Trajan Optimus Princeps. Życie i czasy - ebook

Cesarz Trajan był niewątpliwie bardzo lubiany za swego życia, kiedy to nazywano go Optimus Princeps – „Najlepszym Princepsem”. Po jego śmierci mawiano, że żaden inny cesarz nie tylko nie zdoła go przewyższyć, ale nawet nie dorówna mu pod względem popularności wśród ludu, a pamięć o nim pozostawała żywa przez wieki. W połowie IV w. utrzymywano, że okazywał najwyższą uczciwość i cnotę w sprawach państwowych, a największe męstwo – w wojskowych, podczas gdy senat rzymski zapowiedział, że będzie pozdrawiał każdego nowo wybranego władcę życzeniem, aby był szczęśliwy jak August i równie doskonały co Trajan. Konstrukcje architektoniczne wzniesione za panowania Trajana robiły wrażenie na tych, którzy żyli jeszcze długo po nim: cesarz Constantius II, który wizytował Forum Trajana w Rzymie, stwierdził, że to „najbardziej wykwintna struktura pod niebem, podziwiana nawet przez samych bogów”, zaś Cassiodorus napisał: „Forum Trajana, bez względu na to, jak często się na nie spogląda, zawsze wydaje się wspaniałe”OD TŁUMACZY

Przekład niniejszej książki został dokonany wspólnymi siłami Michała Norberta Faszczy i Michała Baranowskiego (rozdziały: V, VI i VII). Każdy, kto miał okazję tłumaczyć pracę traktującą na temat starożytności, z pewnością zdaje sobie sprawę z mnogości wiążących się z tym problemów. W większości dotyczą one antycznej onomastyki, ale również rozbieżności w zakresie terminologii stosowanej w językach angielskim (którym posługuje się Julian Bennett) i polskim. W związku z powyższym, konieczne jest przedstawienie Czytelnikowi zasad przyjętych podczas sporządzania przekładu. Zapoznanie się z nimi z pewnością ułatwi Czytelnikowi dalszą lekturę:

1) Wszystkie daty wymienione w tekście odnoszą się do czasów po narodzeniu Chrystusa, chyba że wyraźnie zaznaczono inaczej.

2) Z treści przekładu wyeliminowano jawne, ahistoryczne anglicyzmy, takie jak np. general, czy marshall. Zamiast nich zastosowano terminy powszechnie przyjęte w języku polskim (w tym przypadku: „wódz/dowódca”, „głównodowodzący”).

3) Widniejące na dole stron przypisy zostały zachowane w formie maksymalnie zbliżonej do oryginalnej; wyjątkiem były angielskie końcówki dodane do łacińskich nazwisk, które usunięto (np. „Liv.”, zamiast „Livy”, „Plin.”, zamiast „Pliny”).

4) Jeżeli w cytatach pojawia się nawias kwadratowy, wówczas mamy do czynienia z uzupełnieniem wprowadzonym przez autora; jeżeli po uzupełnieniu znalazł się dopisek „przyp. tłum.”, wówczas oznacza to, że zostało ono wprowadzone na użytek wydania polskiego.

5) Wszystkie słowa łacińskie zostały podane w mianowniku, za wyjątkiem terminu „princeps”, którego znaczenie odpowiada „cesarzowi” i który jest powszechnie stosowany w polskiej literaturze tematu; w przypadku liczby mnogiej każdorazowo rezygnowano z dodawania polskich końcówek, tworząc odpowiednie formy łacińskie (np. „legio” – „legiones”).

6) Zachowano przyjętą przez autora uwspółcześnioną pisownię nazw i terminów łacińskich, w związku z czym na łamach książki pojawia się „Gnaeus” (nie: „Cnaeus”), czy „Basilica Julia” (nie: „Basilica Iulia”). Powoduje to pewną niekonsekwencję w przypadku konieczności rozwinięcia łacińskich skrótów, w których każdorazowo widnieje „C”, zamiast „G”, i „I” zamiast „J”. Tłumacze uznali jednak, że zmiana w tym względzie stanowiłaby zbyt dużą ingerencję w styl autora.

7) W przypadku nazw prowincji, których drugi człon stanowiło łacińskie dopełnienie „Superior” albo „Inferior”, tłumacze zdecydowali się na zastosowanie polskich odpowiedników: „Górna” albo „Dolna”. Podobnie uczynili w przypadku „Ulterior” i „Citerior” („Dalsza” i „Bliższa”).

8) Łacińskie tytuły antycznych dzieł autor podał w oryginale, natomiast greckie przełożył na język angielski. W polskim wydaniu wszystkie tytuły widnieją w języku łacińskim, gdyż właśnie w takiej formie są powszechnie cytowane w przypisach (wyjątkiem są mowy autorstwa Diona Chryzostomosa, cytowane ogólnie jako Orationes, jak również Iliada Homera).

9) W przypadku nazw rodów, polską pisownię zastosowano jedynie wobec ugruntowanych w naszym języku dynastii cesarskich (np. „Flawiusze”, zamiast „Flavii”), ale już w przypadku mniej znanych rodów zachowano formę łacińską (np. „Ulpii”, zamiast „Ulpiusze”), wychodząc z założenia, że nadmierne stosowanie spolszczeń wprowadza chaos terminologiczny i w znacznym stopniu zniekształca oryginalną pisownię nazw własnych.

10) Cesarz Gaius (Caius) każdorazowo widnieje w tekście pod szerzej w Polsce znanym przydomkiem Kaligula (Caligula), pomimo tego, że autor preferuje pierwszą z wymienionych form.

11) Terminy „Rzym”, „stolica”, „Miasto” i „Urbs” są w treści niniejszej książki stosowane zamiennie.

12) Imiona „Jowisz” i „Jupiter” odnoszą się do tego samego boga – ich zastosowanie było niezbędne z uwagi na pojawiające się w inskrypcjach skróty, zawierające wyłącznie tę drugą – mniej rozpowszechnioną w języku polskim – formę. Podobnie postąpił autor.

13) Należy pamiętać, że trybunat wojskowy był zarówno stopniem wojskowym, jak i jednym z początkowych etapów kariery politycznej, w związku z czym bywa określany na oba sposoby, w zależności od kontekstu.

14) „Imperium” (pisane kursywą) stanowiło zespół uprawnień przyznawanych najwyższym rzymskim urzędnikom, zaś „imperium” (pisane bez kursywy) to struktura polityczna obejmująca znaczne terytorium.

15) „Kuria” (pisana wielką literą) to synonim senatu, zaś „kuria” (pisana małą literą) stanowi nazwę budynku przeznaczonego do odbywania posiedzeń.

16) Stosowany przez autora termin „arystokracja”, jakkolwiek nieprecyzyjny, został zachowany.

17) Rodzajniki niektórych rzeczowników mogą odbiegać od powszechnie przyjętych, lecz niepoprawnych (np. „sesterc”, zamiast „sestercja”).

Ponadto, poprawiono nieliczne popełnione przez autora błędy w zapisie nazw własnych i terminów łacińskich, jak również oczywiste pomyłki dotyczące przytaczanych dat. W „Bibliografii” wyeliminowano powtarzające się pozycje i – w razie zaistnienia takiej konieczności – dopisano brakujące miejsca wydania i numery stron. Niemniej, tłumacze starali się ingerować w treść książki w minimalnym stopniu, aby oddać możliwie wiernie sposób budowania narracji przez autora.

Niespodziewany problem pojawił się natomiast z przypisami prowadzącymi do dzieła Cassiusa Diona. W oryginale autor każdorazowo stosował bowiem „Dio”, przy czym czynił tak zarówno wobec zachowanych partii Historia Romana, jak i wypisów zawartych w dziełach bizantyjskich kompilatorów. W efekcie, przyjęta przez niego numeracja nie odpowiada tej, przyjętej na gruncie polskim. Aby zapobiec wprowadzeniu w błąd Czytelnika, który mógłby uznać, że dany przypis odnosi się do innego fragmentu niż w rzeczywistości (a jednocześnie wyeliminować dwukrotne powtarzanie się w przypisie „Dio”, co mogłoby wywołać dezorientację), tłumacze zdecydowali się oznaczyć Historia Romana Cassiusa Dio jako „Cass. Dio”, zaś zawarte przez autora w treści „Aneksu” wypisy – „Dio”. Choć zasada ta z pewnością nie jest idealna, to zapewnia niezbędną przejrzystość, stąd też tłumacze liczą na wyrozumiałość ze strony Czytelnika.

Osobnego komentarza wymaga przyjęta przez tłumaczy zasada zapisu łacińskich i greckich nazw własnych. W tym miejscu warto przytoczyć cytat zaczerpnięty z Historii Rzymu autorstwa prof. Adama Ziółkowskiego:

„Pozostaje wreszcie pisownia greckich i łacińskich imion i nazw własnych. W kwestii tej w Polsce panuje dziś powszechna praktyka tzw. spolszczania, to jest konsekwentnego zniekształcania ich według mało konsekwentnych zasad, których jedynym celem zdaje się być jak największe odejście od oryginału, zarówno w formie zapisu jak i wartości fonetycznej. (…) W świecie naukowym od dawna panuje świadomość konieczności oddawania nazewnictwa antycznego w wersji oryginalnej, jak tego dokonali np. Niemcy i Czesi (…). Zasłanianie się tradycją nie jest w tym przypadku argumentem. Jeśli tradycja jest zła, należy od niej odejść; a nasza tradycja spolszczania dla spolszczania, bez metody i rozsądku, jest o wiele gorsza niż np. uprawiane przez Anglosasów konsekwentne latynizowanie całej onomastyki antycznej”¹.

Tłumacze w pełni zgadzają się z takim punktem widzenia, w związku z czym spolszczenia zostały (aczkolwiek niechętnie) zastosowane wyłącznie w odniesieniu do postaci silnie zakorzenionych w polskiej kulturze (a nie wyłącznie w historiografii), takich jak np. Cezar, Trajan, Hadrian, Tacyt, czy Swetoniusz. W pozostałych przypadkach zastosowano pisownię oryginalną, dodając co najwyżej podczas odmiany polskie końcówki. W przeciwieństwie do autora, tłumacze zrezygnowali także z niepotrzebnego ich zdaniem latynizowania imion greckich, przez co w polskim przekładzie widnieją: „Apollodoros” (nie: „Apollodorus”) i „Xiphilinos” (nie: „Xiphilinus”).

Choć nieuniknione jest, że takie zabiegi wzbudzą niezadowolenie wśród części Czytelników, to warto sobie zdać sprawę, że pisanie „Publiusz Korneliusz Scypion” (zamiast: „Publius Cornelius Scipio”) jest takim samym barbarzyństwem językowym, co „Łinston Czerczil” (zamiast: „Winston Churchill”). Tłumacze starali się zastosować w tym względzie pewien kompromis, ale i tak należy zaznaczyć, że „Cezar” to tak naprawdę „Caesar”, a „Trajan” – „Traianus”. Czym innym jest bowiem szukanie polskich odpowiedników imion nadawanych zagranicą (np. „Ludwik”, zamiast „Louis”), a czym innym tworzenie nigdzie indziej niestosowanych form, przy jednoczesnym braku jakichkolwiek spójnych zasad. W przypadku opracowań popularnonaukowych spolszczanie można jeszcze usprawiedliwić, natomiast w przypadku publikacji o charakterze naukowym – już nie. W świecie zachodnim książka Juliana Bennetta jest zaś powszechnie traktowana jako praca naukowa. Co więcej, przyjęcie przedstawionych powyżej zasad jest bliskie tym, stosowanym przez samego autora w anglojęzycznej wersji opracowania.

Nazwy geograficzne zostały podane w formie przyjętej w języku polskim wówczas, gdy są również stosowane współcześnie (np. „Rzym”, zamiast „Roma”, czy „Eufrat”, zamiast „Euphratus”). W przeciwnym wypadku zachowano nazewnictwo oryginalne, jak najczęściej czynił to również autor (np. „Sarmizegethusa”).

Angielskie przekłady, z których korzystał autor niekiedy odbiegały pod względem treści od tych, sporządzonych w języku polskim. Na szczęście działo się tak wyłącznie w przypadku Epistulae i Panegyricus napisanych przez Pliniusza Młodszego. Wówczas tłumacze zachowali wersję przyjętą przez autora, aby nie zaburzać toku jego wywodów. W pozostałych przypadkach zawarte w książce cytaty zostały przytoczone w oparciu o następujące wydania:

− Dion z Prusy (Złotousty), Pierwsza mowa o królestwie, przeł. K. Tuszyńska, Poznań 2014.

− Eutropiusz, Brewiarium od założenia Miasta, w: Brewiaria dziejów rzymskich, przeł. P. Nehring, B. Babik, wstęp i przypisy: P. Nehring, Warszawa 2010.

− Homer, Iliada, przeł. K. Jeżewska, wstęp i przypisy: J. Łanowski, Warszawa 2005.

− Pliniusz Młodszy, Listy (księgi I-VII), przeł. S. Patoń, Częstochowa 1964.

− Pliniusz Młodszy, Panegiryk, przeł. i oprac. P. Gruszka, Gdańsk 1996.

− Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, przeł. W. Kornatowski, wstęp i przypisy: K. Leśniak, Warszawa 1961.

− Tacyt, Dzieła, przeł. S. Hammer, Warszawa 2004.

− Tacyt, Germania, przeł. T. Płóciennik, wstęp i komentarz: J. Kolendo, Poznań 2008.

− Tuszyńska K., Dyskurs Diona z Prusy w mowach o królestwie, Poznań 2013.

Jeżeli przekład danego dzieła nie ukazał się do tej pory w języku polskim, wówczas tłumacze dokonywali własnego.

Na zakończenie, tłumacze pragną serdecznie podziękować Szymonowi Górskiemu (Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN) za pomoc w tłumaczeniu Rozdziału X.

Michał Norbert Faszcza

Michał BaranowskiPRZEDMOWA I PODZIĘKOWANIA

Zapewne wiele osób zgodzi się z opinią, że obowiązki historyka, polegające na ustalaniu przyczyn i skutków danych wydarzeń, najlepiej realizuje się poprzez badanie osobowości tych osób, które szczególnie silnie wpłynęły na ówczesną rzeczywistość. Jest to wyjątkowo adekwatne w odniesieniu do okresu cesarstwa rzymskiego, kiedy cały znany świat był rządzony przez autokratów. Poprzez rekonstrukcję charakterów poszczególnych cesarzy i zrozumienie środowiska, do którego należeli, staje się możliwe ustalenie sposobu myślenia kierującego nimi podczas ustalania polityki najpotężniejszego i najbardziej udanego imperium, jakie kiedykolwiek widział świat zachodni. Cesarz Trajan był pod tym względem chlubnym przykładem. W swoich czasach był nazywany optimus princeps („najlepszym princepsem”), a jako drugi z wyróżnionych przed Edwarda Gibbona „pięciu dobrych cesarzy” zainicjował epokę, która została określona przez słynnego historyka, jako „okres dziejów, w którym rasa ludzka była najszczęśliwsza i najbardziej dostatnia”. Nie powinno zatem dziwić, że kolejni cesarze często starali się gloryfikować własne panowanie odwołując się do Trajana. Przykładowo, Septymiusz Sewer uważał za niezbędne włączenie do swojej oficjalnej tytulatury frazy Divi Traiani Parth(ici) abnepoti („pra, prawnuk ubóstwionego Trajana, zdobywcy Partii”). Parafrazując stwierdzenie Ariostona: Natura Traiano fece, e po ruppe la stampa¹.

Dla historyka nie ma nic trudniejszego, niż „wydobycie” osobowości i ideologii, którą kierował się podmiot jego zainteresowań. Tak więc, możemy bez końca rozmyślać o motywach i polityce prowadzonej przez Trajana, ale tylko ci, którzy osobiście doświadczyli obecności princepsa, pierwszego obywatela Rzymu, zarówno tej fizycznej, jak i psychicznej, poznali ambicje i przekonania, które nim kierowały. Należy również pamiętać, że źródła dotyczące panowania Trajana są wyjątkowo nieliczne, nawet jak na standardy dotyczące badania cesarstwa rzymskiego. Jak napisał sir Ronald Syme: „Jest historykiem pozbawionym pomocy, którego najmniej pogardzanymi źródłami są praca Swetoniusza i Historia Augusta, co przywodzi na myśl słynny gorzki lament Edwarda Gibbona (który sam nie próbował podjąć się tego zadania), że trzeba odtwarzać »działania Trajana na podstawie przebłysków zawartych w epitomae lub wątpliwego światła rzucanego przez panegiryki«”².

Głównym źródłem służącym do poznania rządów Trajana jest Panegirycus napisany przez Pliniusza Młodszego, który zawiera bezkrytyczne wyliczenie cnót naszego bohatera. Z kolei dziesiąta księga jego listów zawiera prywatną i oficjalną korespondencję utrzymywaną z cesarzem. Gdyby nie to, wszystko, co wiedzielibyśmy na temat politycznych przymiotów Trajana pochodziłoby z czterech oracji poświęconych władzy napisanych przez Diona Chryzostomosa³. Pozostaje jeszcze 68. księga Historia Romana Cassiusa Diona, napisana wiek po śmierci Trajana z wykorzystaniem ówczesnych archiwów senatorskich i cesarskich. Dio rzadko kiedy jednak przywoływał źródła, na których się opierał, a co więcej: nie zawsze potrafił odróżnić fakty od plotek. Co gorsza, księga 68. przetrwała tylko w postaci wyciągu sporządzonego przez cesarza Konstantyna VII Porfirogenetę (912-959), jak również jako epitoma w formie pozbawionej ciągłości i selektywnej narracji przygotowanej przez Jana Xiphilinosa dla cesarza Michała VII Parapinakesa (1071-1078). Na ogół przyjmuje się jednak, że streszczenia te zawierają dość wierne cytaty i nie doszło do poważniejszych ingerencji w ich treść⁴.

Poza wyżej wymienionymi, źródła literackie do panowania Trajana w zasadzie nie istnieją. Pod tym względem okres cesarstwa ogranicza się do trzech epitomae pochodzących z połowy III w.: Breviarium ab urbe condita Eutropiusa, dedykowane cesarzowi Valensowi w 369 r.; Liber de Caesaribus Aureliusa Victora, datowany na podstawie zawartych w tekście odniesień na luty – 9 września 360 r.; jak również anonimowa Epitome de Caesaribus, która kończy się na pogrzebie Theodosiusa z 8 listopada 395 r. Pierwsi dwaj ewidentnie czerpali swoje wiadomości z pierwszej ręki z jakiejś wcześniejszej pracy, znanej badaczom jako Kaisergeschichte. Anonim z kolei oparł się na kompilacji Victora, ale być może korzystał także z Kaisergeschichte lub innego, podobnego dzieła, jako że dostarczył pewnych dodatkowych informacji, których próżno szukać u Victora i Eutropiusa. Spośród trzech wymienionych Eutropius jest uważany za najsolidniejszego autora, ale i jego dzieło nie jest wolne od błędów⁵.

Na zakończenie warto wspomnieć, że różne szczegóły można odnaleźć w niektórych kronikach bizantyjskich, takich jak Epitome historiarum przygotowana ok. 1118 r. przez Zonarasa dla Aleksego I Komnenosa, czy wcześniejszy Chronicon Paschale (Kornika paschalna). Niektóre z nich zawierają fragmenty, które wydają się być dosłownymi cytatami zaczerpniętymi z oryginalnego tekstu Cassiusa Diona. Inne są ewidentnymi kopiami, bądź pochodzą ze streszczenia Xiphilinosa. Niektóre zaś stanowią annalistyczną kompilację różnych źródeł. O ile jest to możliwe do stwierdzenia, ekscerptorzy ci nie zwykli zmyślać, ani ubarwiać swoich źródeł, i choć zdarzało im się czynić częste błędy podczas procesu kopiowania, to podawane przez nich podstawowe informacje mogą nosić walor prawdziwości i nie powinny być pomijane.

Fragmentaryczny i eklektyczny charakter źródeł literackich pomaga wyjaśnić brak jakiejkolwiek nowoczesnej biografii Trajana, pustkę, którą niniejsza książka może jedynie częściowo wypełnić. Tak czy inaczej, zważywszy na to, jak niekompletne są zachowane źródła, zadanie historyka jawi się w tym przypadku klarownie. W związku z tym, że brakuje nam odpowiedniej partii dzieła Swetoniusza, czy nawet Historia Augusta, bezkrytycznego kompendium, owo wspomniane „wątpliwe światło panegiryku”, uzupełnione o wyselekcjonowane komentarze musi pozostać głównym źródłem do odtworzenia dynamiki panowania Trajana. Pomimo braku literackich szczegółów potrzebnych do dokonania osądu osobowości Trajana i kierujących nim ambicji, domysły, choć rozszerzone o rezultaty analiz epigraficznych i badań archeologicznych, stają się podstawowym narzędziem służącym do oceny charakteru i polityki tego najdoskonalszego z principes. Siłą rzeczy prowadzone dociekania są wówczas oparte na ogromnym fundamencie ludzkiej wiedzy: nie tylko bowiem nie jest możliwe, aby jedna osoba była ekspertem we wszystkich dziedzinach odnoszących się do tego okresu, ale wątpliwe jest także, aby kiedykolwiek udało jej się osiągnąć obiektywizm wymagany do zbadania całego tego materiału. Konsekwencją jest to, że autor niejednokrotnie opiera się i przytacza ustalenia zaczerpnięte z prac innych badaczy, orientujących się w danej dziedzinie znacznie lepiej od niego – pereant qui ante nos nostra dixerunt!⁶. Dlatego też prosi o wybaczenie, jeżeli doszło do niezamierzonych naruszeń w tym względzie. W tym kontekście warto zacytować obserwację poczynioną przez Oscara Wilde’a: „Naśladownictwo jest najszczerszą formą pochlebstwa”.

Jest tak, że niektóre fakty dotyczące życia Trajana nie podlegają czysto annalistycznemu wyjaśnieniu, i można sobie pozwolić względem nich na różne interpretacje. Mimo to, świadomie starałem się zachować ogólnego ducha serii, do której należy niniejsza publikacja. Skierowana do każdego czytelnika zainteresowanego historią Rzymu, Trajanem zaś w szczególności, ma służyć również sprowokowaniu szerszej dyskusji wśród specjalistów zajmujących się bardziej niejasnymi aspektami jego rządów. Aby utrzymać się w granicach koniecznego formatu, trzeba było jednak dokonać wyboru, które wątki powinny zostać uwzględnione i omówione szczegółowo, nie pomijając całkowicie innych aspektów panowania Trajana. Nie wszyscy zgodzą się z tym wyborem i położeniem punktu nacisku na takie, a nie inne zagadnienia, ale bez przejścia ponad pewnymi bardziej skomplikowanymi kwestiami, nie uda się nigdy odtworzyć ogólnego obrazu panowania Trajana. Podobnie, konieczne jest uwzględnienie pewnych materiałów, które specjaliści uznają za zbędne dla własnych potrzeb: tylko w ten sposób można osiągnąć dostateczną klarowność i przekazać informacje, które zbyt często są prezentowane w hermetyczny sposób. Z drugiej strony, świadomie starałem się zrezygnować z żargonu typowego dla współczesnych: socjologii i semiotyki, w których modne terminy i dialektyczna ekwilibrystka często zastępują informacje i fakty. Nie zgadzam się z panującą powszechnie tendencją, polegającą na adaptowaniu haseł głoszonych przez francuskich filozofów, dotyczących potrzeby nowego tłumaczenia procesów społecznych, które często są już dobrze udokumentowane w materialne historycznym i archeologicznym. Nie oznacza to, że przyjąłem bezkrytycznie podejście ograniczające się do analizy tekstów literackich: jedynie w przypadku braku jakiegokolwiek dowodu przeciwnego uznałem, że lepiej przyjąć za dobrą monetę obserwacje poczynione przez ówczesnych, nawet, jeśli odbywa się to czasem ze stratą dla wyjaśnienia innych dobrze udokumentowanych spraw i zdarzeń.

Mając powyższe na uwadze, domyślam się, że przedstawiona tutaj analiza nie zadowoli wszystkich, już choćby dlatego, że skądinąd słuszna idea tej serii⁷ sprawia, że nie ma w niej erudycyjnych rozważań osadzonych w arkanach dziedziny, czy przedstawiania każdego punktu widzenia. Jest przy tym niezbędne, aby zająć stanowisko w sprawach niejednoznacznych, nawet jeśli, jak słusznie skonstatował John Locke: „Nowe opinie są zawsze podejrzane i zazwyczaj napotykają na sprzeciw tylko dlatego, że nie należą do grona powszechnych”⁸. Tak więc, jeśli istnieje nadzieja, że przedstawione tutaj pomysły mogą zostać uznane za rozsądne i zyskać akceptację większości, to niezależnie od oparcia ich na spekulacjach i domysłach niezbędnych do interpretacji niektórych aspektów panowania Trajana, można swobodnie założyć, że wielu czytelników znajdzie powód do polemiki z paroma zaprezentowanymi tutaj poglądami.

Sugestia, abym napisał tę książkę wyszła od Petera Kemmisa Betty’ego. Doceniam jego propozycję, abym spróbował ożywić ten trudny temat, jak również jego późniejsze zachęty i zrozumienie z powodu opóźnień w realizacji projektu. Badania były przeze mnie prowadzone przy wykorzystaniu materiałów przechowywanych w następujących instytucjach: New York Public Library; Avery i Butler Libraries na Columbia University, Nowy York; Library of Congress, Washington, DC; Haverfield Library w Ashmolean Museum, Oxford; Joint Library of the Hellenic and Roman Societies, Londyn; University Library, Leeds; University Library, Sheffield; J. D. Cowen Library w Instytucie Archeologii na University of Newcastle upon Tyne. Jestem bardzo wdzięczny pracownikom tych instytucji za pomoc okazaną mi na wszystkich etapach moich badań.

Za pomoc okazaną mi podczas początkowych etapów przygotowywania tej książki mam przyjemność podziękować moim przyjaciołom z Instytutu Archeologii na Newcastle University, którzy służyli mi cenną radą i doświadczeniem. W szczególności zaś chciałbym wyrazić swoją wdzięczność Charlesowi Danielsowi, Jimowi Crowowi i Pat Southern. Pan Daniels wraz z Richardem Barchamem, Valerie Harte i Marilyn Stockstad poczynili także wiele przydatnych, pouczających i krytycznych sugestii dotyczących tekstu, za co jestem im bardzo wdzięczny. Joe Schork z University of Massachusetts wyjaśnił mi kilka nieścisłości dotyczących greki i łaciny, a mój kolega Jean Özturk poprawił moją łacinę. Mark i Deborah Beale hojnie użyczyli mi swojego domu na Florydzie, co pozwoliło mi na trzy miesiące ciągłego i nieprzerwanego pisania w kluczowym okresie, podczas gdy: Richard, Karen, Basil i Nigel Barcham z Dallas w Teksasie; Peter i Barbara Bennett z Wakefield; Charles i Miriam Daniels z Newcastle upon Tyne; David i Vicky Dawson wraz z rodziną z Taunton, zapewnili mi warunki maksymalnie zbliżone do domowych i przestrzeń do pisania w różnych okresach powstawania mojej pracy. Moi dawni pracodawcy, Raymond i Whitcomb z Nowego Jorku, udzielali mi zachęty w zakresie moich zajęć akademickich, szczególnie zaś okazali zaangażowanie wspierając mnie w odbywaniu niezbędnych podróży. To przyjemność móc także podziękować za wyjątkową pomoc, którą otrzymałem od Williama Watsona, Emilii Labody i Edguardo Sensiego. Chciałbym również bardzo podziękować za towarzystwo Ahmeta Yilmaza Firtiny z Diana Travel z Kuşadası (Turcja), który utorował mi drogę do zwiedzenia niektórych istotnych dla mnie miejsc leżących w Azji Mniejszej; Pauli Kraft z Meta Felix w Neapolu (Włochy), która pomagała mi podczas wycieczki po Kampanii; a zwłaszcza od kapitana Giuseppe Casini-Lemmiego i jego oficerów oraz członków załogi M/V Regina Renaissance, którzy z otwartym sercem spełniali moje ezoteryczne wymagania w trakcie pisania tej książki. Pragnę również podziękować różnym anonimowym czytelnikom, którzy tak pilnie i szybko zapoznali się z ostateczną wersją projektu, złożoną do druku w 1995 r., poprawiając kilka niedoróbek. Zamieszczone w tekście ilustracje zostały przygotowane przez Margaret Finch, a pewne slajdy dostarczone przez Charlesa Danielsa i Jona Coulstona. Ich pomoc w tym zakresie była nieoceniona.

Przez wszystkie te lata, kiedy poznawałem fascynujące wydarzenia rozgrywające się pod koniec I i w II w., szczególnie zaś podczas przygotowywania tej książki, udało mi się doświadczyć wiele życzliwości, zachęty, wsparcia i wiedzy ze strony licznych przyjaciół, zarówno w formie bezpośredniej, jak i pośredniej. Tak więc, mimo że może to przywodzić na myśl homerycki katalog statków i dzielnych wojowników, dziękuję w szczególności: Lindsay Allason-Jones, Margaret Berlin, Lene Blegen, Christinie Cernie Laurze Gillespie, Louise Graff, Cheryl Haldane, Nancy Levinson, Susanie Mendes de Matos, Dianie Moore, Julie O’Sullivan, Teresie Thompson, Gill Walker, Paulowi Bidwellowi, Mike’owi Bishopowi, Jonowi Coulstonowi, Nickowi Hodgsonowi, Andrei Lessardowi, Ianowi Patersonowi, Ralfowi Tranningerowi i Derekowi Welsby’emu. Jeśli nie udało mi się sprostać ich gościnności, mądrości, dowcipowi i doradztwu, wina leży wyłącznie po mojej stronie, nie ich. Z pewnością zrozumieją, dlaczego dedykuję to opracowanie mojej córce, gdyż jego pisanie odbiło się na niej najbardziej, zanim się jeszcze urodziła.

Julian Bennett

Bilkent University, Ankara

Dies imperii Traiani 1996WPROWADZENIE

Cesarz Trajan był niewątpliwie bardzo lubiany za swego życia, kiedy to nazywano go Optimus Princeps – „Najlepszym Princepsem”. Po jego śmierci mawiano, że żaden inny cesarz nie tylko nie zdoła go przewyższyć, ale nawet nie dorówna mu pod względem popularności wśród ludu, a pamięć o nim pozostawała żywa przez wieki. W połowie IV w. utrzymywano, że okazywał najwyższą uczciwość i cnotę w sprawach państwowych, a największe męstwo – w wojskowych, podczas gdy senat rzymski zapowiedział, że będzie pozdrawiał każdego nowo wybranego władcę życzeniem, aby był szczęśliwy jak August i równie doskonały co Trajan. Konstrukcje architektoniczne wzniesione za panowania Trajana robiły wrażenie na tych, którzy żyli jeszcze długo po nim: cesarz Constantius II, który wizytował Forum Trajana w Rzymie, stwierdził, że to „najbardziej wykwintna struktura pod niebem, podziwiana nawet przez samych bogów”, zaś Cassiodorus napisał: „Forum Trajana, bez względu na to, jak często się na nie spogląda, zawsze wydaje się wspaniałe”¹.

Pamięć o Trajanie przechowywana w średniowiecznych legendach świadczy o jeszcze większej admiracji. XII-wieczny kronikarz opowiadał, jak to cesarz był czczony w dawnych czasach z powodu wielu budynków wzniesionych dla dobra ludzkości. I tak jak wśród muzułmanów pozostaje oznaką świętości działalność prowadzona ku dobru wspólnemu, jak np. budowa fontann, studni i dróg, tak zachowała się historia o tym, jak św. Grzegorz wznosił modły o zbawienie duszy Trajana, ponieważ wierzył, że to on wybudował w Rzymie tyle mostów. Tak po prawdzie, to przytoczona anegdota stanowi część bardzo rozpowszechnionej legendy, będącej jedną z ulubionych opowieści w średniowieczu, a odnoszącej się do poczucia sprawiedliwości Trajana. Historia, podobnie jak ta związana z papieżem Grzegorzem podczas jego wizyty na Forum Trajana, miała następującą treść: Trajan miał wyruszyć z Rzymu na czele armii, aby bronić imperium, kiedy biedna i wiekowa wdowa pełna łez chwyciła uzdę jego konia i błagała go o wymierzenie sprawiedliwości mordercom jej syna. Trajan odrzekł, że wymierzy sprawiedliwość po powrocie, ale ona nie chciała rozluźnić uścisku pytając: „A co, jeśli nie wrócisz?”. „Wówczas ten, kto nałoży moją koronę naprawi niesprawiedliwość” – odparł, na co ona odrzekła: „Czy dobry uczynek może stanowić zasługę i zysk tego, kto unika robienia go na własną odpowiedzialność?”. Na to cesarz zatrzymał się, zsiadł z konia i ogłosił: „Miej zatem pewność . Stało się bowiem dla mnie jasne, że muszę ten obowiązek wypełnić przed wyjazdem. Sprawiedliwość mnie wzywa, krzywda trzyma mnie na miejscu”. Grzegorz był tak poruszony powyższą opowieścią, że modlił się o wstawiennictwo dla Trajana – doprawdy, rzadkość to u teologa, który utrzymywał, że modlitwa za potępionych jest daremna: „Wybacz, o drogi i wszechmocny Boże, błędy popełnione przez Trajana, gdyż on zawsze miał na uwadze prawość i sprawiedliwość”. Jego modlitwy natychmiast doczekały się odpowiedzi: obłoki rozstąpiły się i Bóg w swej nieskończonej tajemnicy i mądrości ogłosił: „Słyszałem twoje wstawiennictwo i wybaczam Trajanowi”, po czym ostrzegł Grzegorza, aby już nigdy nie wstawiał się za tymi, którzy zmarli w pogaństwie².

W ten sposób udało się Grzegorzowi odnieść triumf nad piekłem, a tym samym wykreować ważki problem teologiczny: w jaki sposób ktokolwiek, nawet święty, mógł uwolnić przy pomocy modlitwy dawno zmarłego i potępionego poganina? Przyznanie Grzegorzowi sprawstwa tego cudu oznaczało postawienie go na równi ze Stwórcą, który uwolnił tysiące dusz z mąk piekielnych, a przecież w tamtym czasie wielu miało szansę stać się chrześcijanami, w przeciwieństwie do tych, którzy zmarli wcześniej. Opowieść o dokonaniu cudu była traktowana z podejrzliwością – niektórzy twierdzili nawet, że jest to wymysł angielskiego kościoła, jako że Grzegorz był odpowiedzialny za nawrócenie południowych Anglików i cieszył się wśród nich wyjątkowym szacunkiem. Kościół obradował. Ostatecznie zdecydowano się obejść problemy teologiczne, ustalając, że Grzegorz jedynie płakał nad duszą Trajana, nie modląc się o boską interwencję. Uznano za dopuszczalne, że Trajan istotnie mógł zostać zwolniony z piekła z powodu swoich ostatnich dobrych uczynków. Wówczas, jak rozwinął powyższą myśl Dante, zanim Bóg udzielił przebaczenia, całe wydarzenie musiało nosić znamiona predestynacji. Trajan tak naprawdę nigdy nie został więc potępiony, albowiem to nie modlitwa pomaga potępionym, ale jednocześnie tylko ci poganie, którzy byli co najmniej współcześni Chrystusowi mogli zostać przeniesieni z piekła do nieba. W konsekwencji, Trajan musiał zostać przywrócony do ciała na tak długi czas, aby zostać nawróconym na chrześcijaństwo przed rozpoczęciem swojej drogi do nieba, gdzie poeta umieścił cesarza pośród prawych i umiarkowanych władców w szóstej sferze³.

Pl. 1 – Imperium rzymskie w okresie panowania Trajana

Publikacja Boskiej komedii dodatkowo wzmocniła legendę, a „zmartwychwstanie i konwersja Trajana” prędko stały się ulubionym tematem moralistów i artystów wieków średnich. Odniesienia do nich znalazły się w utworze Laglanda pt. Piers Plowman oraz u Wycliffe’a, który sięgał po nie w różnych sermonach⁴. Szybko pojawił się także w sztuce religijnej. Fragment ołtarza pochodzący z ok. 1365 r., autorstwa Jacopo Avanziego, znajdujący się obecnie w Pinacoteca di Bolonia, pokazuje Grzegorza z czterema suplikantami jak klęczą pogrążeni w modlitwie przy grobie wyraźnie oznaczonym jako Sepulcum Traiani Imperatoris, a dłoń Boga ukazuje się w odpowiedzi na wnoszone przez nich prośby. Innym przykładem jest tryptyk Ojców Kościoła stworzony przez Michaela Pachera (ok. 1435-1489), obecnie wiszący w Alte Pinakothek w Monachium: siedzącego św. Grzegorza ukazano w centrum sceny, a Trajan – przedstawiony jako brodata postać w koronie, otoczona płomieniami i ubrana jedynie w przepaskę – wyłania się z piekła w odpowiedzi na modlitwy Grzegorza. W rzeczy samej, temat ów okazał się popularny również jeśli chodzi o inne formy wyrazu: przykładowo, udzielona Trajanowi dyspensa stała się głównym tematem na pochodzącym z połowy XV w. flandryjskim dyptyku w formie gobelinu, przechowywanym obecnie w Bernisches Historisches Museum⁵.

Pamięć o Trajanie była żywa także w oświeceniu i we współczesnych czasach. Gibbon pisał, jak to panowanie Trajana zapoczątkowało „złoty wiek” imperium rzymskiego, a Niccolini i Prunetti zainspirowali się nim podczas tworzenia opery pt. Traiano in Dacia, wystawionej w ramach wyrazu uznania dla jego osiągnięć. I kiedy włoscy rzeźbiarze tworzący w marmurze poszukiwali odpowiedniego tematu do ozdobienia Sądu Najwyższego w Waszyngtonie w latach 30. XX w., to któż lepiej wyrażał ducha rzymskiej sprawiedliwości niż Trajan? Historia opowiedziana Grzegorzowi na temat Trajana pochodziła w rzeczywistości z połowy III w. i odnosiła się do jego następcy, Hadriana, będąc być może inspirowana zbyt śmiałymi interpretacjami scen zaprezentowanych na licznych monumentach Trajana – reliefach z Forum, czy łuku z Benewentu – nie występując jednak ani tu, ani tam. Liczył się jednak podziw i pamięć o Trajanie, i właśnie ta kwestia wymaga zbadania: czy jego chwalebna reputacja była zasłużona? To właśnie stanowi przedmiot niniejszej publikacji⁶.ZESTAWIENIE NAJWAŻNIEJSZYCH WYDARZEŃ

Daty pewne zostały zapisane czcionką prostą, natomiast przypuszczalne – kursywą

----------- ---------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ok. 50 r. Małżeństwo Marcusa Ulpiusa Traianusa (ojca) z Marcią (?), córką Barei Soranusa
Narodziny Ulpii Marciany (Traiany?)
54 r. 13 października Śmierć Klaudiusza, objęcie władzy przez Nerona
56 r. 18 września Narodziny Marcusa Ulpiusa Traianusa (syna), zwanego dalej „Trajanem”
ok. 60 r. Marcus Ulpius Traianus zostaje prokonsulem Betyki
ok. 67 r. Marcus Ulpius Traianus zostaje legatus legionis X Fretensis w Syrii; bierze udział w tłumieniu buntu w Judei pod rozkazami Wespazjana
68 r 9 czerwca Neron popełnia samobójstwo
69 r. Rozpoczyna się „rok czterech cesarzy”
początek lipca Armie stacjonujące na Wschodzie opowiadają się za Wespazjanem
70 r. czerwiec Wespazjan wkracza do Rzymu
wrzesień/październik Marcus Ulpius Traianus obejmuje urząd konsula suffekta
jesień Marcus Ulpius Traianus zostaje legatus Augusti w Kappadocji
ok. 73 r. Marcus Ulpius Traianus zostaje zaliczony w poczet patrycjuszy i wchodzi w skład kolegium kapłańskiego quindecimviri sacris faciundis
jesień Marcus Ulpius Traianus zostaje mianowany legatus Augusti w Syrii
ok. 74 r. Trajan obejmuje vigintiviratus jako (?) triumvir monetalis
ok. 75 r. Trajan zostaje skierowany do jednego z syryjskich legionów jako tribunus laticlavius
ok. 76 r. Marcus Ulpius Traianus otrzymuje ornamenta triumphalia za bliżej nam nie znaną akcję militarną przeprowadzoną na Wschodzie, w której wziął także udział Trajan jako tribunus laticlavius
ok. 77 r. Trajan, wciąż będący tribunus laticlavius, zostaje przeniesiony do legionu stacjonującego w Germanii
ok. 78 r. Małżeństwo Trajana i Pompei Plotiny
79 r. 24 czerwca Śmierć Wespazjana, objęcie władzy przez Tytusa; krótko po tym Marcus Ulpius Traianus zostaje włączony w poczet kolegium kapłańskiego sodalis Flavialis
24 sierpnia Erupcja Wezuwiusza niszczy Pompeje, Herkulanum i wiele innych miejscowości
81 r. styczeń Trajan obejmuje kwesturę (jako quaestor imperatoris?)
13 września Śmierć Tytusa, objęcie władzy przez Domicjana
86 r. styczeń Trajan obejmuje preturę
ok. 87 r. Trajan zostaje legatus legionis VII Geminae
89 r. styczeń Trajan wyrusza do Moguntiacum na czele legio VII Gemina w związku z wybuchem buntu Saturninusa
(?) Trajan bierze udział w ekspedycji karnej przeciwko Chattom
91 r. styczeń Trajan obejmuje konsult zwyczajny (eponimiczny) wraz z Aciliusem Glabrionem
92/93 r. (?) Trajan zostaje legatus Augusti w Germanii Górnej albo Dolnej
95/96 r. (?) Trajan zostaje legatus Augusti w Pannonii
96 r. 18 września Śmierć Domicjana, objęcie władzy przez Nerwę
97 r. wrzesień (?) Trajan odnosi zwycięstwo w kampanii przeciwko Swebom; na wieść o tym Nerwa dokonuje jego adopcji in absentia, nadając mu imiona Caesar Nerva (Cezar Nerwa)
25 października Nerwa dokonuje formalnej adopcji Trajana, nadając mu proconsulare imperium maius i władzę trybuńską; (?) krótko potem Trajan wyrusza do Germanii, aby umocnić granicę reńską
98 r. 1 stycznia Trajan obejmuje konsulat zwyczajny (interum) wraz z Nerwą
28 stycznia Śmierć Nerwy
luty Hadrian przywozi Trajanowi wieść o śmierci Nerwy, gdy ten znajduje się w Colonii Agrippinie w Germanii Dolnej
wiosna Trajan odbywa inspekcję prowincji naddunajskich
99 r. październik/listopad Trajan wkracza do Rzymu jako princeps i rozdaje swoje pierwsze congiarium
jesień (?) Trajan wprowadza zmiany w datowaniu swojej odnawialnej władzy trybuńskiej; rozpoczyna rok kalendarzowy jako Trib. Pot. II, następnie w październiku otrzymuje III, a 10 grudnia IIII (IV) (?)
100 r. 1 stycznia Trajan obejmuje trzeci konsulat wraz z Juliusem Frontinusem
wrzesień Pliniusz Młodszy kolportuje gratiarum actio, które z czasem stanie się Panegyricus
101 r. 1 stycznia Trajan obejmuje czwarty konsulat z Articuleiusem Paetusem
25 marca Trajan wyrusza na pierwszą wojnę dacką
wrzesień Bitwa pod Tapae i druga aklamacja imperatorska Trajana
102 r. Trzecia i czwarta aklamacja imperatorska Trajana
10/31 grudnia Trajan powraca do Rzymu i otrzymuje przydomek Dacicus (Dacki)
10/28 grudnia Trajan świętuje triumf nad Dacją
103 r. 1 stycznia Trajan obejmuje piąty konsulat wraz z Laberiusem Maximusem; podczas sprawowania tego konsulatu Trajan reguluje swoje stosunki z senatem, co znajduje wyraz w emisji zawierającej legendę SPQR OPTIMO PRINC(ipi)
Drugie congiarium Trajana
105 r. 4 czerwca Trajan wyrusza na drugą wojnę dacką
106 r. marzec Piąta aklamacja imperatorska Trajana
początek lipca Zdobycie Sarmizegethusy Regii i szósta aklamacja imperatorska Trajana
wrzesień/październik Śmierć Decebala
107 r. styczeń Hadrian obejmuje urząd pretora i organizuje pierwsze igrzyska dla uczczenia zwycięstwa dackiego
połowa czerwca Trajan powraca do Rzymu
26 czerwca Trzecie congiarium Trajana i początek drugiego etapu igrzysk z okazji zwycięstwa dackiego
109 r. 22 czerwca Oddanie do użytku Thermae Traiani
24 czerwca Oddanie do użytku Aqua Traiana
11 listopada Inauguracja naumachii Trajana
112 r. 1 stycznia Trajan obejmuje szósty konsulat wraz z Sextiusem Africanusem i oddaje do użytku Forum i Basilica Traiani
113 r. 12 maja Ukończenie prac nad Kolumną Trajana i ponowne oddanie do użytku świątyni Wenus
29 sierpnia Śmierć Marciany
wrzesień/październik Trajan wyrusza na kampanię partyjską
114 r. 7 stycznia Trajan wkracza do Antiochii
wiosna Trajan opuszcza Satalę
Zniszczenie Arsamosaty
maj Trajan przybywa do Satali
lato Trajan przybywa do Elegei; wkrótce potem publicznie poniża oraz detronizuje Parthamasirisa, z której to okazji otrzymuje siódmą aklamację imperatorską
Senatorzy ponownie przegłosowują nadanie Trajanowi tytułu optimus, który zostaje wreszcie włączony do jego oficjalnej tytulatury
115 r. Trajan prowadzi kampanię w Mezopotamii
Osma, dziewiąta, dziesiąta i jedenasta (oraz dwunasta?) aklamacja imperatorska Trajana
13 grudnia Trajan niemal traci życie podczas trzęsienia ziemi mającego miejsce w Antiochii
116 r. 21 lutego Trajan otrzymuje od senatu tytuł Parthicus (Partyjski) i prawo do odbycia triumfu
lato Trajan wkracza do Ktezyfonu i odbiera trzynastą aklamację imperatorską
jesień Kontratak Partów i porzucenie terytoriów leżących poza Eufratem oraz większości Armenii, która otrzymuje teraz status królestwa klienckiego
117 r. wiosna Trajan zapada na chorobę i pada ofiarą udaru
lipiec Trajan powraca drogą morską do Rzymu
9/11 sierpnia Śmierć Trajana w Selinusie
12 sierpnia Hadrian otrzymuje wieść o śmierci Trajana i ogłasza się cesarzem
połowa sierpnia Trajan zostaje skremowany w Seleucji Pierii, a jego prochy zostają przesłane do Rzymu na potrzebę odbycia pośmiertnego triumfu nad Partią; zostają następnie złożone w westybulu znajdującym się w bazie Kolumny Trajana
----------- ---------------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------SPIS FOTOGRAFII

1a – Wyidealizowany portret Trajana; denarius z 98 r.

1b – Dacia Capta; denarius ze 107 r.

1c – Realistyczny portret Trajana; denarius ze 116 r.

1d – Fortuna Redux; denarius ze 116 r.

2a – Wyidealizowane prowincjonalne popiersie Trajana, odnalezione w Efezie

2b – Wyidealizowane prowincjonalne popiersie Trajana, odnalezione w Aphrodisias

2c – Trajan jako triumfator, statua z Perge

2d – Trajan na krótko przed swoją śmiercią, brązowe popiersie odnalezione w Ankarze

3 – Dedykacja dla Ti. Claudiusa Classicusa, Efez

4 – Scena przedstawiająca „palenie ksiąg dłużnych”, Rzym

5 – Kolumna Trajana, Rzym

6a – Kolumna Trajana: bitwa pod Tapae

6b – Kolumna Trajana: most Apollodorosa wzniesiony na wysokości Drobety

7 – Zrekonstruowane Tropaeum Traiani, Adamklissi

8a – Tropaeum Traiani: Trajan wraz z żołnierzami auxilia

8b – Tropaeum Traiani: wojownik dacki uzbrojony w falx

9a – Port zbudowany na polecenie Trajana w Civitavecchia

9b – Łuk dedykowany Trajanowi wzniesiony w Anconie

10a – Głowa kariatydy przedstawiającej dackiego pileatus, pochodzącej z Kolumny Trajana

10b – Głowa kariatydy przedstawiającej dackiego comatus, pochodzącej z Kolumny Trajana

11a – Trajan podczas bitwy, „Wielki Fryz Trajana”, Rzym

11b – „Rynki Trajana”, Rzym

12a – Kamień milowy z via Nova, obecnie w Aqaba Museum

12b – Ulica ozdobiona kolumnadą, Petra

13a – Trajan w Partii, fryz wykonany z kości słoniowej odnaleziony w Efezie

13b – Trajan w Partii, fryz wykonany z kości słoniowej odnaleziony w Efezie

14a – Łuk z Beneventum

14b – Triumf dacki wyobrażony na łuku z Beneventum

15a – Trajan na północnych rubieżach imperium, łuk z Beneventum

15b – Trajan i północni barbarzyńcy, łuk z Beneventum

16a – Trajan i nowe prowincje, łuk z Beneventum

16b – Trajan i armia, łuk z Beneventum