Szwedzka broń pancerna 1920-1989 - ebook

Książki Wydawnictwa Tetragon

Seria „Monografie”

Jarosław Centek, _Reichsheer ery Seeckta (1921–1926)_

Waldemar Rezmer, _Operacyjna służba sztabów Wojska Polskiego w 1939 roku_

Przemysław Benken, _Ap Bac 1963_

Juliusz S. Tym, _Pancerni i ułani generała Andersa. Broń pancerna i kawaleria pancerna_

_Polskich Sił Zbrojnych na Środkowym Wschodzie i we Włoszech 1941–1946_

Juliusz S. Tym, _Szkolić… Doskonalić… Być w gotowości do… Polskie jednostki pancerne w Wielkiej Brytanii w_ _latach 1943–1946_

Emile Allehaut, _Walka piechoty. Studium ilustrowane konkretnymi wypadkami z wojny 1914–1918 roku_

William Balck, _Rozwój taktyki w ciągu Wielkiej Wojny_

Frédéric-Georges Herr, _Artyleria. Jaka była, jaka jest i jaka powinna być_

Pascal-Marie-Henri Lucas, _Rozwój myśli taktycznej we Francji i w Niemczech podczas wojny 1914−1918 r._

Giulio Douhet, _Panowanie w powietrzu. Przypuszczalne formy przyszłej wojny oraz ostatnie artykuły_

Kamil Anduła, _1. Warszawska Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte_

Jarosław Centek, _Korpus Gwardii w bitwie pod Gorlicami_

Przemysław Benken, _Hamburger Hill 1969_

Juliusz S. Tym_, Wielkopolska Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku_

Klemens Nussbaum, _Historia złudzenia. Żydzi w Armii Polskiej w ZSRR 1943–1945_

Łukasz Przybyło, _Doktryny wojenne. Historia i analiza_

Juliusz S. Tym, _Najnowocześniejsza armia II Rzeczypospolitej. Rzecz o motoryzacji wojska Polskich Sił Zbrojnych_

K. Kubiak, Ł. Nadolski, P. Przeździecki, M. Przybylak, Ł. Przybyło, _Merkawa – miecz Izraela_

Martin van Creveld, _Żywiąc wojnę. Logistyka od Wallensteina do Pattona_

Martin van Creveld, _Dowodzenie na wojnie. Od Aleksandra do Szarona_

Robert Citino, _Niemcy bronią się przed Polską 1918–1939. Ewolucja taktyki Blitzkriegu_WPROWADZENIE

Uwarunkowania geograficzne

Podjęcie tematu szwedzkiej broni pancernej, nawet w wymiarze głównie sprzętowym, nie jest możliwe bez omówienia generalnych założeń szwedzkiej doktryny obronnej, która z kolei w przemożny sposób ukształtowana została przez położenie państwa i panujące na jego obszarze warunki naturalne. Na samym wstępie trzeba więc przypomnieć, że Szwecja to stosunkowo duże państwo położone w Europie Północnej, we wschodniej części Półwyspu Skandynawskiego. Obejmuje wyspy Gotlandię i Olandię, a także mniejsze wyspy przybrzeżne. Powierzchnia kraju wynosi 449 964 km² (144,2% terytorium Polski współczesnej, 115,5% terytorium II Rzeczypospolitej), co plasuje ten kraj na 55 miejscu na świecie i piątym w Europie. Na uwagę zasługuje nie tylko całkowita powierzchnia, ale również kształt państwa. Szwecja to w istocie przednie łapy, pierś, korpus, podbrzusze i kłąb „skandynawskiego lwa”. Rozciągłość południkowa to około 1560 km (od latarni Smygehuk na południu po „trójzbieg” granicy norweskiej, szwedzkiej i fińskiej na północy), zaś równoleżnikowa to około 410 km (od przejścia granicznego z Norwegią, położonego między Ørje i Töcksfors na zachodzie, po wschodni brzeg wyspy Gisslingö). Szwecja jest krajem arktycznym – około 15% powierzchni państwa leży za kołem podbiegunowym. Królestwo Szwecji na lądzie graniczy z:

- Norwegią na zachodzie – 1619 km granicy biegnie wzdłuż łańcucha (działem wodnym) Gór Skandynawskich (najwyższy szczyt w Norwegii – Galdhøpiggen, 2469 m n.p.m., najwyższy szczyt w Szwecji – Kebnekaise, 2104 m n.p.m., najwyższy szczyt w Finlandii – Halti, 1324 m n.p.m.),
- Finlandią (wcześniej Cesarstwem Rosyjskim) na północnym wschodzie – 586 km granicy biegnie od „trójzbiegu” granic w Treriksröset nad jeziorem Koltajärvi (w rejonie Kilpisjärvi), niewielkim strumieniem do Kuohkimajärvi, następnie rzeką Kuohkimajoki do Kilpisjärvi i rzekami Könkämäeno, Muonionjoki oraz Tornionjoki do Tornio (fin. Haparanda)1.

Szwecja posiada granicę morską, mierzoną według linii podstawowej2 o długości 3218 km. Jest ona bardzo dobrze rozwinięta. W skład państwa wchodzi około 222 000 wysp i wysepek o łącznej powierzchni 10 574 km² (2,6% powierzchni kraju). Największe z nich to Gotlandia (2994 km², linia brzegowa 686 km), stanowiąca szczególne wyzwanie pod względem wojskowym i Olandia (1347 km², linia brzegowa 496 km). Gotlandia leży w pewnym oddaleniu od brzegu – około 95 km, w środkowej części Bałtyku, zaś Olandia ciągnie się wzdłuż wybrzeża w południowej części Szwecji, oddzielona od kontynentu cieśniną Kalmar Sund o najmniejszej szerokości 5 km (w tym miejscu przecięta jest mostem). Łączna długość linii brzegowej, z uwzględnieniem wysp, to 60 800 km3. Przez akweny morskie Szwecja sąsiaduje bezpośrednio z:

- Finlandią (wcześniej Cesarstwem Rosyjskim) przez Zatokę Botnicką (około 725 km długości, szerokość waha się od 80 km w Cieśninie Kvarken Północny do 240 km), oraz przez Morze Alandzkie (odległość między Wyspami Alandzkimi a Szwecją to około 40 km), oba akweny zamarzają zwykle pod koniec grudnia, a pokrywa lodowa utrzymuje się do kwietnia i mimo zmian klimatycznych dowództwo szwedzkie musi liczyć się z tym, że podczas zimy Zatoka Botnicka i Morze Alandzkie mogą utracić charakter „przeszkód wodnych” w klasycznym rozumieniu4.
- Danią – przez Cieśninę Sund (przeciętą mostem), minimalna szerokość 4,4 km.

Odległość do wybrzeży Estonii wynosi 200–250 km, do łotewskich 270 km, między wybrzeżami łotewskimi a szwedzkimi (około 200 km między wybrzeżami łotewskimi a Gotlandią), do litewskich 280 km. Obwód Kaliningradzki dzieli od południowej Szwecji około 290 km, Ustkę od południowych wysp pod Karlskroną 170 km, dystans między wybrzeżami niemieckimi na kontynencie a Szwecją to 140 km, a między północnym wybrzeżem Rugii a Szwecją 100 km5.

W stosunku do zajmowanego obszaru ludność Szwecji nie jest liczna. W 1939 roku kraj zamieszkiwało 6,2 mln ludzi (obecnie około 10 mln). Zdecydowana większość mieszkańców należy do etnosu szwedzkiego. Największą mniejszością byli i pozostają Finowie, obecnie 156 0006. Populacja rozmieszczona jest nierównomiernie. Największe skupiska ludności to aglomeracje sztokholmska, wielkie Malmö i wielki Göteborg. Względnie duża gęstość zaludnienia występuje ponadto na południu kraju i w pasie nadbotnickich nizin. Wnętrze kraju jest w wielu rejonach praktycznie bezludne, z wyjątkiem rejonu Strömsund – Östresund w centralnej części interioru, skąd wiedzie szlak ku norweskiemu Trondheim. W tych samych rejonach skupiona była i jest większość przemysłu.

Mapa 1. Przypuszczalne kierunki działań Armii Radzieckiej w Skandynawii

Przypadek szczególny – Gotlandia

Schron dla armaty przeciwpancernej w Hamnkrogen i Herrvik na zachodnim wybrzeżu Gotlandii. Obiekt flankował wewnętrzny falochron. (KK)

Gotlandia to największa szwedzka wyspa i również największa wyspa na Bałtyku. Jej powierzchnia to 2994 km² (przy długości linii brzegowej 686 km). Gotlandia jest nizinna (wzgórze Lojsta Hed wspina się zaledwie na 83 m n.p.m.), pokryta lasami iglastymi i łąkami. Populacja liczy około 58 000, największym miastem i zarazem stolicą jest Visby na zachodnim wybrzeżu (23 000 mieszkańców). Inne większe miejscowości to Slite, port na wschodnim wybrzeżu (1600 mieszkańców), Hemse (1900), Klintehamn (1500), Vibble (1100). U północno-wschodniego brzegu Gotlandii leży wyspa Fårö (113,3 km²; linia brzegowa 97 km, około 500 mieszkańców). Dzieląca je cieśnina Fårö jest wyjątkowo dogodnym kotwicowiskiem, używanym w przeszłości przez flotę szwedzką (w wojnie krymskiej przez połączony zespół brytyjsko-francuski, dla którego była bazą operacyjną do działań przeciwko Rosji, w tym do ataku na Wyspy Alandzkie, zakończonym w sierpniu 1854 roku zdobyciem fortecy Bomarsund). 37 km na północ od Fårö leży kolejna wyspa – Gotska Sandön (36,54 km²; linia brzegowa 25 km). Prócz portów w Visby i Slite na wyspie znajduje się jeszcze około 30 przystani i marin. Pod Visby znajduje się lotnisko, zaś na wyspie zbudowano ponadto 3 drogowe odcinki lotniskowe. Większość wybrzeża jest łagodna, jedynie na południowy zachód od Visby występują klify (Högklint). Gotlandię oddziela od Szwecji około 50 km, a od wybrzeży łotewskich 150 km. Z racji centralnego położenia na Bałtyku kontrola nad Gotlandią przekłada się na kontrolę nad przewężeniem tego akwenu oraz kontrolę dostępu do portów Zatoki Ryskiej, Fińskiej i Botnickiej, a także południowego i wschodniego wybrzeża Szwecji. Do Królestwa Trzech Koron Gotlandia przyłączona została w roku 1645 na mocy traktatu z Brömsebro. W roku 1676 ponownie opanowali ją Duńczycy, ale Szwedzi powrócili już trzy lata później. Po raz ostatni obcy żołnierze, a byli to Rosjanie podczas wojny fińskiej, pojawili się na wyspie w kwietniu 1808 roku, ale szybka reakcja Szwedów zmusiła najeźdźców do kapitulacji już 18 maja tego samego roku. Od wojny krymskiej Gotlandia była intensywnie fortyfikowana, zwłaszcza w latach 1939–1945.

Wozy bojowe stacjonowały na wyspie od lat trzydziestych poprzedniego stulecia. Pod koniec zimnej wojny były to trzy pełne bataliony Strv 104 (czyli zmodernizowanych lokalnie centurionów). Z jednej strony świadczy to o roli, jaką przywiązywano do obrony wyspy, z drugiej, że jest to jeden z niewielu w Szwecji obszarów tak dogodnych do użycia broni pancernej.

B. Hammarhjelm, _Gotland under Kalla Kriget_, b.m.w. 2015, s. 141–151;
_Sweden: Gotland_, https://www.citypopulation.de/​php/​sweden-gotland.php, dostęp: 18.12.2019.

Za strategiczne centrum państwa należy więc uznać obszar zamknięty wielokątem wyznaczonym przez miasta: Göteborg, Karlstad, Uppsala, Sztokholm, Kalmar, Karlskrona, Ystad, Malmö. Długość tak wyznaczonego perymetru to około 1300 km. Jest to obszar zwarty, o powierzchni około 90 000 km2. Teren ukształtowany został przez lodowiec z licznymi jeziorami rynnowymi i oczkowymi, a ponadto silnie zalesiony. Od północnej części kraju oddziela go, wspomniany wyżej, system wielkich jezior. Należy jednak pamiętać, że Sztokholm leży na krańcu „obszaru rdzeniowego” i stosunkowo słabo chroniony jest przez jeziora od północy, a ponadto eksponowany na zagrożenia z kierunku morza.

Pod względem klimatycznym obszar Szwecji cechuje się dużym zróżnicowaniem. Wiąże się to z południkową rozciągłością terytorialną kraju. Południowa część Szwecji ma klimat umiarkowany, natomiast środkowa i północna klimat chłodny. Średnie temperatury powietrza są wyższe (o 10°C w styczniu i o 3°C w lipcu), niż na tych szerokościach geograficznych w innych rejonach, co wynika z silnego wpływu ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Prądu Zatokowego) na masy powietrza w północnej Europie przy równoczesnej przewadze wiatrów zachodnich. Średnie temperatury w styczniu wynoszą od 0°C na południu do –14°C na północy i w górach, w lipcu odpowiednio od 15–17°C do 10–11°C. Ilość opadów maleje z zachodu na wschód, ich roczna suma wynosi na południu 1000 mm, 300–400 mm na północy, 1500–1700 mm w górach (miejscami do 2000 mm). Ze względu na przebiegające przez Szwecję koło podbiegunowe północne, na jej obszarze zaznacza się zjawisko dnia i nocy polarnej, co ma znaczący wpływ na klimat obszarów północnych. Dzień polarny trwa tam od 21 maja do 24 lipca, a noc polarna od 2 grudnia do 12 stycznia.

Szwecja jest krajem o przewadze wyżyn. Średnia wysokość n.p.m. wynosi 276 m (25,7% leży poniżej 100 m n.p.m., 81,2 % znajduje się na wysokości do 500 m n.p.m., obszary powyżej 1000 m n.p.m. zajmują 2,6%). Najwyższym wzniesieniem jest Kebnekaise – 2123 m n.p.m., szczyt położony na północy kraju. Terytorium obniża się sukcesywnie od granicy z Norwegią ku wschodowi. Na zachodzie ciągną się Góry Skandynawskie z rozległymi spłaszczonymi wierzchowinami, zwanymi fieldam. W kierunku wschodnim przechodzą w Wyżynę Północnoszwedzką (Norrlandzką), leżącą na wysokości 400–700 m n.p.m. Na południu kraju rozciąga się kopulasta Wyżyna Południowoszwedzka (Smëland), wznosząca się do wysokości 377 m n.p.m., oraz półwysep Skania. Na północnym wschodzie leży Wyżyna Lapońska, a pomiędzy Wyżyną Północnoszwedzką i Południowoszwedzką rozciąga się Obniżenie Środkowoszwedzkie. Niziny ciągną się też wzdłuż wybrzeży. Są to nizina Hallandu – na południowym zachodzie, Kalmarska – na południowym wschodzie i Zachodniobotnicka – na północnym wschodzie7.

Lasy w Szwecji zajmują obecnie około 64% powierzchni, grunty orne 7%, łąki i pastwiska 2% i są to wskaźniki stałe na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat. W tym czasie rozrastały się głównie, kosztem nieużytków, obszary zurbanizowane. Roślinność Szwecji jest zróżnicowana w zależności od położenia. Fieldy i wyższe góry porastają mchy, porosty, roślinność zielna i krzewinkowa tundra górska. Poniżej znajduje się piętro lasów brzozowych. Górna granica drzew na północy kraju znajduje się na wysokości 400–500 m n.p.m., a na południu na wysokości 1000–1100 m n.p.m. Najrozleglejsze obszary zajmują lasy szpilkowe typu północnej tajgi z dominującą sosną i świerkami. Porastają one wyżynne regiony Norrlandu i Smëlandu. Pośród nich spotyka się często torfowiska i bagna turzycowe.

Rzeki płyną równoleżnikowo z Gór Skandynawskich na wschód i południowy wschód. Stanowią więc one, wraz z rozległymi bagniskami i podmokłą tundrą, poważne przeszkody na poziomie operacyjnym przy wtargnięciu z północy oraz spowalniają ruchy wojsk w przypadku wdarcia się ze wschodu przez Zatokę Botnicką lub z zachodu przez Norwegię. Podobnie jak jeziora, które stanowią prawie 9% całej powierzchni.

Wyróżnić można trzy systemy jezior przecinające kraj z zachodu na wschód:

- północny – tworzy jezioro Storsjön8 z przyległymi jeziorami oraz systemem rzecznym,
- centralny – tworzą rzeki Ostrdalälven i Vestradalälven (zbiegające się następnie w rzekę Dalälven) wraz z jeziorami i bagniskami,
- południowy – ciągnący się od Uddevalli do Sztokholmu – tworzą, patrząc od wschodu, wielkie jeziora: Mälaren9, Hjälmaren10, Vättren11 oraz Vänern12. Oddzielają one wyraźnie południe od reszty Szwecji.

Systemy centralny i południowy odgrywają kluczową rolę wojskową. Pierwszy tworzy przednią, a drugi główną rubież obrony „obszaru rdzeniowego”. Poza „rdzeniem strategicznym” znajduje się więc cała środkowa Szwecja, północna część kraju z ważnym obszarem wydobywczym rudy żelaza wokół Kiruny (skomunikowanym kolejowo z Luleå i Narwikiem), oraz Gotlandia.

Obszary dogodne do użycia czołgów (broni pancernej) w większych formacjach położone są na zachodnim i południowym skraju „obszaru rdzeniowego” (na południe od linii Ängellholm–Stegh–Luby–Brösarp), na jego północnym wschodzie (regiony Uppland i Västmaland między „centralnym” a południowym systemem jezior), oraz w mniejszym stopniu w pasie Norrköping–Linköping. Na północy tereny sprzyjające broni pancernej ograniczają się do wąskich nadbotnickich równin. Interior, od rzeki Tornio ku południowi, pokryty jest podmokłą, często bagnistą tundrą, przechodzącą stopniowo w las iglasty, przecinaną przez rynnowe jeziora i bystre rzeki płynące korytami wyżłobionymi w skalnym podłożu. W sposób poważny ogranicza to możliwość operowania nie tylko bronią pancerną, ale w ogóle większymi zgrupowaniami wojsk. Przyjąć można, bez ryzyka popełnienia poważniejszego błędu, że transport kołowy poza wytyczonymi drogami jest tam po prostu niemożliwy.

„Teren przeciwpancerny” – Norrland (KK)

Teren czołgodostępny – Skania (KK)

Generalne założenia szwedzkiej koncepcji obronnej

Zręby współczesnej szwedzkiej koncepcji obronnej ukształtowały się pod koniec XIX wieku, ale wynikały one z wcześniejszych doświadczeń historycznych oraz oceny uwarunkowań geograficznych. Szwedzi, oceniając zagrożenia militarne, będące udziałem ich państwa, przyjęli zatem, że w planowaniu obronnym muszą uwzględnić13:

- kierunek południowy (jutlandzko-zelandzki) – wyznaczony przez Półwysep Jutlandzki i wyspy duńskie jako podstawę wyjściową, a obejmujący południową Szwecję z Malmö i Göteborgiem,
- kierunek centralny (sztokholmski) – ukształtowany przez możliwość wykorzystania jako podstawę wyjściową Wysp Alandzkich, z ewentualnymi działaniami pomocniczymi z terytorium Finlandii przez Zatokę Fińską, obejmujący aglomerację sztokholmską,
- kierunek środkowobotnicki – ukształtowany przez pas nizin ciągnący się wzdłuż dolin rzek Ljungan i Indalsälven od Sundsvall i Harnösand ku Östersund i dalej przez Góry Skandynawskie do norweskiego Trondheim14; przedstawiona wyżej oś może być wykorzystana zarówno w kierunku zachodnim (po sforsowaniu Zatoki Botnickiej lub w następstwie uzyskania powodzenia przez siły operujące na kierunku centralnym lub północnym), jak i z zachodu na wschód przez siły operujące z Norwegii, wykorzystujące siodła Gór Skandynawskich, z pozycjami wyjściowymi w rejonie Trondheim, obejmujące rejon Östarosund i dalej Sundsvall; sukces przeciwnika na kierunku środkowobotnickim oznacza przecięcie Szwecji,
- kierunek północny – wyznaczany przez ukształtowanie nadmorskich nizin na wybrzeżu Zatoki Botnickiej, obejmujący port Luleå oraz zagłębie wydobywcze rudy żelaza w Kirunie,
- atak z morza na Gotlandię.

Mapa 2. Jeden z wariantów strategicznego rozwinięcia armii szwedzkiej w latach 80. XX w.

Za najgroźniejsze uznano przy tym działania z kierunku centralnego i południowego, gdyż wiążą się one z utratą „rdzenia strategicznego” państwa, czyli rejonów najgęściej zaludnionych, gdzie rozmieszczono większość ośrodków przemysłowych oraz najważniejsze centra polityczne, finansowe i kulturalne, łącznie ze stołecznym Sztokholmem. Zajęcie południa Szwecji oznaczałoby dekapitację państwa i czyniło dalsze stawianie oporu w zasadzie bezcelowym. Z kolei utrata obszarów peryferyjnych, północy i Gotlandii, ale również podgórza w centralnej części kraju, a nawet przecięcie Szwecji przez siły operujące z zachodu, nie pociągałaby za sobą tak katastrofalnych następstw. Powyższe założenia stały się i nadal są fundamentem szwedzkiego planowania obronnego.

Kluczowe znaczenie dla przetrwania państwa miała zatem, i nic się w tej materii nie zmieniło, skuteczna obrona południa kraju, czyli zakończona powodzeniem realizacja przedsięwzięć przeciwdesantowych i utrzymanie rubieży wielkich jezior. Na południe od niej przez cały rozpatrywany w niniejszym opracowaniu okres stacjonowała większość wielkich jednostek, w tym najpierw wszystkie, a potem znakomita większość sił pancernych (na północy w 1957 roku rozmieszczono batalion, a na Gotlandii w tym samym roku rozpoczęto przeformowywanie stacjonujących tam sił w związek pancerny). Tam też bazowała praktycznie cała marynarka wojenna (wraz z artylerią nadbrzeżną) i gros wojsk lotniczych. W czasie II wojny światowej na południowym wybrzeżu wzniesiono system umocnień zwany linią Per Albina15, który utrzymywano w gotowości bojowej aż do zakończenia zimnej wojny.

Kierunek środkowobotnicki zabezpieczono przed lądowaniem desantu morskiego za pomocą artylerii nadbrzeżnej na wyspie Hemsö. Planowano tam prowadzenie działań opóźniających siłami piechoty i nie rozmieszczono jednostek pancernych.

Mimo oddalenia północy od „rdzenia strategicznego” państwa nie zamierzano oddawać jej bez walki. W odróżnieniu od południa, którego bronić trzeba było za wszelką cenę, w Norbotten i Lapplandzie główny nacisk położono na działania opóźniające, realizowane w oparciu o linię Kalix16. W warunkach charakterystycznych dla szwedzkiej północy większe znaczenie niż siła pancerno-zmechanizowanej „pięści” zdaje się mieć: elastyczność dowodzenia, doskonała znajomość terenu i umiejętność jego wykorzystania w walce, ruchliwość taktyczna osiągana dzięki wysokiej kondycji marszowej (również na nartach) i umiejętnemu wykorzystaniu posiadanych środków transportu, inicjatywa dowódców począwszy od najniższego szczebla, poziom indywidualnego wyszkolenia żołnierzy w działaniach „leśnych” i ich wysoka motywacja. Z tego względu trafiły tam tylko dwa bataliony pancerne.

Schrony bojowe na linii Per Albina, południowa Skania (KK)

Obrona Gotlandii uważana była – w warunkach konfliktu o dużej intensywności – za przedsięwzięcie bardzo trudne, jeżeli nawet nie beznadziejne. Wyspa mogła jednak związać siły przeciwnika, gdyż trudno myśleć o działaniach na centralnym Bałtyku bez zajęcia albo neutralizacji tej wyspy. Obsadzono ją zatem stosunkowo silnym garnizonem, którego rdzeniem była od 1957 roku brygada pancerna. Ukształtowanie terenu Gotlandii należy przy tym uznać za dogodne do działań tego rodzaju wojsk. Z drugiej jednak strony Brygada Gotlandzka otrzymywała nowy sprzęt w ostatniej kolejności.