zawiera jednak wiele cennych uwag dotyczących reform oraz taktyki piechoty i jazdy w czasie wojny trzydziestoletniej, co pozwoliło mi sprawdzić, jaki miał wpływ na wojskowość kozacką rozwój ówczesnej zachodnioeuropejskiej sztuki wojennej. Praca Maronia jest o tyle cenna, że zawiera zupełnie nowe spostrzeżenia odnośnie do taktyki armii szwedzkiej i cesarskiej, zmieniające w znacznym stopniu punkt widzenia historyków wojskowości ukształtowany przez tezy Michaela Robertsa z jego biografii Gustawa Adolfa60. Z kolei monografia Augusiewicza posłużyła mi jako przykład porównania składu nowożytnej armii pruskiej do wojsk kozackich i polskich. W trakcie pisania wykorzystałem też prace Radosława Sikory dotyczące husarii – wspomagając się nimi w odtworzeniu tych elementów taktyki Kozaków, w których mieli oni styczność z elitarną polską jazdą61.

Uzupełnieniem tych opracowań jest zbiorowa monografia pod redakcją Piotra Krolla, Mirosława Nagielskiego i Marka Wagnera _Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej_62, zawierająca biogramy zaporoskich przywódców od czasów formowania się Kozaczyzny w XVI w. aż do okresu wielkich wojen kozackich zakończonych podziałem Ukrainy pomiędzy Rzeczpospolitą a Moskwę. Z kolei opracowania Romualda Romańskiego, takie jak: _Wojny Kozackie, Kozaczyzna czy Beresteczko 1651_63, są typowymi pracami popularnonaukowymi niewnoszącymi wiele do tematu i stanowią raczej kompilację wcześniejszych monografii.

W przeciwieństwie do Polski, na Ukrainie ukazało się w ostatnich latach wiele cennych monografii opisujących kampanie i strukturę wojska zaporoskiego w I połowie XVII w. Na uwagę zasługują prace Wiktora Brechunenki, Tarasa Czuchliba i Petro Sasa. Jedną z ciekawszych jest opracowanie tego ostatniego historyka poświęcone udziałowi Kozaków w wojnach polsko-moskiewskich – _Zaporożcy u polsko-moskowskoj wijny_64. Autor stawia tu wiele ciekawych tez dotyczących początków Kozaczyzny, struktury i organizacji siczowego towarzystwa, rozstrzyga wiele wątpliwości związanych z formowaniem sotni i pułków na Ukrainie. Petro Sas omawia także szczegółowo udział wojsk kozackich Piotra Konaszewicza Sahajdacznego w wyprawie na Moskwę i opisuje zdobywanie przez nich kolejnych miast i umocnień. Wiele uwagi poświęca problemom kozackiego wywiadu i mobilizacji na ukrainnej włości.

Kolejną wykorzystaną przeze mnie monografią jest książka Tarasa Czuchliba _Kozaki ta janiczari_65. Autor omawia nie tylko udział Kozaków w wojnach przeciw Turcji i chanatowi krymskiemu, lecz także wpływy tureckie na wojskowość Zaporożców, zauważając np. liczne podobieństwa pomiędzy nimi a janczarami. Na uwagę zasługuje także szczegółowa monografia bitwy pod Chocimiem w 1621 r. – _Chotinska wijna 1621 roku_66 Petro Sasa. Zawiera ona wiele informacji na temat kozackiego szyku i szczegółów obrony warownego taboru na lewym skrzydle wojsk polskich, fortyfikacji i forteli stosowanych w czasie miesięcznego oblężenia. Z kolei opracowanie poświęcone życiu jednego z najsławniejszych kozackich dowódców – Piotrowi Konaszewiczowi Sahajdacznemu – _Czesnyj Ricar – Pietro Konaszewicz-Sagajdacznyj_67 tego samego autora zawiera wiele cennych spostrzeżeń dotyczących napadów na imperium osmańskie w I połowie XVII w., takich jak zdobycie Kaffy, a także współpracy wojskowej pomiędzy Tatarami a Kozakami, która wcale nie zaczęła się w 1648 r. sojuszem Chmielnickiego z chanatem.

Opisywane przeze mnie monografie ukraińskich historyków są tym cenniejsze, że pisane w nowoczesnym stylu, pozbawione elementów komunistycznej ideologii, a także ukraińskiego nacjonalizmu. Autorzy prezentują zupełnie inny stosunek do Rzeczypospolitej Obojga Narodów niż historycy sowieccy, postrzegając Kozaczyznę jako ważny element obrony Ukrainy przed Moskwą i napadami tatarskimi, podkreślają (czasami niestety nadmiernie) związki kulturalne ziem nad Dnieprem z Europą. Są to jednak wartościowe prace pisane przez neutralnych historyków. Wiktor Brehunenko w opracowaniu _Kozaki na stepowomu kordoni Ewropy_68 uważa np., że trudno udowodnić związki Kozaczyzny z Rusią Kijowską, czym wykracza poza schematy myślenia Mychajły Hruszewskiego, ojca ukraińskiej historiografii, który utożsamiał całkowicie dawną Ruś z Ukrainą.

Przegląd rodzajów polskiej armii w latach 1633–1668 na rysunku Jana Matejki.

W trakcie pisania tej pracy wykorzystałem także ciekawą monografię archeologiczną Igora Swiesznikowa _Bitwa pid Beresteczkom_69. Jest to tak naprawdę dokumentacja wykopalisk archeologicznych prowadzonych na początku lat 90. na polu bitwy pod Beresteczkiem, gdzie w 1651 r. armia Bohdana Chmielnickiego poniosła druzgocącą klęskę. Dzięki pracy Swiesznikowa i eksponatom znajdującym się w Muzeum Bitwy Beresteckiej mamy unikalną szansę, aby zobaczyć nie tylko jak wyglądało uzbrojenie zaporoskiej jazdy i piechoty z połowy XVII w., lecz także jak prezentowała się sama armia kozacka, zweryfikować jej uzbrojenie i bojowy rynsztunek.

Oprócz wspomnianych opracowań korzystałem też oczywiście ze starszych prac ukraińskich i rosyjskich historyków, zwłaszcza tych dotyczących budowy i fortyfikacji Siczy Zaporoskiej oraz innych umocnień Ukrainy. Wykorzystałem zatem powszechnie znane monografie dotyczące organizacji Kozaczyzny, takie jak _The Cossacks Administration_ George’a Gajecky’ego70, Zaporoskoje kozaczestwo Wasilija Gołobuckiego71 i dwie fundamentalne prace historyczne: _Istoria Ukrainy-Rusi_ Myhajła Hruszewskiego72 oraz _Istoria zaporoskich kozakow_ Dimitrija Jewarnickiego73. A także starsze monografie poświęcone wojskowości, takie jak _Armia Bohdana Chmelnyckowo_ Wołodymira Sergijczuka74 czy B. Siborenki _Kozacka pichota ta ii ozbrojennja pidczas wizwolnoj wijny ukrainskowo narodu_ 1648–165475.

Jeśli chodzi o wspomniane fortyfikacje, to bardzo przydatne okazały się m.in. artykuły Witalija Szczerbaka i Andrija Gurbika ze zbiorowego opracowania _Kozacki siczi_76 opisujące szczegółowo umocnienia kozackich obozów na Niżu. Wielką pomocą okazała się monografia Olega Malczenki _Ukripleni poselenia, bracławskowo, kyjivskowo i podilskowo wojewodztw_77, będąca swoistym historycznym przewodnikiem po zamkach i fortyfikacjach Ukrainy. A także prace Jurija Micyka: _Kaniw Kozackij i Korsuńszczina kozacka_78, ta ostatnia napisana wspólnie ze Stanisławem Stiepienkinem.

W niniejszym wstępie nie wymieniałem wielu pomniejszych monografii, skupiając się na opracowaniach najnowszych i najważniejszych dla moich badań historycznych. Pełna ich lista znajduje się w Bibliografii na końcu mojej pracy.

Ukraiński teatr operacyjny w połowie XVII stulecia. Mapa z: Wołodymir Paik, _Ukraina w min ułomu i sogodni_, Edmonton – Toronto 1982, Lviv 1999, s. 13.PIECHOTA

Przez cały okres istnienia Kozaczyzny najważniejszym rodzajem jej wojsk była piechota uzbrojona w broń palną i walcząca zza osłony taboru lub wykorzystująca fortyfikacje i umocnienia ziemne. Historycy polscy i ukraińscy twierdzą zgodnie, że zaporoska jazda, artyleria oraz flota spełniały drugorzędne zadania w czasie walki79. Jak pisze Petro Sas, kozaccy piechurzy stawali się jeźdźcami, jeśli wynikła potrzeba, aby szybko dotrzeć do przeciwnika, jednak bój rozpoczynali dopiero po spieszeniu się. Taktyka taka była zresztą charakterystyczna dla zachodnioeuropejskiej dragonii. W zależności od rodzaju bojowych operacji Kozacy mogli działać jako lekka kawaleria, brać udział w morskich bitwach, a także desantować się na brzeg i staczać boje na terytorium przeciwnika80.

W polu piechota była wykorzystywana zarówno do działań opartych na ufortyfikowanym taborze z wozów, jak i do obrony twierdz, a czasami – do samodzielnych ataków i operacji wojskowych. Formacja ta znana była z bitności – doskonale posługiwała się zwłaszcza bronią palną. To wszystko sprawiało, że stała się trudnym przeciwnikiem dla wrogów Kozaczyzny – wojsk tatarskich i tureckich, a także armii moskiewskiej i koronnej tłumiącej w I połowie XVII w. powstania na Ukrainie.

Piechota zaporoska była szczególnym rodzajem wojsk w porównaniu z podobnymi formacjami w Europie. Przede wszystkim była to formacja typu strzelczego, niemająca w składzie pikinierów, a więc narażona na ataki jazdy. Właśnie dlatego Kozacy stosowali w czasie bitew w polu warowny tabor z wozów, który nie dopuszczał wrogiej konnicy, a także piechoty do oddziałów kozackich. Umożliwiał on Zaporożcom prowadzenie celnego ognia z bezpiecznych pozycji. Innymi cechami wyróżniającymi zaporoską piechotę od podobnych formacji w Polsce, w Moskwie, Turcji i na Węgrzech była umiejętność wykorzystywania warunków terenowych w celu organizowania obrony, a także zasadzek i pułapek.

Zaporożec na obrazie Konstantina Makowskiego.

Kozacka sztuka prowadzenia wojen była dostosowana do ukraińskiego teatru działań wojennych, który stanowił peryferyjny obszar działań wojennych Rzeczypospolitej i charakteryzował się stałym zagrożeniem nadchodzącym z południowego wschodu. Najazdów Tatarów i rzadziej Mołdawian oraz Wołochów, a także wybuchających co pewne czas wojen z Turkami81. Obszar ten charakteryzował się ogromnymi, słabo zaludnionymi przestrzeniami stepów, otwartymi od wschodu i południa – w stronę Moskwy i chanatu krymskiego, natomiast od północy zamkniętymi błotami poleskimi rozciągającymi się wzdłuż Prypeci. Napotykało się tutaj nie tylko silnie umocnione twierdze, lecz także rzeki trudne do sforsowania. Naturalną przegrodą na terenie Ukrainy był Dniestr płynący przez górzyste tereny – jego prawy brzeg był pozbawiony dopływów i dobry do szybkiego przemieszczania się, natomiast lewy przecinały raz za razem płynące południkowo rzeki. Kolejną przeszkodę stanowił Dniepr, jednak, jak podają Stanisław Aleksandrowicz i Karol Olejnik, dopiero w dolnym biegu, poniżej Kudaku stawał się trudny do pokonania. W górnym biegu był bardziej osią działań niż przeszkodą82.

Armia operująca w takim terenie musiała zatem postawić na szybkość działania i manewrowania – i tak właśnie uczyniło wojsko Rzeczypospolitej, rozwijając dużą ilość lekkiej jazdy, która przemieszczała się szybko i osaczała przeciwnika. Jednak lekka konnica nie zawsze wystarczała do zniszczenia przeciwnika – dlatego w wojsku polskim rozwinęła się jej cięższa wersja – w postaci chorągwi husarskich i pancernych83. Kozacy – o czym piszę dalej – takiej wyborowej jazdy nie mieli. Postawili zatem na umocnienia, a ponieważ na ukrainnym teatrze działań prawie ich nie było… zabierali je ze sobą – w postaci taboru wozów, który szybko i sprawnie mogli przekształcić w ufortyfikowany obóz. Do jego obsadzenia potrzebna jednak była właśnie piechota. Opisując jej sztukę wojenną, zacznijmy od oporządzenia i uzbrojenia. A zatem od broni białej.PRZYPISY

1 Górski T., _Flotylle kozackie w służbie Jagiellonów i Wazów_, Gdańsk 2006.

2 Sas P., _Chotinska wijna 1621 roku_, Biała Cerkiew 2012.

3 Plewczyński M., _Wojny i wojskowość staropolska w XVI wieku_, t. 3, s. 263.

4 Borowiak A., _Powstanie kozackie 1638 roku_ _Staropolska sztuka wojenna_, s. 77.

5 _Zarys dziejów wojskowości polskiej_, t. 1, Warszawa 1965, s. 375–378.

6 Wimmer J., _Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII wieku „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”_, r. 1968, t. 14, cz. 1, s. 32.

7 _Polska sztuka wojenna w czasach odrodzenia_, s. 229–231.

8 Sikora R., _Fenomen husarii_, Warszawa 2013, s. 130.

9 Wimmer J., _Historia piechoty polskiej do 1864 roku_, s. 198–199.

10 _Zarys dziejów wojskowości polskiej_, t. 2, s. 71–73.

11 Okolski S., _Diariusz transakcji wojennej między wojskiem koronnem oraz Kontynuacja diariusza_, Kraków 1858.

12 Heidenstein R., _Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594_, t. II, Petersburg 1857.

13 _Pamiętniki o wyprawie chocimskiej 1621 roku_, wyd. Żegota Pauli, Kraków 1853.

14 _Zbiór pamiętników o dawnej Polsce_, t. VI, wyd. Julian Ursyn Niemcewicz, Warszawa 1822.

15 _Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego_, oprac. Agnieszka Biedrzycka, Kraków 2005.

16 _Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem” 1648–1651_, oprac. Mirosław Nagielski, Warszawa 1999.

17 _Żółte Wody_ _– 1648_, oprac. zbiorowe, Warszawa 1999.

18 _Archiw Jugo-Zapadnoj Rossii izdawajemyj Kommissieju dla razbora driewnich aktow_, cz. 3, t. 1, Kijew 1864.

19 _Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, Xięga pamiętnicza_, Kraków 1864.

20 _Opisanie wojny Iwonia, hospodara wołoskiego, z Selimem II, cesarzem tureckim, toczonej w roku 1574_, Petersburg-Mohylew 1855.

21 _Rejestr wijska zaporozkowo 1649 roku_, Kyiv 1995.

22 _Zbiór pamiętników do dziejów polskich_, wyd. Stanisław Broel-Plater, Warszawa 1858.

23 _Pamiętniki o Koniecpolskich_, wyd. Stanisław Przyłęcki, Lwów 1842.

24 _Żereła do istorii Ukrainy-Rusi, tom VIII: Materiały do istorii ukrainskoj kozacciny po rok 1631_, wydał Mychajło Hrusewski, Lwów 1908.

25 Budziłło J., _Wojna moskiewska wzniecona i prowadzona z okazji fałszywych Dymitrów od 1603 do 1612 roku_, Wrocław 1995.

26 Marchocki M., Ścibor O., _Historia wojny moskiewskiej prawdziwa_, Poznań 1841.

27 _Diariusz wojny moskiewskiej 1633 roku_, wyd. Aleksander Rembowski, Warszawa 1895.

28 _Pamiętniki o wyprawie chocimskiej 1621 roku._

29 _Diariusz ekspedytiej JMP Stanisława Żółkiewskiego kanclerza i hetmana koronnego przeciw Tatarom pod Rohatyn 1618_, „Kwartalnik Historyczny” 1892, t. VI.

30 _Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy_, Warszawa 1972.

31 _Kronika Pawła Piaseckiego, biskupa przemyskiego_, Kraków 1870.

32 Stanisław Kobierzycki, _Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego_, Wrocław 2005.

33 _Litopys Samovydca_, Moskwa 1846.

34 _Diariusz z obozu spod Kamieńca opisany przez JMPana Mikołaja Hrabiego na Ostrogu, podstolego koronnego_, d. Biblioteka Ossolińskich 1453, Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk im. A. Stefanyka we Lwowie.

35 _Krzysztof Piorun Radziwiłł do Zygmunta III Wazy 16 sierpnia 1601 r._, Archiwum Sapiehów, rękopis nr 22; Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk im. A. Stefanyka we Lwowie.

36 _Sprawy dzieł rycerskich wojska i diariusz z obozu spod Smoleńska_, s. 51, Biblioteka Ossolińskich 1453, Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk im. A. Stefanyka we Lwowie.

37 _Termina sprawy wojennej kozackiej toczonej w Koronie z Kozakami zaporoskimi od 24 marti 1630 roku_. AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, dział II, rękopis 1025.

38 _Stanisław Warczycki, starosta kobryński, do królowej_, AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, dział II, rękopis 337.

39 _Stanisław Domaradzki spod Carowego Zajmiszcza, 10 lipca 1610_, AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, dział II, t. 5, rękopis. 556.

40 _Krzysztof I Radziwiłł do Zygmunta III króla Polski_, AGAD, Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, dział II, rękopis 358.

41 Serczyk W.A., _Na dalekiej Ukrainie_, Kraków 1984; _Na płonącej Ukrainie_, Warszawa 1998.

42 Maciej F., _Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI–XVII wieku_, Toruń 2002.

43 „Przegląd Historyczny”, r. 2004, t. 95, nr 2, s. 249–260.

44 Lepiawko S., _Kozacki powstannia 1591–1595 roki w Ukraini_, Dnipropetrowsk 1991; _Kozacki wijni kincja XVI st. w Ukraini_, Czernihiw 1996.

45 Biedrzycka A., Kaczmarczyk J., _Kozacy zaporoscy w wojnie chocimskiej 1621 roku_ _Nacjonałno-wizwolna wijna ukrainskogo narodu seredini XVII stolittja: politika, ideologija, wijs’kowe mistectwo_, Kyiv 1998.

46 Rudnickij S., _Kozacko-polska wijna 1625_ _Zapiski Naukowogo Towaristwa im. Szewczenka_, t. XVII, Lviv 1897.

47 Michajło A., _Kozacke wijsko u Smolenskij wijni_ _Za Derżawnist_, t. VII, 1937.

48 Nagielski M., _Kozaczyzna czasów Władysława IV (1632–1648)_, „Przegląd Wschodni” 1.1, 1991, z. 4.

49 Gałaj R., _Sztuka wojenna Kozaków w świetle pamiętników Szymona Okolskiego_, „Zeszyty Naukowe, Szczecińskie Studia Historyczne, Uniwersytet Szczeciński” 2000, nr 13.

50 Krochmaljuk J., _Boi Chmelnickogo: wijs’kowo-istoriczna studija_, Lviv 1994.

51 Krypjakewycz I., _Administratiwnyj podil Ukrainy, 1648–1654_ : _Istoriczni dżerela ta ich wykorystannja_, wyd. II, Kyiv 1966.

52 Storożenko I., _Bogdan Chmelnickij i woenne mistectwo u wizwolnij wijni ukrainskogo narodu seredini XVII stolitta_, Dniepropetrowsk 1996.

53 Razin J., _Istoria wojennowo isskustwa_, Moskwa 1961.

54 Franz M., _Idea państwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI–XVII wieku_, Toruń 2006.

55 _Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku_, Warszawa 2002.

56 Gawęda M., _Powstanie kozackie 1637 roku_, Zabrze 2007.

57 Witold B., _Powstanie Chmielnickiego. Działania wojenne na Litwie w latach 1648–1649_, Zabrze 2006; _Żółte Wody – Korsuń 1648_, Warszawa 2000.

58 Jerzy M., _Wojna Trzydziestoletnia na Śląsku_, Wrocław 2008.

59 Augusiewicz S., _Przebudowa wojska pruskiego w latach 1655–1660_, Oświęcim 2014.

60 Roberts M., _Gustavus Adolphus. A History of Sweden 1611–1632_, t. 2, Londyn-New York-Toronto 1958.

61 Sikora R., _Fenomen husarii_, Warszawa 2013; _Husaria pod Wiedniem_, Warszawa 2014.

62 _Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej_, Zabrze 2010.

63 Romański R., _Wojny kozackie_, Warszawa 2005; _Kozaczyzna_, Warszawa 2004; _Beresteczko 1651_, Warszawa 1994.

64 Sas P., _Zaporożcy u polsko-moskowskoj wijny_, Biła Cerkwa 2010.

65 Czuchlib T., _Kozaki ta janiczari. Ukraina w christjansko-musułmanskich wijnach 1500–1700 r._

66 Sas P., _Chotinska wijna 1621 roku_, Biłaja Cerkwa 2012.

67 Sas P., _Czesnyj Ricar – Pietro Konaszewicz-Sagajdacznyj._

68 Brechunenko W., _Kozaki na stepowomu kordoni Ewropy_, Kyiv 2011.

69 Swiesznikow I., _Bitwa pid Beresteczkom_, Lwów 1993.

70 Gajecky G., _The Cossacks Administration on the Hetmanate_, t. I.

71 Gołobuckij W., _Zaporoskoje kozaczestwo_, Kyiv 1957.

72 Hrusevskij M., _Istoria Ukainy-Rusi_, t. VIII, Kyiv 1995.

73 Jewarnicki D., _Istoria zaporoskich kozakow_, t. 1, 2, Kyiv 1994.

74 Sergijczuk W., _Armia Bohdana Chmelnyckowo_, Kyiv 1996.

75 Siborenko B.A., _Kozacka pichota ta ii ozbrojennja pidczas wizwolnoj wijny ukrainskowo narodu_ _1648–1654_, s. 166, Kyiv 1976.

76 _Kozacki siczi_, Kyiv-Zaporiżja 1998.

77 Malczenko O., _Ukripleni poselenia, bracławskowo, kyjivskowo i podilskowo wojewodztw_, Kyjiv 2001.

78 Micyk J., _Kaniw kozackij_, Kaniów 1997; Micyk J., Stiepienkin S., _Korsuńszczina kozacka_, Korsuń Szewczenkowskij 1997.

79 Storożenko I., _Pobudowa ta ozbrojenija kozackowo wijska seredzini XVII stoletia_ Na czoli kozackoj dierżawi”, Równe 1996, s. 62; Franz M., _Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI–XVII wieku_, Toruń 2002, s. 125.

80 Petro Sas, _Zaporożcy u polsko-moskowskoj wijny_, Biła Cerkwa 2010, s. 130.

81 Stanisław A., Olejnik K., _Charakterystyka polskiego teatru działań wojennych_, s. 33.

82 _Ibidem_, s. 42–43.

83 _Ibidem_, s. 79.