Sztuka wojenna krzyżowców 1097-1193 - ebook

Jest to poprawione wydanie klasycznej pracy R.C. Smaila na temat dokonań wojskowych krzyżowców w kontekście „feudalnego społeczeństwa, którego organizacja była podporządkowana wojnie”. Christopher Marshall sporządził nowy wstęp bibliograficzny oraz uaktualnioną bibliografię, a większość oryginalnych tablic została zastąpiona nowymi ilustracjami. Jako opis okresu 1097-1193 wydanie to stanowi również uzupełnienie własnej książki dr Marshalla Warfare in the Latin East, 1192-1291.

„(…) świeża i stymulująca. Militarne spojrzenie na społeczeństwo jest ważne nie tylko dla historii wypraw krzyżowych, ale również dla dziejów całej Europy”. History

„Jest to ważna książka. Porusza zaniedbany temat, a przede wszystkim traktuje wojnę tak, jak powinno się ją traktować, ale rzadko zdarzało się to w przeszłości – jak integralną część historii społeczeństw, które ją prowadziły”. Antiquaries Journal

„Ta dobrze napisana książka prezentuje nowe podejście do historii wojskowej państw krzyżowców na wschodzie w XII wieku”. American Historical Review

„(…) dokładna i szczegółowa”. New StatesmanPRZEDMOWA (1954)

W XI i XII wieku organizacja feudalnego społeczeństwa Europy była podporządkowana wojnie, jednakże niewiele wiadomo na temat umiejętności, jakimi wykazywali się rycerze oraz ich przywódcy podczas działań wojennych. Większość źródeł informacji dostępnych dla badaczy i zwykłych czytelników to historie sztuki wojennej, które stanowią przegląd całego średniowiecza. Ponieważ żaden badacz nie jest w stanie całkowicie ogarnąć źródeł do historii takiego obszernego tematu obejmującego całe tysiąclecie, tego rodzaju prace muszą bazować na bardziej ograniczonych badaniach specjalistów. Próby stworzenia syntezy zakończyły się jedynie częściowym powodzeniem, ponieważ takie specjalne studia są dość nieliczne. Potrzeba ich więcej, aby lepiej zrozumieć działania wojenne w średniowieczu, które były ważnym aspektem życia w tej epoce, i właśnie ta potrzeba doprowadziła do powstania niniejszej książki. Wielu historyków sztuki wojennej dostrzegło zainteresowanie tym tematem i napisało znakomite prace; jednakże ich ujęcie tematu było pobieżne i żaden z nich nie podjął się napisania takiego szczegółowego studium, jak to, które usiłuje się teraz stworzyć.

Istnieje jeszcze jedna różnica. Większość tych uczonych ogranicza swoje zainteresowanie wojną do wydarzeń na polu bitwy i nie patrzy dalej. W rezultacie historia wojskowości zbyt często jest w nienaturalny sposób odizolowana od innych dziedzin badań historycznych. W niniejszej książce podjęto próbę zwrócenia należytej uwagi na to, że działania wojenne stanowiły integralną część życia w łacińskiej Syrii i wywierały wpływ na inne aspekty życia oraz same znajdowała się pod ich wpływem. Polityczne i społeczne instytucje w państwach krzyżowców są więc rozpatrywane w połączeniu z ich sztuką wojenną, dzięki czemu dowiadujemy się nieco więcej o społeczeństwie Franków. W szczególności jeszcze bardziej uwydatnia to duże zdolności pierwszych łacińskich królów Jerozolimy w militarnej sferze sprawowania rządów. W przeciwieństwie do tego, jak się ich często przedstawia, ich zwierzchnictwo nie było jedynie teoretyczne, a historia działań wojennych dowodzi, że mieli imponującą władzę w zakresie organizowania kampanii i dowodzenia w polu.

Autorzy głównych źródeł, na których opiera się niniejsza książka, byli Frankami z Europy lub Syrii. Wykorzystano ich dzieła, ponieważ osobiście brali udział w opisywanych przez siebie wydarzeniach militarnych, byli ich świadkami lub wyjątkowo dobrze znali stosunki panujące w Syrii. Skorzystano również z muzułmańskich, syryjskich, armeńskich i greckich źródeł, z jakich na ogół korzystają historycy wypraw krzyżowych, ale jedynie z tych, które są dostępne w tłumaczeniu. Uczeni, którzy mają lepszą możliwość zbadania bizantyjskich i arabskich źródeł, mogą pociągnąć ten temat dalej i pozostaje mieć nadzieję, że któryś z nich tak uczyni.

Wszystkie wykorzystane źródła są dostępne od wielu lat – większość z nich co najmniej przez jedno pokolenie, a wiele innych od stu lat. Jedyne wyjątki to budowle Franków w Syrii, które w dużej mierze pozostają praktycznie niezbadane przez badaczy wypraw krzyżowych. Pragnę więc wyrazić wdzięczność tym, których hojność umożliwiła mi przeprowadzenie badań w Syrii oraz w Wielkiej Brytanii – władzom mojego college’u, zarządcom Christ’s Hospital oraz Czcigodnemu Towarzystwu Złotników. Jestem niezmiernie wdzięczny sir Ernestowi Baker’owi, którego zainteresowanie moją pracą umożliwiło jej przetrwanie wszystkich przerw i który przez wiele lat poświęcił mi tak wiele swego czasu i wiedzy; dyrektorowi Magdalen College w Oksfordzie i panu C.N. Johnsowi, którzy tak hojnie pozwolili mi skorzystać ze swej wielkiej wiedzy na temat średniowiecznych budowli w Syrii; dr J. Prawerowi z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, najważniejszemu spośród tych uczonych, których badania pogłębiają naszą wiedzę na temat osadnictwa łacińskiego w Syrii; redaktorowi tej serii za niezbędną pomoc i bezprzykładną cierpliwość.

R.C.S.SKRÓTY

AA – Albertus Aquensis RHC, Hist. occ. IV.

AHR – American Historical Review

AM – Ibn al-Athir, Atabecs de Mosul RHC, Hist. or. II.

Ann – Anna Komnena, Alexiad, tłum. Dawes .

Anon. – Anonymi gesta Francorum, ed. Bréhier .

AS – Abu Szama, Livre des deus jardins RHC, Hist. or. IV.

AS, v – Idem RHC, Hist. or. V.

BD – Baha ad-Din, Anecdotes et beaux traits de la vie du Sultan Youssof RHC, Hist. or. IV.

BEC – Bibliothèque de l’École des chartes.

Cart. Hosp. – Capitiulaire des Hospitaliers, ed. Delaville le Roulx.

Delbrück – Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte.

Delpech – Delpech, La Tactique au XIIIème siècle.

Doc. arm. – Documents arméniens.

EHR – English Historical Review.

Ep. mort. – Epistola de morte Friderici, ed. Chroust.

Eracles – L’Estoire de Eracles, empereur et la conqueste de la terre d’outremer; la continuation de l’estoire de Guillaume arcevesque de Sur RHC, Hist. occ. II.

Ernoul – Chronique d’Ernoul, ed. Mas Latrie.

Est. – Estoire de la Guerre Sainte, ed. Paris.

Fulcher – Fulcherius Carnotensis RHC, Hist. occ. III.

Galt. – Galterius Cancellarius, ed. Hagenmeyer.

Grousset – Grousset, Histoire des croisades.

Heermann – Heermann, Gefechtsführung abendländischer Heere im Orient.

HEF – Historia de expeditione Friderici imperatoris.

HEp – Epistulae et chartae, ed. Hagenmeyer.

Hist. occ. – Historiens occidentaux.

Hist. or. – Historiens orientaux.

HP – Historia peregrinorum, ed. Chroust.

IA – Ibn al-Athir, Kamel-Altevarykh RHC, Hist. or. I.

IA, II – Idem RHC, Hist. or. II.

Ibelin – Le Livre de Jean d’Ibelin RHC, Lois, I.

IQ – Ibn al-Kalanisi, Damascus Chronicle, ed. Gibb.

Itin. – Itinerarium peregrinorum, ed. Stubbs.

JV – Jacobus de Vitriaco, ed. Bongars.

KD – Kemal ad-Din, Chronique d’Alep RHC, Hist. or. III.

KD w ROL – Idem, kontynuacja w: Revue de l’Orient latin.

Köhler – Köhler, Kriegswesen in der Ritterzeit.

Libellus – De expugnatione Terrae Sanctae libellus, ed. J. Stevenson.

ME – Mateusz z Edessy, Chronique RHS, Doc. arm. I.

Odo – Odo de Diogilo, La Croisade de Louis VII, roi de France, ed. H. Waquet.

Oman – Oman, History of the Art of War in the Middle Ages. 2 tomy .

RA – Raimundus de Aguilers RHC, Hist. occ. III.

RC – Radulfus Cadomensis RHC, Hist. occ. III.

Reg. – Regesta regni hierosolymitani, ed. Röhricht.

Règle – La Règle du Temple, ed. Curzon.

RGKJ – Röhricht, Geschichte des Königreichs Jerusalem.

RHC – Recueil des historiens des croisades.

ROL – Revue de l’Orient latin.

Runciman – Runciman, History of the Crusades.

Mapa – Conder i Kitchener, Mapa zachodniej Palestyny.

Usama – Usama ibn Munkidh, Memoirs, ed. Hitti .

WT – Willermus Tyrensis RHC, Hist. occ. I.

ZDPV – Zeitschrift des deutschen Palästina-Vereins.WSTĘP BIBLIOGRAFICZNY

Niniejsza nota to przegląd najważniejszych badań, które dotyczą kwestii poruszanych w Sztuce wojennej krzyżowców. Podejście Smaila do tego tematu stanowi zrąb mojego przeglądu¹.

ŹRÓDŁA

Pojawiło się wiele nowych wydań ważnych źródeł. W przypadku pierwszej krucjaty są to anonimowe Gesta Francorum² i Historia Rajmunda z Aguilers³. Smail musiał korzystać z dziewiętnastowiecznych wydań obu tych dzieł. Opublikowano również nowe wydanie opisu pierwszej krucjaty sporządzonego przez innego pisarza, Piotra Tudebode⁴. Wszystkie trzy wymienione źródła są ważne, ponieważ autorzy byli naocznymi świadkami opisywanych przez siebie wydarzeń, łącznie ze starciami militarnymi. Kolejnym naocznym świadkiem z drugiej połowy XII wieku był Wilhelm, arcybiskup Tyru. Cenne nowe wydanie jego dzieła zostało opublikowane przez Roberta Huygensa⁵. Opublikowano również część tego, co do tej pory uchodziło za jedną z wersji „Eraclesa” – starofrancuskiego przekładu i kontynuacji Wilhelma z Tyru – obejmującą lata 1184-1197. Pozycja autora (naocznego świadka i stronnika Rajmunda z Tuluzy) sprawia, że tekst ten jest szczególnie ważny, jeśli chodzi o wydarzenia takie jak bitwa pod Hattin i późniejsze etapy trzeciej krucjaty⁶.

Jednym z arabskich źródeł, do którego nie miał dostępu Smail, jest biografia Saladyna al-Fath al-Qussi fi’l-fath al-Qudsi, napisana przez jego sekretarza Imada ad-Dina i obejmująca okres od początku 1187 roku do śmierci sułtana. Jest to bardzo szczegółowa relacja, ale należy ciągle pamiętać o kwestii obiektywizmu autora⁷.

LITERATURA PRZEDMIOTU

Kiedy Smail przeglądał dostępną literaturę przedmiotu w 1956 roku, przekonał się, że większość prac na temat historii wojskowej łacińskiego Wschodu stanowi część studium wypraw krzyżowych i osadnictwa łacińskiego lub wchodzi w skład analizy sztuki wojennej średniowiecznej Europy Zachodniej.

Krucjaty i osadnictwo łacińskie

Od 1956 roku pojawiło się wiele nowych materiałów. Na rok przed wydaniem Sztuki wojennej krzyżowców rozpoczęto publikację jednej z największych oraz najbardziej różnorodnych historii powszechnych i zakończono ją dopiero w 1989. A History of the Crusades ucierpiała z powodu szeregu różnych uczestników i samego rozmiaru projektu, chociaż dzięki temu poruszono pewne tematy, których nie można było łatwo znaleźć w innych pracach. Pierwszy tom, który dotyczy okresu przed 1187 rokiem, jest w dużej mierze odzwierciedleniem wizji łacińskiego królestwa przedstawionej w pismach Johna La Monte⁸ jako czysto feudalnego państwa, w którym król był primus inter pares . Jednakże na początku lat 50-tych XX wieku pisarze tacy jak Jean Richard i Joshua Prawer dokonali nowej oceny ustroju łacińskiego królestwa, podkreślając autorytet korony i dynamiczną naturę tej feudalnej społeczności. Z tego powodu należy preferować oparte na ich badaniach historie narracyjne, które mają jeszcze jedną zaletę w postaci spójności charakterystycznej dla pracy pojedynczego autora⁹. Poglądy wyrażone w tych opisach i badaniach nad ustrojem są ważne, ponieważ usiłują określić relacje istniejące w obrębie feudalnego społeczeństwa, a co za tym idzie również warunki, na jakich lennicy mieli świadczyć służbę wojskową w zamian za otrzymane ziemie i dochody. Wrócimy do tej kwestii później.

Trzy największe wyprawy krzyżowe na Wschód w tym okresie odegrały kluczową rolę w powstaniu i podtrzymaniu osadnictwa łacińskiego. Powstały szczegółowe rozważania nad chrześcijańskimi koncepcjami sprawiedliwej wojny i krucjaty. James Brundadge¹⁰ i Frederick Russell¹¹ zajęli się pismami specjalistów od prawa kanonicznego, podczas gdy Carl Erdmann¹² i Jonathan Riley-Smith¹³ spojrzeli na problem z szerszej perspektywy teologicznej. Do użytecznych prac na temat poszczególnych wypraw krzyżowych na Wschód można zaliczyć publikacje Roberta Sommerville’a (który zajął się wydarzeniami na synodzie w Clermont w 1095 roku)¹⁴ i Rileya-Smitha¹⁵ w przypadku pierwszej z nich, Gilesa Constable’a w przypadku drugiej¹⁶, i Johna Gillinghama w przypadku trzeciej¹⁷.

Jeśli chodzi o same łacińskie państwa, to niezbędnymi punktami wyjścia pozostają prace Claude’a Cahena (na temat Antiochii) i Richarda (na temat Trypolisu)¹⁸. Prace na temat rozwoju ustroju zostały już odnotowane. Książka Bernarda Hamiltona o Kościele łacińskim stanowi najlepszy wstęp do tego tematu¹⁹. Jeśli chodzi o badania nad budowlami krzyżowców w Palestynie, to należy zacząć od ogólnego wstępu Merona Benvenistiego²⁰. Szereg map przedstawiających m.in. krucjaty na wschód i osadnictwo łacińskie znajduje się w atlasie zredagowanym przez Rileya-Smitha²¹, chociaż Prawer i Benvenisti przedstawiają więcej szczegółów na temat poszczególnych miejsc w Palestynie²². Christopher Marshall zajął się historią wojskową łacińskich państw po okresie omówionym w Sztuce wojennej krzyżowców²³.

Autorzy ogólnych prac o historii wojskowości, krucjaty i łaciński Wschód

Przeprowadzona przez Smaila analiza pracy historyków wojskowości, którzy prowadzili badania nad łacińską Syrią, wykazała, że większość z nich patrzyła na temat jedynie z perspektywy pola bitwy. Generalnie właśnie takie podejście przyjął J.F. Verbruggen w The Art of Warfare in Western Europe during the Middle Ages. Jednakże autor ten wykroczył poza proste przytoczenie szczegółów kilku bitew stoczonych w łacińskiej Syrii. Na przykład zwrócił uwagę na znaczenie dyscypliny dla armii polowej, wykorzystując informacje zawarte w regule templariuszy. Opierając się na opisach starć na terenie Europy Zachodniej, omówił organizację kawalerii przed rozpoczęciem bitwy w bardziej szczegółowy sposób niż Smail. Pod pewnymi względami książka Verbruggena jest przydatnym uzupełnieniem Smaila. Przedstawia realistyczną wizję możliwości zachodnioeuropejskich rycerzy na polu bitwy²⁴.

Sztuka wojenna krzyżowców wykracza jednak daleko poza analizę taktyki na polu bitwy. Generalnie działania wojenne polegały na zdobywaniu i obronie ziemi. Z tej perspektywy bitwa staje się zaledwie jednym ze środków (w dodatku z konieczności ryzykownym), za pomocą których armie mogły osiągnąć swe ograniczone cele. W książce War in the Middle Age Philippe Contamine przyjął podejście Smaila, ale zastosował je na szerszą skalę zarówno pod względem czasu (od V do XV wieku), jak i miejsca (cała Europa Zachodnia i Bliski Wschód). Rozwój organizacji wojskowej w latach 1150-1300 został przedstawiony jako odzwierciedlenie przemian zachodzących w całym społeczeństwie. Na przykład rozwój ekonomiczny i administracyjny z połowy XII wieku przyczynił się do częstszego płacenia za służbę wojskową w gotówce. Jednocześnie wśród kawalerzystów zaczęły się pojawiać różnice pod względem statusu społecznego i uzbrojenia defensywnego poszczególnych wojowników. Czasami Contamine korzystał z materiałów dotyczących łacińskich państw. Były wśród nich oceny rozmiaru armii, krótkie opisy wkładu zakonów rycerskich i świadectwa o charakterze zobowiązań wojskowych. Contamine przedstawił niesamowicie różnorodny szereg materiałów – prawdopodobnie jego praca pozostanie najlepszym ogólnym wstępem do zagadnienia szerszego związku pomiędzy sztuką wojenną a społeczeństwem²⁵.

Przechodzimy teraz do prac, które rzucają większe światło na specyficzne aspekty Sztuki wojennej krzyżowców.

Cele polityczne i strategia militarna

W artykule zatytułowanym „Crusader Security and the Red Sea” Prawer usiłował wykazać, że w XII wieku pragnienie zabezpieczenia granic łacińskiego królestwa Jerozolimy wywarło wpływ na strategię wojskową. W okresie do 1110 roku wymagało to po pierwsze zdobycia przybrzeżnych miast Palestyny. Prawer i Smail są co do tego zgodni. Zdobycie portów morskich było niezbędne dla ustanowienia linii komunikacyjnych pomiędzy łacińskimi państwami a Europą²⁶.

Po drugie, była jeszcze granica naprzeciwko Damaszku. Zdobycie Safadu, Tyberiady i góry Tabor zapewniło Frankom dominację w regionie Galilei. Do 1108 roku Frankowie i Damasceńczycy zawarli porozumienie, na mocy którego utworzyli kondominium obejmujące obszar Transjordanii pomiędzy górą Hermon a rzeką Jarmuk. Na południe od tego obszaru wybudowano twierdzę w Habis Jaldak. Jeszcze dalej na południe, poczynając od drugiej dekady XII wieku, wzniesiono szereg warowni – al-Salt, Karak w Moabie, Tafilę, Szaubak, Hurmuz, Celle, le Vaux Moysi i Ajlę.

Takie są fakty. Zdaniem Prawera jest to jednak dowód na stosowanie „strategii bezpiecznych granic” i „polityki polegającej na dotarciu do pustyni i ustanowieniu jej naturalną granicą”²⁷. Wysunął podobny argument odnośnie południowo-zachodniej części łacińskiego królestwa²⁸. W tym miejscu powinniśmy się pokrótce zastanowić nad dokonaną przez Prawera analizą sytuacji na terenie Transjordanii, ponieważ stoi ona w sprzeczności z poglądami Smaila na temat strategicznych motywów postępowania Franków oraz funkcji zamków. Nie ujmując zasług Smailowi, można zauważyć, że wymienione przez Prawera zamki nie powstały w tym samym czasie; w tym okresie funkcje zamków nie miały wyłącznie charakteru militarnego; zamki miały ograniczoną zdolność do zatrzymania marszu armii inwazyjnej; w końcu, gdyby system obrony granicznej na terenie Transjordanii był zaplanowany, należałoby się spodziewać, że już we wczesnym okresie pojawiłyby się warownie stojące na straży przepraw przez rzekę Jordan u Brodu Jakuba i pod al-Sannabrą.

„Frankowie, Armeńczycy i Syryjczycy”

Jedna z najważniejszych uwag Smaila w tym rozdziale – twierdzenie, że Frankowie wykorzystali już istniejące instytucje do wyzyskiwania rdzennej ludności zamieszkującej podbite tereny – została potwierdzona i rozwinięta w szeregu późniejszych prac.

W dwóch artykułach Riley-Smith skupił się na tym, do jakiego stopnia muzułmańska administracja pozostała na miejscu po podboju Franków. Wykazał, że naczelnicy wiosek, określani przez Franków mianem rays, wykonywali różne obowiązki nadzorcze w imieniu swych panów i pośredniczyli pomiędzy nimi a ich poddanymi. Była to kontynuacja praktyk, które istniały przed przybyciem Franków²⁹. Dwaj inni urzędnicy, dragoman i scriba (niekoniecznie rdzenni mieszkańcy), którzy reprezentowali pana w kontaktach z miejscową ludnością, mieli korzenie muzułmańskie. Na podstawie swej analizy administracji w wioskach i ośrodkach handlowych Riley-Smith doszedł do wniosku, że Frankowie mieli do dyspozycji wyrafinowany system administracyjny, który umożliwiał im korzystanie z dostępnych źródeł dochodu. Jak sugeruje Smail (patrz niżej, s. 99), wywierało to wpływ na rozmiar sił zbrojnych, jako że nadawano lenna w postaci pieniędzy, zamiast ziemi³⁰.

Dwie prace Prawera dotyczą szerszych aspektów relacji Franków z ich poddanymi oraz statusu tych drugich w łacińskiej Syrii. Jeśli chodzi o kwestie religijne, to Prawer wykazał, że pod rządami Franków kościołom ortodoksyjnym wiodło się gorzej niż za panowania muzułmanów, podczas gdy sytuacja Armeńczyków i jakobitów raczej się poprawiła³¹. Następnie Prawer zbadał do jakiego stopnia system poddaństwa na wsi, opierający się głównie na wcześniejszych praktykach muzułmanów, został uogólniony przez Franków, którzy sprowadzili wszystkich wieśniaków nie będących Frankami do statusu chłopów pańszczyźnianych. Prawer stwierdził, że w ten sposób ludzie, którzy nie byli Frankami, stali się obywatelami drugiej kategorii. W miastach było nieco inaczej. Ludzie, którzy nie byli Frankami, zostali tam poddani dyskryminacji pod względem opodatkowania³².

Porównanie obciążeń podatkowych Franków i muzułmanów było również przedmiotem badań Hansa Mayera. Stwierdził on, że podczas gdy muzułmanie w łacińskiej Syrii mogli być w lepszej sytuacji ekonomicznej niż ich współwyznawcy w sąsiednich państwach muzułmańskich, z pewnością płacili większe podatki niż Frankowie i nie mieli nawet podstawowych swobód cywilnych lub religijnych. W swoich rozważaniach nad stosunkiem muzułmanów do Franków Mayer stwierdził, że wizja życia muzułmanów w łacińskiej Syrii przedstawiona przez Ibn Dżubajra jest bardzo wątpliwym świadectwem. Poparł również pogląd Smaila, według którego muzułmanie byli na ogół gotowi okazywać bierną lojalność wobec swych frankijskich władców, ale ich wierność była zawsze podejrzana, kiedy poddawano ją próbie, szczególnie (jak pokazuje Smail) w czasach kryzysu militarnego³³.

Muzułmanie

Aktualnie najlepszy ogólny wstęp na temat muzułmańskich państw sąsiadujących z łacińską Syrią to The Age of the Crusades Petera Holta. W swoim krótkim opisie autor zamieszcza ważną uwagę, że muzułmańscy władcy, tacy jak Zanki, Nur ad-Din i Saladyn mieli zmartwienia, które wykraczały daleko poza kwestię dżihadu³⁴.

Trzy artykuły sir Hamiltona Gibba nadal stanowią wartościowy opis karier poszczególnych władców³⁵. Biografia Nur ad-Dina autorstwa Nikity Elisséefa jest bardzo szczegółowym opisem z punktu widzenia muzułmanów, zwłaszcza jeśli chodzi o okres 1146-1174. Jako dodatek do Sztuki wojennej krzyżowców praca ta jest szczególnie cenna pod względem informacji na temat różnych aspektów organizacji i taktyki armii muzułmańskich³⁶.

W ostatnich latach ukazał się szereg biografii Saladyna. Biografia autorstwa Gibba (1973) przedstawia sułtana w ten sam panegiryczny sposób, co odnotowany powyżej artykuł tego samego autora³⁷. Ocena Andrew Ehrenkreutza (1972) była dużo mniej pozytywna³⁸. Bardziej zrównoważony osąd znajduje się w niedawno wydanej pracy Malcolma Lyonsa i Petera Jacksona (1982). Oparta w dużej mierze na oryginalnych źródłach (w tym na szeregu listów napisanych przez Saladyna i ludzi z jego otoczenia, które do tej pory nie były analizowane), zawiera mnóstwo informacji i jest bardzo ważna dla zrozumienia stosunków pomiędzy Frankami a ich muzułmańskimi sąsiadami w latach 1163-1193. Szczegóły kampanii przeciwko łacińskim państwom zostały połączone ze szczegółowym opisem przejęcia władzy w Egipcie i Syrii przez Saladyna. Na przykład ataki Amalryka na Egipt zostały przeanalizowane jako istotna część okoliczności, w jakich Saladyn został sułtanem. Następnie, wykorzystując nowe informacje odkryte w listach Saladyna, Lyons i Jackson uzupełniają sporządzony przez Smaila opis bitwy pod Mont Gisard w 1177 roku (niżej, s. 185). Tak samo jest w przypadku bitwy pod Hattin. W końcu autorzy przedstawiają szczegółowy opis wydarzeń po bitwie pod Hattin oraz przebieg trzeciej krucjaty. Korespondencja Saladyna ponownie pozwala spojrzeć na ten aspekt historii krucjat z nowej perspektywy³⁹.

„The Fatimid Army during the Early Crusades” Williama Hamblina to jedna z najważniejszych niedawno wydanych prac na temat historii wojskowej muzułmanów. Pod pewnymi względami rzuca dodatkowe światło na uwagi zawarte w Sztuce wojennej krzyżowców.

Armia Fatymidów liczyła maksymalnie ok. 25 000 ludzi. Jednakże typowa armia polowa zmobilizowana do walki w Palestynie była o wiele mniejsza – prawdopodobnie od 5000 do 10 000 ludzi, z czego od 1/3 do 2/3 stanowiła kawaleria. Hamblin podkreślił rolę Armeńczyków w armii Fatymidów w okresie rządów Al-Afdala (1094-1121). W zależności od interpretacji liczb, dostarczali oni od 2000 do 7000 żołnierzy, zarówno konnych, jak i pieszych. Ci pierwsi składali się w dużej mierze z konnych łuczników. W armii Fatymidów z tego okresu znajdowało się również wielu Sudańczyków; prawdopodobnie byli to głównie lekkozbrojni piechurzy. Fatymidzi zatrudniali arabskich Beduinów w charakterze nieregularnych oddziałów. Natomiast Turcy nie odgrywali dużej roli w armiach fatymidzkich z pierwszej ćwierci XII wieku, ale zyskali na znaczeniu w późniejszym okresie. Zdarzało się jednak (jak zauważa Smail, patrz niżej, s. 86), że Damaszek przysyłał tureckie oddziały posiłkowe.

Jeśli chodzi o ekwipunek, to niektórzy kawalerzyści posiadali ciężkie uzbrojenie, podczas gdy piechurzy – kluczowy element armii Fatymidów – używali buław, oszczepów, łuków, kusz, proc i pik. Hamblin stwierdził, że armie Fatymidów nie były tak bezbronne w starciu z Frankami, jak wcześniej sądzono. Przedstawił pewne dowody na poparcie tezy, że piechota Fatymidów mogła się oprzeć szarży frankijskiej kawalerii, jeśli była odpowiednio zorganizowana i wspierana przez konne oddziały.

W trakcie konfliktu z Frankami Fatymidzi musieli rozwiązać szereg problemów logistycznych. Być może najważniejsze były trudności ze zmobilizowaniem sił w celu odparcia ataku Franków na jedno z miast na wybrzeżu Palestyny (mogło to być każde z nich). Hamblin obliczył, że przybycie na miejsce akcji zajmowało egipskiej armii polowej średnio dwa miesiące, poczynając od momentu wybuchu walk. Natomiast Frankowie mogli zmobilizować swe siły w ciągu kilku dni. Co więcej, nie mieli problemów z zaopatrzeniem, z którymi zazwyczaj musieli się borykać Fatymidzi. Przyglądając się szerszym aspektom zmagań pomiędzy Fatymidami i Frankami, Hamblin doszedł do wniosku, że dopóki ci pierwsi posiadali wysuniętą do przodu bazę wojskową, taką jak Askalon, w Palestynie istniało niewiele obszarów, na których toczyły się zakrojone na szeroką skalę działania wojenne. Fatymidzi mieli więc skłonność do bardziej pasywnej niż aktywnej polityki⁴⁰.

Armie łacinników

Smail analizuje wkład armii feudalnej, arrière ban , najemników, pielgrzymów i zakonów rycerskich. Późniejsze badania umożliwiły nam lepsze zrozumienie kilku z tych elementów. Peter Edbury zbadał zagadnienie służby wojskowej i dzierżawy feudalnej w pismach trzynastowiecznych feudalnych jurystów. Pierwsze dekady XII wieku to okres wprowadzania feudalizmu na łacińskim Wschodzie. Dwie cechy tego okresu – niedobór ludzi i stan ciągłej wojny – wywarły wpływ na rozwój instytucji feudalnych. Zakres zobowiązań feudalnych był ograniczony i wydaje się, że nie świadczono służby na przemian. Dla panów liczyła się należna służba wojskowa. Można było wymagać od rycerzy i sierżantów, którzy posiadali lenna, świadczenia służby przez cały rok⁴¹.

Edbury przedstawił również przykłady służby najemników w łacińskich armiach. Wykorzystał informacje na temat dwunastowiecznego prawa sukcesyjnego (umożliwiającego panu, którego wasal odziedziczył dwa lenna, przejęcie odpowiedzialności nad jednym z nich) jako możliwy dowód na brak najemników w tym okresie – później prawo zostało zmienione, tak że wasal dziedziczący dwa lenna mógł dostarczyć compaignons, aby spełnić wymagania servitium debitum⁴². Jak pokazuje Smail (s. 94 poniżej), we wcześniejszych latach tego stulecia mogło również brakować pieniędzy na opłacenie najemników.

Dwa inne potencjalne źródła zasobów ludzkich to regularnie napływający kupcy i pielgrzymi, których głównym celem było odwiedzenie świętych miejsc. Ważny artykuł Rileya-Smitha wykazał, że zagraniczni kupcy i krzyżowcy byli czasami członkami bractw mających na celu obronę Ziemi Świętej. Większość dostępnych świadectw dotyczy bractw, które działały w XIII wieku, ale wiadomo, że pizańskie bractwo Societas Vermiliorum pomogło Konradowi z Montferratu w obronie Tyru przed Saladynem w 1188 roku⁴³.

Przechodzimy teraz do zakonów rycerskich. W tym okresie dwoma najważniejszymi z nich byli templariusze i szpitalnicy. Ci pierwsi pełnili funkcje wojskowe od początku swego istnienia, oferując ochronę pielgrzymom na drodze z Jaffy do Jerozolimy. Natomiast zakon szpitalników początkowo był instytucją charytatywną, opiekującą się chorymi pielgrzymami. Pod koniec XII wieku oba zakony cieszyły się ogromną potęgą i wpływami na łacińskim Wschodzie.

Od 1956 roku badania nad tym zagadnieniem posunęły się naprzód. Najlepszy ogólny wstęp, jaki jest obecnie dostępny, to The Military Orders: From the Twelfth to the Early Fourteenth Centuries Alana Foreya. Autor zajmuje się nie tylko templariuszami, szpitalnikami i Krzyżakami, ale również mniejszymi zakonami, takimi jak zakon św. Tomasza z Akki oraz zakon św. Łazarza. Jego praca ma szeroki zakres i stanowi przegląd działalności zakonów w Ziemi Świętej, na Półwyspie Iberyjskim oraz w środkowej, wschodniej i (okazjonalnie) zachodniej Europie.