Tajwan - ebook

KA­LEN­DA­RIUM

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 230 r. n.e | Jedna z naj­wcze­śniej­szych |
| | wzmia­nek o wy­spie Taj­wan |
| | w źró­dłach chiń­sko­ję­zycz­nych. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1349 | Pierw­sza re­la­cja z po­dróży na |
| | Taj­wan, spo­rzą­dzona przez |
| | Chiń­czyka, Wang Day­uana. |
| | Po­cząw­szy od tego mo­mentu, na |
| | wy­spie za­czy­nają osie­dlać się |
| | miesz­kańcy z kon­ty­nentu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| lata 20. | Na wy­spie po­ja­wiają się |
| | Ho­len­drzy i Hisz­pa­nie. |
| | Ho­len­drzy w 1625 roku XVII wieku |
| | roz­po­czy­nają bu­dowę fortu |
| | Ze­elan­dia. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1642 | Ho­len­drzy wy­pę­dzają Hisz­pa­nów |
| | z Taj­wanu i przej­mują pełną |
| | kon­trolę nad wy­spą. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1644 | Upa­dek dy­na­stii Ming |
| | i prze­ję­cie rzą­dów w ce­sar­stwie |
| | chiń­skim przez dy­na­stię Qing. |
| | Siły bun­tow­ni­ków pod |
| | przy­wódz­twem Zheng Cheng-gonga |
| | oko­pują się na Taj­wa­nie. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1661 | Na tron w wieku sze­ściu lat |
| | wstę­puje ce­sarz Kan­gxi. Pod­czas |
| | jego sześć­dzie­się­cio­let­nich |
| | rzą­dów dy­na­stia Qing znacz­nie |
| | roz­sze­rza za­sięg swo­jego |
| | pa­no­wa­nia. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1662 | Siły Zhenga po­ko­nują Ho­len­drów |
| | i wy­pę­dzają ich z Taj­wanu. Zheng |
| | po­wo­łuje dy­na­stię Don­gning, |
| | wkrótce po­tem umiera, a rządy |
| | przej­muje jego syn, Zheng Jing. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1683 | Dy­na­stia Qing pod­bija Taj­wan |
| | i kła­dzie kres rzą­dom dy­na­stii |
| | Don­gning. Przez na­stęp­nych |
| | dwie­ście pięć lat wy­spa ma sta­tus |
| | pre­fek­tury pro­win­cji Fu­jian. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1721 | Na wy­spie wy­bu­chają liczne |
| | po­wsta­nia wznie­cane naj­pierw |
| | przez chiń­skich osad­ni­ków, |
| | a na­stęp­nie rdzen­nych |
| | miesz­kań­ców Taj­wanu. Chiń­czycy |
| | tracą kon­trolę nad czę­ścią |
| | te­ry­to­rium. Nie­po­koje trwają |
| | przez cały XVIII wiek, aż do |
| | po­cząt­ków ko­lej­nego stu­le­cia. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1860 | Za­warta po dru­giej woj­nie |
| | opiu­mo­wej Kon­wen­cja Pe­kiń­ska |
| | otwiera część Taj­wanu na han­del |
| | z ob­cymi pań­stwami. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1884–1885 | Fran­cuzi pró­bują zbroj­nie za­jąć |
| | Taj­wan, ale zo­stają ode­pchnięci |
| | przez ar­mię Qing. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1887 | Sta­tus Taj­wanu zo­staje |
| | pod­nie­siony z pre­fek­tury do |
| | osob­nej pro­win­cji (z pewną |
| | nie­za­leż­no­ścią wo­bec Chin), na |
| | czele któ­rej staje gu­ber­na­tor. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1895 | Chiń­czycy po­no­szą klę­skę |
| | w woj­nie chiń­sko-ja­poń­skiej. |
| | W ra­mach układu z Shi­mo­no­seki |
| | Taj­wan staje się ko­lo­nią |
| | Ja­po­nii, pod któ­rej rzą­dami |
| | po­zo­sta­nie do 1945 roku. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1911–1912 | Upa­dek dy­na­stii Qing |
| | i po­wo­ła­nie Re­pu­bliki |
| | Chiń­skiej. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1930 | Rdzenna lud­ność Taj­wanu Atayal |
| | wznieca po­wsta­nie prze­ciwko |
| | Ja­poń­czy­kom, co spo­tyka się |
| | z bru­talną od­po­wie­dzią. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1943 | Zgod­nie z de­kla­ra­cją ka­ir­ską |
| | w przy­padku zwy­cię­stwa alian­tów |
| | w dru­giej woj­nie świa­to­wej |
| | wszyst­kie te­ry­to­ria Chin za­jęte |
| | przez Ja­poń­czy­ków, w tym Taj­wan, |
| | mają po­wró­cić w ręce rządu |
| | chiń­skiego. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1945 | Klę­ska Ja­poń­czy­ków |
| | i przy­łą­cze­nie Taj­wanu do |
| | Re­pu­bliki Chiń­skiej. Wy­spa staje |
| | się pro­win­cją z wła­snym |
| | gu­ber­na­to­rem. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1946–1949 | W kraju trwa wojna do­mowa mię­dzy |
| | si­łami na­cjo­na­li­stów pod |
| | przy­wódz­twem Czang Kaj-szeka |
| | i ko­mu­ni­stów na czele z Mao |
| | Ze­don­giem, w trak­cie któ­rej dwa |
| | mi­liony lu­dzi ucie­kają z Chin |
| | kon­ty­nen­tal­nych na Taj­wan. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1947 | In­cy­dent z 28 lu­tego: chiń­ski |
| | gu­ber­na­tor Chen Yi bru­tal­nie |
| | tłamsi pro­te­sty lud­no­ści |
| | lo­kal­nej. Z kon­ty­nentu przy­bywa |
| | ar­mia i roz­po­czyna na wy­spie |
| | rządy ter­roru. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1949 | Na­cjo­na­li­ści po­no­szą klę­skę |
| | w woj­nie i prze­no­szą rząd |
| | Re­pu­bliki Chiń­skiej, na czele |
| | z Czang Kaj-sze­kiem, na Taj­wan. |
| | Wła­dze wy­spy ogła­szają stan |
| | wo­jenny, który zo­sta­nie uchy­lony |
| | do­piero w 1987 roku. Ko­mu­ni­ści |
| | w Pe­ki­nie ogła­szają po­wsta­nie |
| | Chiń­skiej Re­pu­bliki Lu­do­wej. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1950 | Ko­mu­ni­ści od­kła­dają w cza­sie |
| | plan in­wa­zji na Taj­wan ze względu |
| | na wy­buch wojny ko­re­ań­skiej. |
| | Siły Or­ga­ni­za­cji Na­ro­dów |
| | Zjed­no­czo­nych wal­czą z Ko­reą |
| | Pół­nocną, która otrzy­muje ogromne |
| | wspar­cie od Chin. Wojna skła­nia |
| | Stany Zjed­no­czone do |
| | za­pew­nie­nia obrony Taj­wa­nowi. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1955 | Star­cie mię­dzy si­łami zbroj­nymi |
| | Chin i Taj­wanu (znane jako |
| | pierw­szy kry­zys w Cie­śni­nie |
| | Taj­wań­skiej). Pod­pi­sany w 1954 |
| | roku mię­dzy Sta­nami |
| | Zjed­no­czo­nymi i Taj­wa­nem układ |
| | obronny zo­staje spraw­dzony |
| | w prak­tyce. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1958 | Drugi kry­zys w Cie­śni­nie |
| | Taj­wań­skiej: Chiń­ska Re­pu­blika |
| | Lu­dowa pró­buje prze­jąć łań­cuch |
| | wysp Kin­men (zwa­nych nie­kiedy |
| | Jin­min lub Qu­emoy) i Mazu, jed­nak |
| | bez­sku­tecz­nie. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1971 | Taj­wan traci miej­sce w Ra­dzie |
| | Bez­pie­czeń­stwa Or­ga­ni­za­cji |
| | Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych po tym, |
| | jak więk­szość państw |
| | za­gło­so­wała, aby to Chiń­ska |
| | Re­pu­blika Lu­dowa była |
| | re­pre­zen­tan­tem. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1972 | Wi­zytę w Pe­ki­nie składa |
| | pre­zy­dent Ri­chard Ni­xon |
| | i pod­pi­suje ko­mu­ni­kat |
| | szan­ghaj­ski, w któ­rym |
| | „przy­chyla” się do zda­nia, że |
| | ist­nieją tylko jedne Chiny, |
| | a Taj­wan jest czę­ścią Chin. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1975 | Umiera Czang Kaj-szek. |
| | Pre­zy­den­tem Taj­wanu zo­staje |
| | w 1978 roku jego syn, Czang |
| | Ching-kuo. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1979 | Stany Zjed­no­czone ofi­cjal­nie |
| | uznają Chiń­ską Re­pu­blikę Lu­dową, |
| | zry­wa­jąc kon­takty |
| | dy­plo­ma­tyczne z Taj­wa­nem. |
| | Kon­gres ame­ry­kań­ski uchwala |
| | ustawę o sto­sun­kach z Taj­wa­nem, |
| | w któ­rej za­strzega so­bie prawo do |
| | kon­sul­ta­cji wszyst­kich spraw |
| | do­ty­czą­cych bez­pie­czeń­stwa |
| | Taj­wanu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1980 | Po­kło­sie wy­da­rzeń z mia­sta |
| | por­to­wego Ka­oh­siung |
| | w po­łu­dnio­wym Taj­wa­nie: |
| | przy­wódcy pro­de­mo­kra­tycz­nych |
| | pro­te­stów otrzy­mują |
| | wie­lo­let­nie kary wię­zie­nia. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1987 | Po trzy­dzie­stu ośmiu la­tach |
| | wła­dze zno­szą stan wo­jenny. |
| | De­mo­kra­tyczna Par­tia Po­stę­powa |
| | może dzia­łać w ra­mach prawa |
| | i bie­rze udział w wy­bo­rach. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1988 | Umiera Czang Ching-kuo. Na czele |
| | Par­tii Na­ro­do­wej staje Lee |
| | Teng-hui. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1991 | Pierw­sze w pełni de­mo­kra­tyczne |
| | wy­bory do Zgro­ma­dze­nia |
| | Usta­wo­daw­czego. Pre­zy­dent |
| | po­cho­dzi z mia­no­wa­nia, nie |
| | z bez­po­śred­niego wy­boru. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1995 | Prze­mowa pre­zy­denta Lee Teng-huia |
| | pod­czas wi­zyty w Sta­nach |
| | Zjed­no­czo­nych skła­nia |
| | Chiń­czy­ków do prze­pro­wa­dze­nia |
| | ćwi­czeń woj­sko­wych w cie­śni­nie, |
| | w od­po­wie­dzi na co Ame­ry­ka­nie |
| | prze­kie­ro­wują w re­gion dwa |
| | lot­ni­skowce. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1996 | Pierw­sze wy­bory pre­zy­denc­kie na |
| | pod­sta­wie po­wszech­nego prawa |
| | wy­bor­czego dla wszyst­kich |
| | Taj­wań­czy­ków, któ­rzy ukoń­czyli |
| | dwa­dzie­ścia je­den lat. |
| | Zde­cy­do­waną więk­szo­ścią gło­sów |
| | zwy­cięża Lee Teng-hui. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2000 | Po raz pierw­szy pre­zy­den­tem |
| | zo­staje kan­dy­dat |
| | De­mo­kra­tycz­nej Par­tii |
| | Po­stę­po­wej, Chen Shui-bian. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2008 | Do wła­dzy po­wraca Par­tia |
| | Na­ro­dowa na czele z pre­zy­den­tem |
| | Ma Ying-jeou. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2010 | Taj­wan oraz Chiny pod­pi­sują |
| | Ra­mową Umowę o Współ­pracy |
| | Go­spo­dar­czej, która po­zwala na |
| | otwar­cie bez­po­śred­nich |
| | po­łą­czeń lot­ni­czych, |
| | pocz­to­wych oraz tu­ry­stycz­nych, |
| | a także do­pusz­cza wolny han­del |
| | i prze­pływ nie­któ­rych dóbr. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2012 | Ma Ying-jeou po­now­nie zwy­cięża |
| | w wy­bo­rach pre­zy­denc­kich. Na |
| | czele Ko­mu­ni­stycz­nej Par­tii |
| | Chin staje Xi Jin­ping. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2014 | Re­wo­lu­cja sło­necz­ni­ków zmu­sza |
| | ad­mi­ni­stra­cję Ma do |
| | po­rzu­ce­nia prac nad ukła­dem |
| | o wspól­nych in­we­sty­cjach |
| | z Chi­nami. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2015 | Ma Ying-jeou oraz Xi Jin­ping są |
| | pierw­szymi przy­wód­cami |
| | Re­pu­bliki Chiń­skiej oraz |
| | Chiń­skiej Re­pu­bliki Lu­do­wej, |
| | któ­rzy od­by­wają oso­bi­ste |
| | spo­tka­nie (w Sin­ga­pu­rze). |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2016 | Tsai Ing-wen, kan­dy­datka |
| | De­mo­kra­tycz­nej Par­tii |
| | Po­stę­po­wej, zwy­cięża |
| | w wy­bo­rach pre­zy­denc­kich. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2019 | W Hong­kongu wy­bu­chają pro­te­sty |
| | wy­wo­łane no­wym pra­wem |
| | o bez­pie­czeń­stwie na­ro­do­wym |
| | oraz pro­po­no­waną ustawą |
| | o eks­tra­dy­cji, która |
| | pod­po­rząd­ko­wy­wała wła­dze |
| | Hong­kongu i Taj­wanu chiń­skiemu |
| | wy­mia­rowi spra­wie­dli­wo­ści – na |
| | Taj­wa­nie ode­brano to jako |
| | osta­teczne prze­kre­śle­nie idei |
| | „jed­nego kraju, dwóch sys­te­mów” |
| | w bu­do­wa­niu sto­sun­ków z wy­spą. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2020 | Tsai Ing-wen po­now­nie zwy­cięża |
| | w wy­bo­rach pre­zy­denc­kich. |
| | Pe­kin uchwala prawo o „Ochro­nie |
| | bez­pie­czeń­stwa na­ro­do­wego |
| | Spe­cjal­nego Re­gionu |
| | Ad­mi­ni­stra­cyj­nego Hong­kong”. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2020–2023 | Wy­bu­cha pan­de­mia CO­VID-19: |
| | Taj­wan od­no­to­wuje je­den |
| | z naj­niż­szych współ­czyn­ni­ków |
| | śmier­tel­no­ści na świe­cie, choć |
| | w żad­nym mo­men­cie nie |
| | wpro­wa­dził lock­downu. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2022 | Nancy Pe­losi, spi­kerka Izby |
| | Re­pre­zen­tan­tów, jest naj­wy­żej |
| | po­sta­wio­nym urzęd­ni­kiem |
| | ad­mi­ni­stra­cji ame­ry­kań­skiej, |
| | który od­wie­dził Taj­wan od 1996 |
| | roku. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2024 | Wil­liam Lai Ching-te, kan­dy­dat |
| | z ra­mie­nia De­mo­kra­tycz­nej |
| | Par­tii Po­stę­po­wej, zo­staje |
| | pre­zy­den­tem. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+Uwaga o na­zew­nic­twie

Cie­niem na dys­ku­sji o Taj­wa­nie kła­dzie się pro­blem na­zew­nic­twa głów­nych ak­to­rów ca­łej opo­wie­ści. Po­cząt­kowo pod na­zwą „Taj­wan” kryła się główna wy­spa spo­śród więk­szej grupy (zło­żo­nej z po­nad 160), która współ­cze­śnie two­rzy „Re­pu­blikę Chiń­ską” (ang. Re­pu­blic of China, ROC). Re­pu­blika Chiń­ska ist­nieje od prze­łomu lat 1911/1912, kiedy to upa­dła chiń­ska dy­na­stia Qing. Po woj­nie do­mo­wej sto­czo­nej w la­tach 1946–1949 rząd re­pu­bli­kań­ski prze­niósł się na wy­spę Taj­wan, a po­wo­łane tam pań­stwo okre­ślano od tam­tej pory jako „Re­pu­blikę Chiń­ską na Taj­wa­nie”. Choć jest to ofi­cjal­nie sto­so­wana na­zwa, to w ni­niej­szej pracy, dla przej­rzy­sto­ści, sto­so­wana jest krót­sza forma „Taj­wan” lub po pro­stu „wy­spa”.

Jesz­cze przed wojną do­mową wła­dzę w Re­pu­blice Chiń­skiej spra­wo­wała par­tia na­cjo­na­li­styczna. Naj­czę­ściej sto­suje się jej chiń­ską na­zwę: Gu­omin­dang (GMD), zgod­nie ze współ­cze­snym sys­te­mem trans­kryp­cji z ję­zyka man­da­ryń­skiego na an­giel­ski (tzw. pi­nyin), lub Ku­omin­tang (KMT), za star­szą wer­sją trans­kryp­cji. W ni­niej­szej książce po­ja­wia się je­dy­nie ter­min „Par­tia Na­ro­dowa”. Stroną zwy­cię­ską w woj­nie do­mo­wej była Ko­mu­ni­styczna Par­tia Chin (KPCh), która w 1949 roku po­wo­łała „Chiń­ską Re­pu­blikę Lu­dową” (ChRL). Par­tia do dziś spra­wuje rządy w Chi­nach kon­ty­nen­tal­nych. W tej pracy po­ja­wiają się ter­miny „Chiń­ska Re­pu­blika Lu­dowa”, „ChRL”, „Chiny”, a także „Chiny kon­ty­nen­talne”.

Ist­nieje bo­gata i zło­żona tra­dy­cja na­zew­nic­twa, pod ja­kim krył się Taj­wan w li­te­ra­tu­rze an­glo­ję­zycz­nej. W jed­nych z naj­wcze­śniej­szych prac po­ja­wia się ter­min „For­moza”. W prze­szło­ści po­słu­gi­wano się także zwro­tem „wolne Chiny”, za­pewne, aby prze­ciw­sta­wić Taj­wan „Chi­nom znie­wo­lo­nym” – jak po­wszech­nie je po­strze­gano – które roz­cią­gały się po dru­giej stro­nie li­czą­cego 130 km pa­sma wody zwa­nego „cie­śniną”. Pod­czas igrzysk olim­pij­skich taj­wań­scy spor­towcy wy­stę­po­wali w dru­ży­nach o za­sta­na­wia­ją­cej na­zwie „Chiń­skie Taj­pej”, co wy­mu­siły na nich wła­dze z kon­ty­nentu, aby zdu­sić ja­kie­kol­wiek prze­jawy uzna­nia ich nie­pod­le­gło­ści. W przy­padku Świa­to­wej Or­ga­ni­za­cji Han­dlu Taj­wan do­łą­czył do niej w 2001 roku, za­le­d­wie kilka mi­nut po ak­ce­sji Chiń­skiej Re­pu­bliki Lu­do­wej (choć for­mal­nie przy­na­leż­ność uznano po kilku la­tach), jed­nak jako „ob­szar celny”. Nadawca Bri­tish Bro­ad­ca­sting Cor­po­ra­tion (BBC) oraz inne me­dia okre­ślają Taj­wan jako „sa­mo­rządną wy­spę”. Ku wście­kło­ści nie­któ­rych na pew­nych stro­nach in­ter­ne­to­wych pod na­zwą Taj­wanu wid­nieje okre­śle­nie „pro­win­cja”. Jesz­cze inni o Taj­wa­nie mó­wią jak o „pań­stwie de facto nie­pod­le­głym”. Sami Taj­wań­czycy dum­nie mó­wią, że są miesz­kań­cami „wy­spy ko­ron­nej”. Ci o bar­dziej mi­li­tar­nym na­sta­wie­niu okre­ślają swą oj­czy­znę jako „nie­za­ta­pialny lot­ni­sko­wiec” lub „kre­wetkę wci­śniętą mię­dzy dwa wie­lo­ryby”.

W ni­niej­szej książce, pi­sząc o Taj­wa­nie, będę nie­kiedy mó­wił o nim jak o „pań­stwie”. Sto­suję ten ter­min nie dla­tego, że uwa­żam Taj­wan za pań­stwo per se, ale z sza­cunku do licz­nych zna­nych mi Taj­wań­czy­ków, któ­rzy wie­rzą, że wspól­nie bu­dują na­ród i przy­na­leży im się taki sta­tus. Wi­dzia­łem jak po­ni­ża­jące i bo­le­sne są dla Taj­wań­czy­ków kon­takty z ludźmi lub kra­jami, które od­ma­wiają im ist­nie­nia miej­sca, z ja­kiego po­cho­dzą, choć do­sko­nale wie­dzą, że jest to re­alny ob­szar, na­wet je­śli kon­te­sto­wany przez jego są­siada. Nie ukry­wam, że nie je­stem ak­tyw­nym piewcą nie­pod­le­gło­ści dla Taj­wanu, przez co sto­so­wany przeze mnie ter­min „pań­stwo” nie nie­sie ze sobą ta­kiej in­ten­cji. Jest to po pro­stu uzna­nie okre­śle­nia, któ­rym po­słu­gują się główni za­in­te­re­so­wani tym spo­rem – sami Taj­wań­czycy.Uwaga do tłu­ma­cze­nia pol­skiego

Sto­su­jemy wer­sje spo­lsz­czone zgod­nie z „Urzę­do­wym wy­ka­zem pol­skich nazw geo­gra­ficz­nych świata” (np. Kin­men) oraz wer­sje, które przy­jęły się w pol­skich opra­co­wa­niach (np. Czang Kaj-szek za­miast Chiang Kai-shek). Po­zo­stałe na­zwi­ska za­pi­su­jemy tak, jak funk­cjo­nują one na Taj­wa­nie lub w Chi­nach (w za­leż­no­ści od tego, o kim mó­wimy).

Je­śli mowa o Taj­wa­nie jako wy­spie (z wy­łą­cze­niem Kin­men, Mazu i in­nych), sto­su­jemy for­mułę „na Taj­wa­nie”, lecz w po­zo­sta­łych przy­pad­kach – kiedy mó­wimy o Taj­wa­nie jako pań­stwie – pi­szemy „w Taj­wa­nie”.