Telewizja ponowoczesna. Logiki i imaginacje medialne - ebook

Wstęp

Nowe, krytyczne medioznawstwo powinno uwzględniać w jak największym stopniu zróżnicowane oddziaływania społeczne i kulturowe, przekształcając „telewizyjne studiowanie” w prawdziwe „studia nad telewizją”.

Telewizji od lat wieszczy się schyłek, upadek, zmierzch. Próbuje się kreślić wizje początku jej końca, niekiedy używając metafory „nowego początku” lub też upatrując koniecznych przekształceń w zderzeniu z nowymi mediami i cyberkulturą. Trzeba przyznać, że nie jest to do końca nieuprawnione, wpisuje się przecież tak w polemiczny nurt medioznawczy, jak i krytyczną teorię społeczną. A jednak telewizja od lat utrzymuje pozycję medialnego hegemona, co wynika nawet z pobieżnych obserwacji rynku reklamy czy analiz sondaży dotyczących odbioru i korzystania z medium zarówno przez starsze, jak i młodsze pokolenia.

Nie zmienia to wciąż faktu, że współcześnie telewizja stara się dopasowywać do zmian, jakie niosą ze sobą cyfryzacja, nowe technologie, sieć czy wreszcie przekształcenia tradycyjnego podziału na nadawców i odbiorców. W świecie, w którym potencjalny widz telewizji ma możliwość tworzenia i produkowania swoich własnych treści, pozornie pełnej kontroli nad nimi, nie wydaje się dziwne, że telewizja zdaje się zapraszać publiczność do współtworzenia treści programowych, choć wysoce powierzchownie. Obiecuje przy tym pełną partycypację, niejednokrotnie tłumacząc, że to właśnie audytorium, publiczność, odbiorcy – a nawet lepiej: tak zwani zwykli ludzie są jej celem i środkiem w produkcji medialnej. Co ciekawe, owej „zwykłości” telewizja już nie definiuje. Być może, mimo przypisywanej sobie plenipotencji do zarządzania codziennością i podkreślania nieodstępnych związków z rzeczywistością, tak naprawdę nie potrafi lub nie może wyzbyć się tradycyjnych (tutaj: utrwalonych) sposobów prowadzenia dyskursów i narracji?

Różnorakie koncepcje oddziaływania mediów wydają się dziś uniwersalne i wzajemnie kompatybilne. Niemal wszystkie zakładają sytuację modelową, która z konieczności musi pozostać uproszczona, lecz zawsze dotyczyć będzie możliwej interpretacji rzeczywistości – tej „przedtelewizyjnej”, istniejącej, zanim telewizja zobrazuje i przekształci ją na swoje potrzeby. W prawie każdej teorii mediów, a szczególnie krytycznej, istotne jest podkreślanie absolutyzmu mediów masowych w reprezentowaniu i opisywaniu zdarzeń pochodzących z tak zwanego „prawdziwego” (pozatelewizyjnego) świata. Ważna staje się też kwestia sprawczości telewizji czy też jej ingerencja w rzeczywistość, którą można badać z pomocą performatyki, dziedziny nauk humanistycznych zajmującej się każdym działaniem społecznym i kulturowym.

Cele badawcze

Wobec zasygnalizowanych wyżej zjawisk określam cele moich rozważań. Po pierwsze, proponuję wprowadzenie performatyki do dyskursu medioznawczego. W mojej opinii przedkładane przez tę dziedzinę badań pojęcia pozwalają na holistyczne, dokładne określenie działań i funkcji współczesnej telewizji. Performatyka wiąże się w równym stopniu z filozofią języka i pragmatyką językową (jak rozumiał ją twórca pojęcia performatywności John L. Austin), jak i praktyką działań symbolicznych. Semiotyczny charakter współczesnej telewizji, dający wyrazić się choćby poprzez rytualność czy zabawę, zdaje się łączyć językowy, wizualny i medialny obraz świata. Za pomocą zawartych w tytule tej pracy logik i imaginacji będę próbował naszkicować teoretyczną refleksję telewizji jako zjawiska performatycznego oraz wykazywać konkretne performatywne działania telewizji w jej postępowaniu z rzeczywistością.

Drugim celem tej pracy jest próba zdefiniowania logik medialnych jako rzeczywistych procesów, jakich dokonuje i jakie proponuje telewizja w obrazowaniu realności. Pragnę nazwać także imaginacje medialne – ewentualne doznania estetyczne odbiorców i twórców telewizji, czyli wyobrażenia o wypełnianiu funkcji mediów i jej własnych, transpozycjach narracyjnych. Innymi słowy, celem tej pracy jest rekonstrukcja momentów autodefinicyjnych zawartych w przekazach telewizji o rzeczywistości.

Trzecim celem, który stawiam sobie w niniejszych rozważaniach, jest próba zredefiniowania współczesnej telewizji. Proponuję równoznaczne potraktowanie tytułowej „telewizji ponowoczesnej” oraz „telewizji performatywnej” i „telewizji rzeczywistości”. Próba ta, biorąc pod uwagę współczesne przekształcenia świata i mediów, wydaje mi się uprawniona, choć oczywiście w ograniczonym zakresie. Przypuszczam jednak, że performatywne określanie charakteru real TV skutkować może również przyszłymi wnioskami dla innych badaczy. Będzie też wpisywać się w krytyczne podejście kulturoznawcze i medioznawcze, bez którego trudno o uściślenie ponowoczesnego charakteru mediów, szczególnie telewizji – paradoksalnie poddawanej aktom kontestacji, a także wyrazom aprobaty.

Przedmiot badań

Właśnie taka telewizja będzie tematem niniejszej pracy. Nazywam ją tutaj telewizją ponowoczesną, aby wyrazić różnorodność sposobów jej interweniowania w otaczający nas świat, definiowany w ostatnich kilku dekadach przez wielu badaczy – socjologów, kulturoznawców, w tym także i medioznawców – jako ponowoczesny. Interwencja w realność, którą mam na uwadze, w tej perspektywie interpretacyjnej ma konotacje konstruktywistyczne, to znaczy – najogólniej ujmując – zakładam, że telewizja współtworzy kształty rzeczywistości kulturowej zwanej ponowoczesną, istnieje na styku realności i medialności (w różnym stopniu), jednocześnie zaprzeczając telewizyjności i akcentując ją.

Oczywiście nie jestem w stanie przedstawić wszystkich nurtów, gatunków czy tendencji występujących obecnie w przekazach telewizyjnych, dlatego jako przedmiot badań wybieram tę telewizję, która zdaje się najbardziej podkreślać „codzienność” i „rzeczywistość” – real TV. Nurt ten nie jest bezpośrednim gatunkowym przełożeniem tak zwanych reality media, którego podstawową cechą jest brak scenariusza (non-scripted) – oznacza to, że następować będzie w real TV zrównanie autentyczności i fikcyjności przekazu, tak pod względem narracyjnym, jak i semantycznym. Dodatkowo treść takich programów wypełniać będzie tematyka możliwie najbardziej wrażliwa społecznie. Tak określony przedmiot moich rozważań nazywać będę dalej zamiennie real TV, reality i telewizją rzeczywistości, lub niekiedy po prostu telewizją.

Spośród szerokiej oferty programowej skupię się na jej polskich reprezentantach, które w mojej opinii najwyraźniej i najdobitniej wpisują się w dominujący paradygmat medialnego urzeczywistniania świata. Będą to programy czysto rozrywkowe oraz rozrywkowe z elementami społecznymi, takie jak Ukryta prawda telewizji TVN, Dlaczego ja? Polsatu, Szkoła życia TVP 2, Prawdziwe życie TVP 1 oraz Warsaw shore – Ekipa z Warszawy MTV Polska. W prowadzonych przeze mnie analizach pojawią się jeszcze inne programy (docu-reality, mock-documentary, reality show), aby możliwie jak najpełniej zobrazować stan i kondycję tej części medialnej rzeczywistości.

Do wymienionych wyżej dołączę także programy informacyjne – Wiadomości (TVP1), Fakty (TVN) i Wydarzenia (Polsat). Choć podobny krok może się wydać nieuzasadniony, produkcje te również są przedstawicielami real TV. Mimo odmienności genologicznych i typologicznych pozostają w ścisłych związkach z pozamedialną rzeczywistością: relacjonują i obrazują powszedniość poprzez dobór najbardziej spektakularnych i istotnych (według nich) zdarzeń, jednocześnie zrównując pod względem narracyjnym i semantycznym bezpośredniość, autentyczność i medialność przekazu. Funkcjonują zatem w sposób dialektyczny: z jednej strony są osadzone w dyskursie autopromocyjnym (stanowiąc pozycję wizerunkową i uwiarygodniając stację telewizyjną w odbiorze społecznym), a tym samym są silnie nastawione na referencję rzeczywistości, w sposób jednak silnie nacechowany interpretacyjnie i niejednoznacznie eksplikowany.

Dla zachowania medioznawczego porządku w całej pracy będę oddzielał od siebie telewizyjną rozrywkę i informację, przytaczając jednak studia przypadków za każdym razem dla obu tych obszarów. Odcinki programów rozrywkowych i informacyjnych z ramówek telewizyjnych 2013 i 2014 roku dobrałem tak, by jak najwyraźniej oddały proponowaną przez mnie siatkę pojęciową. Uważam, że taka selekcja epizodów poszczególnych programów będzie oddawać podejmowane tu zagadnienia w takim samym stopniu jak analiza odcinków z określonego czasu emisyjnego, na przykład – jednego miesiąca. Do analizy mógłbym również wykorzystać inne niż wybrane epizody, ponieważ, co postaram się wykazać we właściwej części tekstu, są one pod wieloma względami identyczne.

Selekcji programów telewizyjnych wykorzystanych w badaniach towarzyszyć musi wątpliwość dotycząca tożsamości gatunkowej, szczególnie różnic między scripted a non-scripted television. Jako praktyk mediów uważam jednak, że każdy program telewizyjny – także ten oparty na formatowych założeniach nieingerowania w rzeczywistość – posiada scenariusz, nawet jeśli występują w nim prawdziwe postaci w rzeczywistych sytuacjach (takich jak programy informacyjne), a nie aktorzy. Ich twórcy mają ponadto możliwość rekonstruowania wydarzeń w sposób celowy i wynikowy. Telewizja tutaj omawiana nie ma poza tym charakteru ściśle dokumentalnego.

W niniejszej pracy dominują programy graniczne dla tradycyjnie gatunkowych wyznaczników reality. Pojawiają się tu jednak również przedstawiciele reality show, mającego miękkie granice (ontyczne czy też ontologiczne), reprezentującego performatyczny obszar gatunku. Wyłączone z analizy z kolei zostają – mające otwarcie performatywny charakter – talent shows (ich realność jest z założenia poddana przetworzeniu, są również ściśle reżyserowane).

Połączenie programów kwalifikowanych jako rozrywkowe i informacyjne będzie tutaj próbą określenia real TV jako nurtu granicznego między telewizyjnością a codziennością, innymi słowy: jako ciągłego procesu mediatyzacji realności, podkreślanego dodatkowo zabiegami narracyjnymi i semantycznymi. A zatem genologicznie ugruntowane dla reality rozgraniczenie, oparte na dychotomii fakty-fikcja, uważam tutaj za zbędne i tylko komplikujące omawianą w tej pracy problematykę.

Problemy badawcze

Tytuł książki określa główny problem poruszany w tej pracy. Pytał będę o to, jak to, co nazywam telewizją rzeczywistości, postępuje z rzeczywistością poza- (czy może lepiej: przed-) telewizyjną? Innymi słowy, chodzi tu o wskazanie, jak real TV obchodzi się ze światem, który obrazuje? Posługiwanie się kategoriami performatyki powinno umożliwić mi znalezienie odpowiedzi na to pytanie. Wykorzystanie tej metodologii badań pozwoli na swoiste remediacje teoretycznych uwarunkowań medioznawstwa i performatyki z pomocą proponowanej przeze mnie w tytule tej pracy siatki pojęciowej. Paradoksalnie negocjacyjna wartość telewizyjnej realności uwidacznia równoczesną otwartość i zamkniętość medialnej maszynerii, która wydaje się ponowoczesnym społeczno-kulturowym systemem komunikacyjnym opartym na performansie: spektaklu, widowisku i nieustającym eksperymencie.

Główny problem badawczy podzieliłem na trzy szczegółowe, które rozwijam w poszczególnych rozdziałach. Pytanie pierwsze dotyczy tego, czy można real TV określić równocześnie telewizją ponowoczesną oraz telewizją performatywną? Pytam więc o to, czy sposoby postępowania współczesnej telewizji z realnością można opisywać w kategoriach performansu?

Drugie pytanie dotyczy tego, jak omawiana tutaj telewizja określa swoją własną realność? Jest to jednocześnie próba nazwania momentów autodefinicyjnych real TV zawartych w postulowanych przez społeczeństwo oraz samą telewizję funkcjach (zwanymi funkcjami mediów masowych) i ich rzeczywistym wykonywaniu w postępowaniu przez telewizję z rzeczywistością nieskadrowaną, których realizację nazywam logikami medialnymi.

Trzecie pytanie dotyczy wyobrażeń telewizji o samej sobie oraz o rzeczywistości, którą obrazuje. Interesuje mnie, czy istnieją jakieś ujednolicone, skodyfikowane sposoby postrzegania funkcji telewizji (faktycznych i postulatywnych) przez twórców, producentów i odbiorców? Innymi słowy, pytanie dotyczy projekcji i fantazmatów telewizji determinujących tak same imaginacje o jej miejscu w ponowoczesnym społeczeństwie, jak i wspominane wyżej logiki medialne.

Hipotezy

W związku z tak sformułowanymi pytaniami badawczymi wydaje się, że mogę zaryzykować postawienie trzech hipotez dotyczących relacji przedmiotu i problemów badawczych. Hipoteza pierwsza – telewizja rzeczywistości jest obrazem: możliwą wersją prezentowanej w niej realności, jednak tak samo realną jak przedmiot jej obrazowania. Hipoteza druga – opisywaną tutaj real TV można uniwersalnie nazwać performansem, czyli działaniem urzeczywistnionym społecznie. Hipoteza trzecia – dotycząca autoreferencyjności telewizyjnej – występuje w telewizji rzeczywistości zależne ustanawianie się, definiowanych wyżej we wstępie, logik i imaginacji medialnych.

Metodologia badań

Wobec przedstawionych problemów badawczych i hipotez muszę określić interpretacyjny klucz analizy. Performatyka nie zajmuje się badaniem wpływu i oddziaływania mediów na rzeczywistość, lecz określaniem własnych cech badanego medium jako rzeczywistych, a zatem – performatywnych. W związku z tym konieczna staje się próba interpretacji znaczenia poszczególnych działań telewizji przeprowadzona z użyciem analizy semantycznej. Dzięki niej określę znaczenia telewizyjnych tekstów i sposoby ich funkcjonowania w złożonym ekosystemie współczesnych mediów. Myślę, że można ją zastosować spójnie do wszystkich problemów przedstawianych w tej pracy.

Analiza semantyczna wydaje mi się tutaj zbieżna z analizą performatyczną, ponieważ performatyka pozwala na potraktowanie form społecznej i kulturowej ekspresji zarówno jako praktycznych, jak i estetycznych, poddaje badaniu realne działania (logiki) w wyniku zamierzonych poczynań (imaginacji). Dlatego też analizę semantyczną i performatyczną wykorzystam razem jako metodę.

Programom real TV będę się więc przyglądał w sposób holistyczny, posługując się metodą hermeneutyczną. Postaram się nie tyle odczytywać teksty i znaczenia telewizji rzeczywistości, co zrozumieć ich sens, traktując je jako wycinki realności. Wiąże się z tym ryzyko utraty czytelności całego wywodu, które jednak postaram się zniwelować poprzez próby weryfikacji każdej przywoływanej teorii i w miarę możliwości dokładne określenie czynników performatywnych, za pomocą studiów przypadków. Performatyka prowadzi mnie do poruszania się w hermeneutycznym kole, w którym kompleksowe odczytanie znaczeń i sensów będzie polegać na określeniu ich przez poszczególne ich części, tak jak „domysł i uprawomocnienie są odniesione do siebie kołowo, stanowią subiektywne i obiektywne nastawienie do tekstu”. Wydaje mi się to zbieżne z relacją opisywanych w tej pracy logik i imaginacji – jedne konstytuują drugie, pozostając w nieprzerwanej zależności. Poszukiwanie znaczenia będę rozumiał tutaj jako próbę zdefiniowania logik medialnych, a poprzez określenie medialnych imaginacji postaram się odczytać idee telewizyjnych tekstów i dyskursów. Uważam, że zastosowanie tutaj popularnych w medioznawstwie analiz – krytycznej dyskursu lub treści – siłą rzeczy sprowadziłoby moje rozważania tylko do czystych studiów przypadków, a poszukiwanie performansów i próba zrozumienia meritum logik i imaginacji pozostałaby niewykonalna. Tym samym – poprzez wybór metody hermeneutycznej – moje szanse na szerokie i pogłębione ujęcie tematu, polegające na zestawieniu teorii, praktyki i wielości kontekstów, wydają się realne.

Założenia teoriopoznawcze

Uzasadnieniem dla przyjętych w tej książce metod badawczych będzie hybryda teoretyczna o charakterze próbnym, wyrażająca jednocześnie performatywny charakter omawianej tu telewizji. Postanowiłem przeprowadzić eksperyment, podążając w moich rozważaniach za czterema myślicielami, których diagnozy zdają się oscylować wokół kondycji współczesnego społeczeństwa, kultury i mediów.

Ponowoczesność można – za Zygmuntem Baumanem – określać za pomocą deregulacji, negocjacji aksjologiczno-etycznych, płynność działań i idei. Konstatacje polskiego socjologa wydają się w wielu miejscach zbieżne z obserwacjami francuskiego filozofa Jeana Baudrillarda, który – choć snuje momentami apokaliptyczną wizję współczesnego społeczeństwa i kultury, korzystając przy tym z pojęć konsumpcji, milczących mas, symulacji, symulakrów i hiperrzeczywistości – także dostrzega niedookreśloność i wysoką dyskursywność zjawisk medialnych i pozamedialnych. Spektakularność społeczeństwa, jego konsumpcyjny charakter i kulturowe przekształcenia materialne opisuje również inny francuski myśliciel – Guy Debord. Uważa on, że obecnie spektakl stał się celem i środkiem do realizacji niemal wszystkich aspiracji i działań ludzkich. Według niego to właśnie spektakl jest ciągle konstytuującą się metaforą świata, tworzącą zamknięty obieg realności i medialności. Ostatnim z przywoływanych przeze mnie autorów jest niemiecki konstruktywista Niklas Luhmann, który widzi w mediach masowych osobny system, oparty na autotelicznym, autodefinicyjnym i autoreferencyjnym (środki i cele znowu razem!) zjawisku autopoesis, określającym realność telewizji.

Przyznaję, że zawartą w tej książce analizę można by prowadzić na podstawie dokonań każdego z wymienionych wyżej humanistów osobno. Postanowiłem jednak przeprowadzić teoretyczną próbę pogodzenia ich niejednokrotnie kontrowersyjnych i odważnie stawianych tez wzajemną argumentacją. Zachęciły mnie do tego pisma performatyków, między innymi amerykańskiego teatrologa Richarda Schechnera. Posługuje się on o wiele większą liczbą tekstów autorstwa wybitnych filozofów w celu przedstawienia nieograniczonych możliwości performatyki oraz dla uznania performansu jako trafnej kategorii opisu współczesności. Podobnie sugeruje amerykański kulturoznawca Jon McKenzie, dla którego performatyka i performatywność są nieodłącznym współcześnie pojęciem w tworzeniu się, kształtowaniu i odczytywaniu zjawisk społecznych i kulturowych.

W ten sposób performatyka – jako namysł nad współczesnością i zespół rozproszonych metod badawczych – w pełni włącza się do mojej pracy. Wydaje mi się w wielu miejscach zbieżna z teoriami Baumana (płynnością, widowiskowością), Baudrillarda (symulacją, immersją), Deborda (spektaklem, produkcją kulturową) i Luhmanna (systemem, autopojetycznością). W performatyce kluczowymi pojęciami są autopojetyczna pętla feedbacku (za niemiecką badaczką Eriką Fischer-Lichte, autorką kanonicznej książki o estetyce performatywności; w zasadzie jest ona tożsama z Luhmannowskim autopoesis) oraz liminalność: przejście, przemiana, jak i równocześnie metaforyczna kontynuacja raz przyjętego sacrum, realizowanego za pomocą przedstawienia, widowiska czy spektaklu.

Odpowiedzi na stawiane w tej książce pytania badawcze powinny stać się możliwe dzięki zastosowaniu tej hybrydowej teorii oraz próbie ich empirycznej weryfikacji, opartej na studiach przypadków, stanowiących przedmiot moich rozważań. Zakładam, że, pozornie niesprawdzalne, wielkie teorie mogą, po poddaniu ich syntezie, tłumaczyć się wzajemnie, a także okazać się namacalne i rzeczywiste. Będą również określały realność telewizji rzeczywistości.

Stan badań

Zastały stań badań w świetle problemów stawianych w tej pracy nie wydaje się satysfakcjonujący i nie przynosi oczywistych odpowiedzi na moje pytania badawcze mimo obfitości medioznawczych, socjologicznych i kulturoznawczych analiz współczesnej telewizji. Jest to bezpośredni powód, dla którego zdecydowałem się napisać tę książkę, próbując osadzić moje rozważania w bogatym zbiorze już istniejących opracowań. Do najistotniejszych autorów literatury przedmiotu z pewnością trzeba zaliczyć Dietera Merscha, Matta Briggsa czy Jasona Mittela.

Dokonania rodzimych autorów również wnoszą ważki wkład do medioznawczego dyskursu, by wymienić choćby Małgorzatę Bogunię-Borowską, Agnieszkę Ogonowską, Małgorzatę Lisowską-Magdziarz oraz Wiesława Godzica, podnoszących temat telewizji z perspektywy kulturoznawczej, socjologicznej, fenomenologicznej czy edukacji medialnej. Do szczególnie istotnych zaliczam też antologię tekstów wiodących medioznawców o światowej renomie – Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia zebranych przez Tomasza Bielaka, Mirosława Filiciaka oraz Grzegorza Ptaszka – z uwagi na bardzo aktualny, nowatorski, niekiedy interdyscyplinarny charakter zamieszczonych tam artykułów. Ze stanowiskiem wymienianych badaczy będę niejednokrotnie polemizował, ponieważ ich argumentacja i wnioski są niekiedy niemożliwe do przełożenia na zastosowaną przeze mnie metodologię.

Wśród niewymienionych wcześniej badaczy, wnoszących istotny wkład w rozwój performatyki, należy wspomnieć o Arturze Dudzie, toruńskim kulturoznawcy, który doszukuje się performatywnych korzeni w telewizyjnych programach reality, a także o Jacku Wachowskim, autorze jednego z ciekawszych opracowań na temat performatyki w polskiej literaturze przedmiotu. Także tutaj przydatne okazują się opracowania tekstów pod zbiorową redakcją Katarzyny Skowronek i Katarzyny Leszczyńskiej Performatywne wymiary kultury, a także Ewy Bal i Wandy Świątkowskiej Performans, performatywność, performer…, gdzie przywołano i trafnie zdefiniowano wiele podejmowanych, także przeze mnie, aspektów współczesności.

Struktura pracy

Struktura niniejszej książki jest problemowa i rozwija siatkę pojęciową zaproponowaną w tytule. W rozdziale pierwszym podejmuję próbę określenia ponowoczesności i współczesnej estetyki przekazów telewizyjnych. Staram się odczytać ponowoczesność poprzez performatykę i statuujące ją elementy: widowiskowość, przedstawieniowość, spektakularność, rytualność, zabawowość. W tej części pracy dokonuję najbardziej ryzykownego działania, polegającego na próbie wpisania w paradygmat performatyczny dokonań Baumana, Baudrillarda, Deborda i Luhmanna. Tak prowadzony eksperyment domaga się wprowadzenia kategorii rytuału w ujęciu Victora Turnera, zabawy i przekształcania działań według Ervinga Goffmana, liminalności McKenziego i autopojetyczności Fischer-Lichte. Zastosowanie tych pojęć sprawdzam w zestawieniu z symulacją, symulakrami i hiperrzeczywistością Baudrillarda, odnoszę je także do symboliczności, replik oraz duplikatów w interpretacji Umberto Eco. Za każdym razem usiłuję ilustrować te eksperymentalne syntezy z wykorzystaniem określonych w przedmiocie badań programów real TV. Interesują mnie tutaj zarówno zbieżności przywoływanych teorii, ich praktyczne (performatywne) działania oraz prawdopodobnie związana z nimi autoteliczność telewizji rzeczywistości.

Powyższy szeroki zakres teoretyczny wykorzystuję w rozdziale drugim jako podstawę do jego empirycznej weryfikacji. Staram się określić, czym są tytułowe logiki medialne i jakie znajdują one zastosowanie w tworzeniu i utrwalaniu się sposobów postępowania telewizji z obrazowaną przez siebie rzeczywistością. Stosuję do tego własną siatkę pojęciową, zgodną z kategoriami opisywanymi w rozdziale pierwszym. Za każdym razem sprawdzam jej zastosowanie na konkretnych przykładach. Rozważania w tej części książki rozpoczynam od próby nakreślenia hierarchii aksjologicznej, która pozostając w nadrzędnie funkcjonującej sytuacji estetycznej, jednocześnie określa dalej omawiane logiki. Następnie Baudrillardowskie stadia obrazów oraz repliki i duplikaty w ujęciu Eco przedstawiam za pomocą logiki obrazowania obrazów, czyli prowadzenia telewizyjnej narracji za pomocą już wyemitowanych lub skodyfikowanych kadrów. Dalej przyglądam się mieszaniu fabuł w programach informacyjnych i rozrywkowych nurtu real TV, które w mojej interpretacji polega na każdorazowym dostosowywaniu narracji i ilustrowaniu wątków rozbieżnymi aspektami i zabiegami scenariuszowymi. Kolejną omawianą logikę nazywam jednorodnością strukturalną, funkcjonującą w sposób trwały i spójny dla niemal wszystkich programów reality, niezależnie od różnic genologicznych i typologicznych. Podobne struktury obrazowania idei i zabiegi narracyjne zdają się występować tak w magazynach informacyjnych, jak i programach rozrywkowych. Rozrywkowa metanarracja jest następną logiką omawianą w tej części pracy. Wykorzystuje ona performatywne elementy: autopojetyczność, liminalność, rytuał oraz zabawę do zarysowywania niemal każdego tematu podejmowanego przez telewizję rzeczywistości. Ostatnim elementem rozdziału jest logika konwencjonalności ramowania, którą real TV posługuje się, by radzić sobie z obrazowaniem nieuchwytnych zjawisk, jak styl życia, religia czy konflikty wojenne.

W rozdziale trzecim zajmuję się medialnymi imaginacjami. Jest to pewna metafora odnosząca się do funkcji mediów masowych, które z siłą powtarzanego mitu utrwalają wyobrażenia telewizji o jej rolach i zadaniach wobec kultury i społeczeństwa. Usiłuję zdefiniować je za pomocą wcześniej wprowadzonych pojęć, uznając spektaklistyczność, konsumpcjonizm i rytualność za nadrzędnie funkcjonujące tutaj mechanizmy. Jedność funkcji, mitu i fantazmatu omawiam w części pierwszej rozdziału. Część drugą poświęcam płynnej intencji (wy)twórczej, która zdaje się towarzyszyć autorom, producentom i odbiorcom telewizyjnych przekazów – Baumanowska płynność wydaje mi się najbardziej trafnym desygnatem ich niepewnych zamiarów produkcyjno-interpretacyjnych. W dalszej kolejności przechodzę już konkretnie do refleksji nad funkcjami telewizji rzeczywistości jako medium masowego. Na początku przyglądam się funkcji informacyjnej, szukając imaginacyjności w równie prawdopodobnym określeniu telewizji jako dezinformującej. Informowanie wiąże się z rozpowszechnianiem i udostępnianiem wiedzy na podstawie ich jakości i wartości względem potrzeb nadawców i odbiorców. Szukał więc będę performatywnego kształtowania się publikacji medialnych o charakterze poznawczym. Następnie omawianą funkcję edukacyjną nazywam imaginacją o telewizyjnym wychowywaniu. Moje rozważania skupiają się ponownie na problemie realnej selekcji i prezentacji wiadomości, tłumaczących zawiłości społeczne i kulturowe oraz dokonywania w telewizji rzeczywistości „wychowawczej” analizy wydarzeń i problemów. Kolejną omawianą funkcją jest funkcja socjalizująca. Zastanawiam się nad doborem przez real TV obrazu poszczególnych grup społecznych i sposobem ich reprezentowania. Imaginację o medialnej socjalizacji rozważę przez pryzmat kształtowania wzorów zachowań mających określać tożsamość twórców i publiczności telewizji reality. Ostatnią część rozdziału poświęcam funkcji kulturotwórczej, o której imaginację staram się przedstawić poprzez nadrzędne wskazanie kultury telewizyjnej realności, dominującej nad innymi aspektami kulturalnymi i kulturowymi.

***

Swoje miejsce w naukowym dyskursie o mediach widzę w połączeniu mojej praktycznej wiedzy o telewizji, którą zdobyłem przez kilkanaście lat pracy jako dziennikarz, redaktor, wydawca i lektor, z teoretycznymi refleksjami nad współczesną kondycją medialną. Będę szukał potwierdzeń moich intuicji w badaniach, ale także analizując pracę wielu moich telewizyjnych koleżanek i kolegów. Być może to po części tłumaczy eksperymentalny charakter niniejszego opracowania.

Warszawski kulturoznawca Mirosław Filiciak wskazuje na potrzebę „wyjścia zza biurka”, by nadać badaniom medioznawczym osobistego doświadczenia. Dokonuję tutaj zupełnie odwrotnego zabiegu: ze świadomością eidos, jakie posiadłem podczas mojej praktyki telewizyjnej, zajmę się poszukiwaniem medialnego ethos – poruszając się między teorią a pragmatyką, między logikami a imaginacjami, zanurzając się w medialnym performansie. Mam nadzieję, że eksperyment ten okaże się udany, a moje rozważania wniosą wkład w nauki o mediach.

***

Dziękuję mojemu promotorowi – profesorowi Janowi P. Hudzikowi – za nieocenione wskazówki, pomoc i wsparcie na każdym etapie pisania tej pracy. Za wiele inspirujących rozmów oraz rysunki dziękuję Bartkowi Staworko. Szczególne podziękowania należą się mojej żonie Ani – bez jej cierpliwości i wytrwałości nie znalazłbym ani czasu, ani wystarczającej motywacji do napisania tej książki.

------------------------------------------------------------------------

T. Miller, Turn Off TV Studies!, „Cinema Journal” 2005, vol. 45, nr 1, s. 100.

Zob. J.P. Hudzik, Teoria mediów w metarefleksji nad kulturą, P. Celiński (red.), Kulturowe kody technologii cyfrowych, Wydawnictwo WSPA, Lublin 2011, s. 78–80.

Zob. A. Ogonowska, Gatunki telewizyjne E. Chudziński (red.), Słownik wiedzy o mediach, Warszawa–Bielsko-Biała 2010, s. 318–320.

Docu-reality – gatunek telewizyjny, w którym występują postaci w niereżyserowanych (choć często aranżowanych) sytuacjach. Mock-documentary – gatunek telewizyjny oparty na fikcyjnych wydarzeniach, „fałszywy dokument”. Reality show – gatunek telewizyjny przyjmujący często formę konkursu, w którym uczestnicy prezentują swoje umiejętności lub styl życia.

A. Ogonowska, Gatunki telewizyjne…, s. 320–321. Badaczka rozszerza pojęcie real TV nawet o seriale telewizyjne, opierając się na rozumieniu telewizji rzeczywistości jako łączącej autotematyzm i inwigilację, co może być punktem wyjścia dla dalszych rozważań.

Zob. opis analizy tekstów kulturowych polegający na poszukiwaniu performatywnych działań człowieka i społeczności, np. B.K. Alexander, Etnografia performatywna. Odgrywanie i pobudzanie kultury, przeł. Ł. Marciniak, N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 581–622.

Zob. np. D. Taylor, A forum on Theatre and Tragedy in the Wake of September 11, 2001, „Theatre Journal” 2002 nr 54, s. 95.

Zob. więcej na temat metody hermeneutycznej, np. E. Wysocka, Hermeneutyka, T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004, t.2., s. 186–187.

P. Ricoeur, Wyjaśnianie i rozumienie, przeł. K. Rosner, idem, Język, tekst, interpretacja: wybór pism, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989, s. 166.

Zob. P. Ricoeur, Hermeneutyczna funkcja dystansu, przeł. P. Graff, idem, Język, tekst, interpretacja, op. cit., s. 241.

Zob. np. Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, przeł. J. Margański, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.

Zob. np. J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2005.

Zob. G. Debord, Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu, przeł. M. Kwaterko, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006.

Zob. np. N. Luhmann, Realność mediów masowych, przeł. J. Barbacka, Wydawnictwo Gajt, Wrocław 2009.

Zob. np. R. Schechner, Performatyka. Wstęp, Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, Wrocław 2006.

Zob. J. McKenzie, Performuj albo… Od dyscypliny do performansu, przeł. T. Kubikowski, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2011.

Zob. E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2008.

Zob. D. Mersch, Teorie mediów, przeł. E. Krauss, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2010.

Zob. M. Briggs, Telewizja i jej odbiorcy w życiu codziennym, przeł. B. Radwan, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012.

Zob. np. J. Mittel, A Cultural Approach to Television Genre Theory, R. Allen, A. Hill (red.), The Television Studies Reader, Routledge, London 2004.

Zob. M. Bogunia-Borowska, Fenomen telewizji. Interpretacje socjologiczne i kulturowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012.

Zob. np. A. Ogonowska, Telewizja w edukacji medialnej, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2009.

Zob. np. M. Lisowska-Magdziarz, Media Powszednie. Środki komunikowania masowego i szerokie paradygmaty medialne w życiu codziennym Polaków u progu XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.

Zob. np. W. Godzic, Telewizja i jej gatunki po „Wielkim Bracie”, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2004.

T. Bielak, M. Filiciak, G. Ptaszek (red.), Zmierzch telewizji? Przemiany medium. Antologia, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011.

Zob. A. Duda, Performans na żywo jako medium i obiekt mediatyzacji, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011.

Zob. J. Wachowski, Performans, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk 2011.

Zob. K. Skowronek, K. Leszczyńska (red.), Performatywne wymiary kultury, Wydawnictwo Libron, Kraków 2012.

Zob. E. Bal, W. Świątkowska (red.), Performans, performatywność, performer. Próby definicji i analizy krytyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.

Zob. np. V. Turner, Proces rytualny. Struktura i antystruktura, przeł. E. Dżurak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2010.

Zob. E. Goffman, Analiza ramowa. Esej z organizacji doświadczenia, przeł. S. Burdziej, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2010.

Zob. M. Filiciak, Media, wersja beta. Film i telewizja w czasach gier komputerowych i Internetu, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2013, s. 43–49.