Transformacja energetyczna - ebook

WYKAZ SKRÓTÓW

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ACER | – Agencja ds. Współpracy Organów |
| | Regulacji Energetyki |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| CO2 eq | – równoważnik dwutlenku węgla |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| DACH | – region obejmujący Niemcy, Austrię |
| | i Szwajcarię |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EEX | – Europejska Giełda Energii |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ENTSO-E | – Europejska Sieć Operatorów |
| | Systemów Przesyłowych Energii |
| | Elektrycznej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ETSO | – Stowarzyszenie Europejskich |
| | Operatorów Systemów Przesyłowych |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EURATOM | – Europejska Wspólnota Energii |
| | Atomowej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| EWWiS | – Europejska Wspólnota Węgla i Stali |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| GATT | – Układ Ogólny w sprawie Taryf |
| | Celnych i Handlu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| GW | – gigawat |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ISO | – niezależny operator systemu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| ITO | – niezależny operator przesyłowy |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| kWh | – kilowatogodzina |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| MW | – megawat |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| OZE | – odnawialne źródła energii |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| PJ | – petadżule |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TPA | – zasada dostępu dla podmiotów |
| | trzecich |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TSO | – operator systemu przesyłowego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| TWh | – terawatogodzina |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| UE | – Unia Europejska |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Wp | – wat pik |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| WTO | – Światowa Organizacja Handlu |
+--------------------------------------+--------------------------------------+WSTĘP

Zagadnienie transformacji energetycznej (ang. energy transition, niem. Energiewende) nawiązuje do trwającego współcześnie trendu przemian w sektorze energetycznym w skali globalnej polegającego na rezygnacji z paliw kopalnych w produkcji energii elektrycznej i zastąpieniu ich bezemisyjnymi i odnawialnymi źródłami energii (OZE). Znaczenie tego trendu jest współcześnie bardzo istotne z kilku przyczyn, z których można wskazać wyłanianie się nowego paradygmatu dotyczącego rozwoju współczesnych cywilizacji. Chodzi bowiem nie tylko o przeobrażenia prawno-instytucjonalne i przemiany w strukturze gospodarczej, ale także o zmiany w świadomości społeczeństw i nowy język opisu rzeczywistości przez pryzmat polityki energetycznej determinowanej przez dwa główne czynniki: środowisko i nowe technologie. Zakres transformacji energetycznej obejmuje wszystkie kluczowe obszary rzeczywistości: państwo, gospodarkę i społeczeństwo. W publikacji ograniczono zakres tematyczny do energii elektrycznej. W ten sposób możliwa jest rzetelna analiza poszczególnych etapów procesu transformacji oraz jego porównanie w państwach regionu DACH.

Analizy przeprowadzone w książce dotyczące procesu formułowania i wdrażania polityki energetycznej nowego typu opierają się na przykładzie trzech państw: Republiki Federalnej Niemiec, Republiki Austrii i Konfederacji Szwajcarskiej. Niemcy należą do europejskich pionierów w zakresie transformacji energeelektrycznej, realizowanej dzięki odpowiedniej strategii politycznej. Austria postawiła na rozwój nowych technologii w obszarze OZE, które mają wspierać transformację energetyczną w tym państwie. Sytuacja Szwajcarii jest szczególna z uwagi na brak członkostwa w Unii Europejskiej, ale ze względu na centralne położenie w Europie odgrywa ona kluczową rolę w przesyle energii, a w konsekwencji jest ściśle powiązana z systemem energetycznym UE.

Niemcy, Austria i Szwajcaria tworzą umowny region, tzw. DACH, który nie jest zinstytucjonalizowaną wspólnotą, ale opiera się na dużo głębszych więziach nieformalnych. Region ten stanowi wspólny obszar gospodarczy i językowy, a państwa wchodzące w jego skład łączy wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego oraz sąsiedztwo geograficzne. Wspólnota języka, wzmacniana poprzez podobną kulturę i tradycję, niweluje bariery komunikacyjne, które stanowią podstawę współpracy gospodarczej będącej celem zbliżenia między państwami DACH.

Również przyjęte rozwiązania systemu politycznego i sposób organizacji państwa stanowią element spajający region DACH. Niemcy powstały jako jedno państwo ze zjednoczenia wielu pomniejszych krajów, co dziś odzwierciedla podział na landy o rozbudowanych kompetencjach. Podobny zdecentralizowany system organizacji państwa występuje w Austrii. Najwyraźniej ten model jest widoczny w Szwajcarii, która historycznie stanowi konfederację gmin. We wszystkich trzech państwach poziom administracji lokalnej charakteryzuje silna i relatywnie szeroka autonomia. Również podobna jest geneza formowania tych państw w następstwie wyzwań gospodarczych oraz tych związanych z bezpieczeństwem. Ten model organizacji państwa, charakteryzujący Niemcy, Austrię i Szwajcarię, dobrze wpisuje się w paradygmat nowej polityki energetycznej, która zakłada decentralizację energetyki i duże zaangażowanie lokalne w jej rozwój.

Państwa regionu DACH wypracowały nieformalny model współpracy, który opiera się na umownej koordynacji działań i porozumieniu oraz funkcjonuje pomimo braku oficjalnych dokumentów i umów dotyczących kierunku całościowej wspólnej polityki. Obszar sektora energetycznego dobrze odzwierciedla tę współpracę, która ma na celu realizację własnych interesów państw regionu DACH. Ten aspekt wchodzi w zakres zagadnień, których analiza została podjęta w dalszej części książki.

To także odróżnia region DACH od takich wspólnot jak Grupa Wyszehradzka (V4). V4 również funkcjonuje jako nieformalne zrzeszenie państw Europy Środkowo-Wschodniej bazujące na podobieństwie kulturowo-historycznym i wspólnych celach. W odróżnieniu od DACH nazwa „Grupa Wyszehradzka” jest oficjalnie przyjęta, a działalność Grupy przejawia się w ramach regularnych spotkań politycznych, na których uzgadniana jest wspólna polityka państw wchodzących w skład V4. Niemniej faktyczne działania państw tworzących V4 wielokrotnie charakteryzowała niekonsekwencja wobec przyjętych założeń dyktowana przewagą partykularnych interesów narodowych.

W regionie DACH nie ma podobnych ustaleń podejmowanych na najwyższych szczeblach politycznych pomiędzy przedstawicielami władzy, co wyklucza oskarżenie o niekonsekwencję w realizacji wspólnych celów politycznych. Jednak daje się zauważyć, że polityka Niemiec, Austrii i Szwajcarii charakteryzuje spójność, gdyż państwa te łączy faktyczne podobieństwo celów, a współpraca niesie dla nich realne korzyści. Obszar polityki energetycznej stanowi doskonałe odzwierciedlenie takiej kooperacji. Ponadto zakorzenione w społeczeństwach tych państw poszanowanie norm prawnych determinuje relacje oparte na wzajemnym zaufaniu.

Ramy czasowe niniejszej książki skoncentrowane są na współczesnych zjawiskach występujących w wybranych państwach, tj. od początku rozpoczęcia przez nie transformacji energetycznej, mniej więcej od lat 90. XX wieku, z uwzględnieniem stanu prawnego do 2018 roku. Na potrzeby analizy przyjmuje się umownie za moment rozpoczęcia transformacji energetycznej w każdym z omawianych państw okres, w którym ukazały się pierwsze akty prawne nawiązujące do krajowej polityki energetycznej. W celu zaprezentowania specyfiki państw w pracy została przybliżona charakterystyka historyczna rozwoju sektora energetycznego, który zdeterminował moment zwiększonego zapotrzebowania na energię elektryczną wskutek powszechnej elektryfikacji kraju w XX wieku. Z kolei analiza perspektyw rozwoju na przyszłość będzie się odnosić do 2050 roku, a zatem obejmie maksymalny okres, do którego odwołują się strategie energetyczne badanych państw.

Celem książki jest zbadanie transformacji sektora energetycznego na podstawie analizy polityk energetycznych Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Nowatorski charakter książki polega na przekrojowej analizie procesu transformacji z wyszczególnieniem wszystkich najważniejszych zagadnień podlegających przebudowie wraz z rozwojem nowej polityki w sektorze energii. Pomimo ograniczenia badań do energii elektrycznej proces transformacji energetycznej został poddany kompleksowej analizie w obszarze produkcji, przesyłu i dystrybucji oraz konsumpcji.

Należy dodać, że zakres książki obejmuje badania trzech państw, które stanowią umownie jeden region i obecnie należą do jednych z najbardziej zaawansowanych w procesie transformacji energetycznej, stąd ich obserwacja oraz analiza ich doświadczeń stanowią cenny wkład w rozwój nauki w dziedzinie coraz bardziej popularnej transformacji energetycznej. Równocześnie specyfika każdego z państw pozwala na porównanie metod i sposobów implementacji różnych narzędzi i rozwiązań, które w efekcie służą temu samemu celowi, jakim jest transformacja energetyczna.

Szczególne znaczenie mają płynące z przeprowadzonych badań wnioski dla tych państw europejskich, których sektor energetyczny pozostaje wciąż jeszcze nierozstrzygniętą kwestią co do formy jego dalszego rozwoju. Wyniki zaprezentowane w książce stanowią nową wiedzę, która może ułatwić lepsze zrozumienie instrumentów wykorzystywanych w polityce energetycznej oraz procesach transformacji energetycznej przez najbardziej konkurencyjne i innowacyjne gospodarki w Europie, co stanowi o nowatorskim charakterze pracy. Zagadnienia związane z polityką energetyczną należą do stosunkowo nowego obszaru nauk o polityce, a ich znaczenie współcześnie szybko rośnie, stąd też prezentowana praca ma istotną wartość dla nauki. Ponadto książka ma na celu wyjaśnienie zagadnień i uporządkowanie wiedzy – w granicach dziedziny nauk społecznych – o zmieniającym się świecie w dzisiejszej dobie oraz zachodzących w nim procesach politycznych z perspektywy rosnącego znaczenia systemu energetycznego.

Problem badany w książce odnosi się do pewnego rodzaju dwubiegunowości działań państw promujących transformację energetyczną, zasadzającej się na wykorzystaniu wartości ekologicznych do realizacji narodowych interesów. Cele transformacji, takie jak podnoszenie bezpieczeństwa energetycznego oraz ochrona środowiska, stanowią niezaprzeczalnie istotne priorytety i wyzwania w rozwoju współczesnych państw, są jednak sprzeczne we wskazywanych kierunkach rozwoju. Faktem jest, że równocześnie wraz z postępem procesu transformacji następują zmiany na gruncie gospodarczym przyczyniające się do rozwoju nowych gałęzi przemysłu wraz z zapotrzebowaniem na innowacyjne technologie.

Konieczność wdrażania nowych inwestycji stanowi uzasadnienie dla podnoszenia podatków i innych opłat ponoszonych przez obywateli. W efekcie odpowiednio stymulowana korzystnymi regulacjami prawnymi i subsydiami gospodarka państwowa rozwija się i wzmacnia swoją konkurencyjność na arenie międzynarodowej. Państwa będące pionierami w zakresie innowacji OZE sprzedają potrzebne instalacje i wiedzę (ang. know-how) tym krajom, które znajdują się na początku transformacji. Sama koncepcja transformacji energetycznej nie może zostać odrzucona przez państwa o innym modelu sektora energetycznego, ponieważ na arenie międzynarodowej jest to postrzegane jako brak wsparcia dla ochrony środowiska i klimatu.

Autorka podejmuje się analizy przyczyn i celów, dla których została opracowana polityka transformacji energetycznej, a których upatruje głównie w państwowych interesach gospodarczych. Obecnie istotę procesu transformacji energetycznej upatruje się w odważnych koncepcjach politycznych kształtujących społeczną świadomość i ramy prawne stymulujące rozwój nowych technologii, co stanowi odwrócenie wektora znanego np. w rewolucji przemysłowej, w której to rozwój wiedzy i technologii wpływa na zmiany kierunku rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego na świecie.

Celem książki jest analiza i wyjaśnienie wyżej sformułowanego problemu badawczego, a w dalszej kolejności uzupełnienie braków w literaturze naukowej, jakie zostały stwierdzone na podstawie przeprowadzonych przez autorkę badań wstępnych w postaci kwerendy. Stwierdzone braki w zakresie analizy problematyki transformacji energetycznej były jednym z powodów podjęcia tej tematyki przez autorkę. Przekrojowa analiza polityki transformacji energetycznej w państwach regionu DACH nie została dotychczas podjęta w polskiej literaturze przedmiotu. Natomiast w źródłach niemieckojęzycznych temat jest poruszany wybiórczo i dotyczy pojedynczych elementów tej transformacji.

W literaturze naukowej na temat transformacji energetycznej wyraźnie dostrzegalna jest dominacja opracowań dotyczących Niemiec i ich polityki wewnętrznej w tym zakresie. Z uwagi na rozbudowaną strategię promocyjno-informacyjną na skalę międzynarodową Niemcy są postrzegane jako model polityki transformacji energetycznej. Dominująca większość publikacji naukowych odnosząca się do tego zagadnienia poddaje analizie przede wszystkim to państwo. Natomiast szczególnie zaniedbana pod względem naukowej analizy jest Szwajcaria. Przyczyn tego stanu rzeczy można upatrywać głównie w jej braku członkostwa w UE. Jest to błąd z uwagi na strategiczne znaczenie tego państwa i jego niewątpliwą przynależność regionalną do Europy. Zważywszy na ekonomiczne podstawy UE oraz powiązania Szwajcarii z gospodarczymi strukturami Unii, uwzględnianie tego państwa staje się koniecznością. Poza tym Szwajcaria i Austria mierzą się z problemami, których sposób rozwiązania będzie szczególnie interesujący dla państw znajdujących na samym początku drogi transformacji energetycznej, w tym Polski.

Niniejsza książka ma na celu wniesienie wkładu do dotychczasowych badań i poszerzenie wiedzy nauk społecznych poprzez kompleksową analizę procesu implementacji polityki energetycznej w obszarze geopolitycznego regionu tworzonego nie tylko przez Niemcy, ale dla przeciwwagi i porównania także przez Austrię i Szwajcarię. Zamiarem autorki było uzupełnienie dostrzeżonych luk w literaturze naukowej oraz podjęcie się rozwiązania zaobserwowanego problemu. W ten sposób autorka chciała przyczynić się do wniesienia nowej wiedzy do dziedziny nauk społecznych.

Do przyczyn podjęcia tego tematu należy chęć zaproponowania nowatorskiego podejścia do zaobserwowanych problemów badawczych oraz uzupełnienia wiedzy teoretycznej o nowe fakty i wyjaśnienia. Motywem leżącym u podstaw książki była chęć przeprowadzenia badań, które będą służyć wzbogaceniu nauki i społeczeństwa wiedzą na temat współczesnych zjawisk.

Uzasadnieniem dla rozpoczęcia badań w ramach tej tematyki jest również rosnące znaczenie polityki energetycznej oraz strategiczny wymiar jej wpływu na budowę silnej i konkurencyjnej gospodarki. Istotnym powodem podjęcia tej tematyki badawczej jest również jej aktualność i znaczenie dla współczesnego świata. Energia (zarówno elektryczna, jak i cieplna) stanowi element warunkujący istnienie współczesnych cywilizacji, będący podstawą ich funkcjonowania i rozwoju. Na świecie istnieje coraz mniej obszarów bez dostępu do energii, dla których wdrażane są programy walki z ubóstwem energetycznym. Nie bez znaczenia jest również zainteresowanie autorki badanym zagadnieniem oraz specyfiką państw regionu DACH, które warunkuje motywację do przeprowadzenia pogłębionych badań w tym obszarze.

Kwerenda istniejącej literatury badawczej wskazuje, że dotychczas nie powstały pozycje, które w sposób kompleksowy ujmują problem Energiewende w perspektywie wykraczającej poza obszar pionierskich w tym temacie Niemiec. Z punktu widzenia literatury zarówno polskiej, jak i zagranicznej dużym zaniedbaniem charakteryzują się zagadnienia związane z polityką energetyczną Austrii i Szwajcarii.

Kompleksowym ujęciem transformacji energetycznej Niemiec z punktu widzenia bezpieczeństwa zajęli się Beata Molo (2013) oraz Carol Hager i Christoph Stefes (2016). Zaś o szansach powodzenia Energiewende w Niemczech pisali Manfred Popp (2013) oraz Craig Morris i Martin Pehnt w analizie dla Fundacji im. Heinricha Bölla (2012). Z kolei geneza transformacji energetycznej w ujęciu prawno-instytucjonalnym została opracowana przez Elke Brunsa, Dörte Ohlhorsta i in. (2011). Bezpieczeństwo energetyczne Niemiec z perspektywy polityki zagranicznej tego państwa opisał Frank Umbach (2007). Polityka zagraniczna Niemiec jest warta bliższej uwagi w kontekście analizy celów polityki energetycznej oraz ogólnej polityki zagranicznej tego państwa. Na tym polu należy odnieść się do prac Erharda Cziomera (2002, 2008, 2010). W odniesieniu do nowych zagadnień społecznych proces budowy demokracji energetycznej w toku Energiewende opisali Craig Morris i Arne Jungjohann (2016).

Z perspektywy systemu politycznego analizę polityki energetycznej w Austrii przeprowadził Alois F. Geyrhofer (2012). Stefan Schleicher i Angela Köppl (2014) podjęli w swoim raporcie analizę ekonomiczną perspektywy austriackiej strategii energetycznej, podkreślając specyfikę Austrii w implementacji Energiewende. Warta uwagi jest analiza Austriackiego Instytutu Badań Gospodarczych, w której przedstawiono możliwe scenariusze rozwoju i wyzwania stojące przed austriackim sektorem energii na podstawie rządowej strategii energetycznej (Kratena i in., 2014). Perspektywy rozwoju energetyki w Austrii, a potem scenariusze do 2050 roku, wraz z wyzwaniami stojącymi przed krajową gospodarką, zaprezentował w raportach Austriacki Instytut Badań Gospodarczych (2013, 2014). Godna uwagi jest rządowa strategia Der Weg zum Innovation Leader. Strategie der Bundesregierung für Forschung, Technologie und Innovation (2011), w której silnie zaakcentowano austriacki rozwój w obszarze najnowszych technologii.

Beat Hotz-Hart, Daniel Schmuki Patrick Dümmler (2006) poświęcili część swojej książki na charakterystykę rynku energii i politykę energetyczną Szwajcarii. Jens Lundsgaard-Hansen (2013) analizuje historię szwajcarskiej polityki energetycznej, a także okoliczności powstania i założenia najnowszej strategii energetycznej. Godne uwagi jest także opracowanie poświęcone finansowaniu transformacji energetycznej w Szwajcarii (Tobias Reichmuth 2014), w którym został poruszony też temat integracji szwajcarskiej energetyki z Unią Europejską oraz omówione zostały ogólne zagadnienia związane z implementacją Energiewende. Maya Jegen (2009) poruszyła w artykule naukowym problem integracji szwajcarskiego i europejskiego rynku energii z perspektywy unijnej polityki zarządzania rynkiem. Natomiast proces i konsekwencje liberalizacji rynku energii w Szwajcarii w zestawieniu z wybranymi państwami Unii Europejskiej charakteryzuje raport instytutu Swiss Economis autorstwa Urs Trinknera, Ivo Scherrera, Iriny Martin (2015). Analizę szwajcarskiej strategii energetycznej do 2050 roku z perspektywy instytucjonalnej i ekonomicznej podjęła grupa badaczy z Instytutu Badań Gospodarczych w Basel (2013). Potencjał, ale i ograniczenia rozwoju sektora elektromobilności, wynikającego bezpośrednio z idei transformacji energetycznej, w Szwajcarii opisali Peter de Haan i Rainer Zah (2013).

Z zakresu trójstronnej współpracy państw DACH powstał z inicjatywy Economie Suisse, szwajcarskiego WWF oraz kantonu Aargau projekt zakończony raportem (2013) dotyczącym realizacji celów transformacji energetycznej w tych państwach. Raport ze współpracy w obszarze hydroenergetyki i magazynów energii utworzyli naukowcy z Centrum Nauk o Energii (2014). W zakresie regionalnej współpracy sporządzono także raport z projektu rozwoju przestrzennego obszaru DACH z uwzględnieniem walorów środowiskowych i przyszłych inwestycji energetycznych (Leitvorstellungen und Planungsprinzipien DACH+. Zukunft der Raumentwicklung im Grenzraum von Deutschland, Österreich, Schweiz und Liechtenstein, 2014).

Wiele interesujących faktów dotyczących polityki energetycznej na temat trendu transformacji sektora energii przedstawia literatura z zakresu badań nad teorią pojęcia transformacji. Należy zwrócić uwagę na pozycję charakteryzującą bezpieczeństwo energetyczne autorstwa Gerharda Bartodzieja i Michała Tomaszewskiego (2009), a także monografię analizującą je w ujęciu administracyjno-prawnym Michała Domagały (2008). Z kolei Tomasz Młynarski i Marcin Tarnawski (2016) prześledzili rozwój i znaczenie źródeł energii dla bezpieczeństwa energetycznego.

W ujęciu gospodarczym zagadnienie transformacji energetycznej zostało kompleksowo omówione przez Bernda Heinsa i Christians Behrensa (2016) oraz Thomasa Kästnera i Andreasa Kießlinga (2016). Natomiast zagadnienia techniczne odnawialnych źródeł energii omówili Detlef Stolten i Viktor Scherer (2013). Jedyna dotychczas opublikowana książka, która ujmuje w sposób kompleksowy tematykę transformacji energetycznej, nawiązując do aspektów ekonomicznych, gospodarczych i politycznych w perspektywie jedenastu państw została wydana pod redakcją Mariusza Ruszela, Tomasza Młynarskiego i Adama Szurleja przez Instytut Polityki Energetycznej im. I. Łukasiewicza (2017). Warta uwagi jest również publikacja Georga Etscheita (2016), która zwraca uwagę na szkodliwe dla środowiska aspekty procesu transformacji energetycznej.

Również niezwykle użyteczne dla badań nad transformacją energetyczną są studia w zakresie ekonomii politycznej. Kompleksowa analiza międzynarodowych rynków energii w ujęciu ekonomicznym, z wyszczególnieniem najważniejszych elementów, została przeprowadzona przez Carol A. Dahl (2004). Z kolei Maria Kopsakangas-Savolainen i Rauli Svento (2012) podjęli się badania konkurencyjności w kontekście perspektyw rozwoju odnawialnych źródeł energii i zagadnieniom regulacji rynków energii. Natomiast Douglas R. Bohi i Michael A. Toman (1996) poruszyli temat bezpieczeństwa energetycznego jako argumentu dla interwencjonizmu państwowego.

Zagadnienia powiązań kwestii bezpieczeństwa oraz aspektów gospodarczych w odniesieniu do polityki energetycznej zostały podjęte w publikacji pod redakcją Sławomira Juszczyka i Márii Petrufovej (2013). Pod kątem znaczenia surowców interesujące prace opublikowali Rafał Ulatowski (2014), a także Anna Borek i Hanna Rutkiewicz (2018). W ujęciu koncepcji geopolityki należy zwrócić uwagę na książkę pod redakcją Marka Ilnickiego, Łukasza Nowakowskiego i Igora Protasowickiego (2017).

Kluczowe znaczenie mają państwowe dokumenty określające ramy transformacji energetycznej, jej założenia i cele, określane jako strategie energetyczne: Niemiec (niem. Energiekonzept 2050), Austrii (niem. Energiestrategie Österreich (2020)) i Szwajcarii (niem. Energieperspektiven 2050). Poza nimi jako podstawy transformacji należy traktować ustawy regulujące obszar elektroenergetyki, jak austriacka ustawa o gospodarce elektroenergetycznej i organizacji (niem. Elektrizitätswirtschafts- und -organisationsgesetz 2010 und Energie-Control-Gesetz – EIWOG), szwajcarska Ustawa o Energii (niem. Energiegesetz – EnG) czy niemiecka Ustawa o Energiach Odnawialnych (niem. Erneuerbare-Energien-Gesetz – EEG). Oprócz nich istnieje wiele innych dokumentów, które składają się na całość polityki energetycznej tych państw i pozostają w ścisłej korelacji z prawodawstwem unijnym.

W tym kontekście równie istotne są informacje i dokumenty w wersji elektronicznej dostępne na oficjalnych portalach państwowych. W Niemczech można do nich zaliczyć strony internetowe takich instytucji jak: Federalne Ministerstwo Gospodarki i Energii (niem. Bundesministerium für Wirtschaft und Energie), Agencja ds. Sieci (niem. Bundesnetzagentur), Federalny Związek Gospodarki Energetycznej i Wodnej (niem. Bundesverband der Energie- und Wasserwirtschaft e.V.), Federalny Urząd Statystyczny (niem. Statistisches Bundesamt), niemieckie przedsiębiorstwo statystyczne (niem. Statista) czy Zrzeszenie ds. Bilansów Energetycznych (niem. Arbeitsgemeinschaft Energiebilanzen). W Austrii są to m.in.: Federalne Ministerstwo Nauki, Badań i Gospodarki (niem. Bundesministerium für Wissenschaft, Forschung und Wirtschaft), Federalne Ministerstwo ds. Ruchu, Innowacji i Technologii (niem. Bundesministerium für Verkehr, Innovation und Technologie), Regulator Rynków Energii i Paliw (niem. E-Control), Operator Systemu i Giełdy Elektroenergetycznej (niem. Clearing Integrated Services and Market Operations GmbH – CISMO), Federalny Urząd Statystyczny (niem. Statistik Austria). Natomiast w Szwajcarii takie instytucje obejmują m.in.: Federalny Urząd ds. Energii (niem. Bundesamt für Energie), Operator Sieci Przesyłowej (niem. Swissgrid), Federalny Urząd Statystyczny (niem. Bundesamt für Statistik), Związek Szwajcarskich Przedsiębiorstw Energetycznych (niem. Verband Schweizerischer Elektrizitätsunternehmen).

Podejmowany temat badawczy jest istotny ze względu na strategiczne znaczenie sektora energetycznego. To właśnie polityka energetyczna wpływa na realizację interesów strategicznych, a jej skuteczność przekłada się nie tylko na wzrost bezpieczeństwa energetycznego, lecz również konkurencyjność gospodarczą. W tematyce poświęconej zagadnieniom transformacji energetycznej zwraca uwagę fakt, że powstaje szczególnie dużo analiz, raportów i sprawozdań z badań nad jednostkowymi i szczegółowymi kwestiami, najczęściej w ujęciu ekonomicznym. W Niemczech instytucje i fundacje naukowo-badawcze zajmujące się tematem przemian w sektorze energetycznym to m.in. Niemiecki Instytut Polityki Międzynarodowej i Bezpieczeństwa „Fundacja Nauka i Polityka” (niem. Die Stiftung Wissenschaft und Politik), Agora Energiewende, Federalny Związek Energii Odnawialnych (niem. Bundesverband Erneuerbare Energie e.V.), Niemiecki Instytut Badań Gospodarczych (niem. Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung), Niemieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej (niem. Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik e.V.), Centrum Stosowanych Nauk Społecznych (niem. Centrum für angewandte Politikforschung) czy „Energate” – niezależny informator do spraw zagadnień związanych z Energetyką.

W Austrii analogiczne ośrodki to m.in.: Austriacki Związek Spółek Energetycznych (niem. Oesterreichs Energie), portal informacyjny na temat rynku energii (niem. Stromliste), Austrian Energy Agency, Energieinstitut der Wirtschaft GmbH, Erneuerbare Energie Österreich, Österreichische Akademie der Wissenschaften (niem. Kommission Klima und Luftqualität), Austrian Cooperative Research, Austrian Institute of Technology (ang. Energy Department), Austrian Environmental Expert Group (ang. Energy Sector), Ressourcen Management Agentur, Wirtschaftskammer Österreich (niem. Umweltpolitik und Energiepolitik), World Sustainable Energy Institute (WSEIN), Institut für Sicherheits- und Risikowissenschaften (ISR BOKU), Österreichisches Institut für Wirtschaftsforschung (WIFO), Wien Energie GmbH.

Z kolei w Szwajcarii do instytucji zajmujących się energią zaliczają się m.in.: szwajcarski ośrodek badawczy nad zagadnieniami OZE i efektywności energetycznej „EnergieSchweiz”, Szwajcarska Fundacja na rzecz Energii (niem. Schweizerische Energie-Stiftung), think-tank do spraw ekonomicznych i społecznych „Avenir Suisse” (niem. Avenir Suisse think-tank for economic and social issues), Instytut „Przyszłość energetyczna dla Szwajcarii” (niem. Energie Zukunft Schweiz), portal informacyjny na temat energii prowadzony na zlecenie „Swisspower” (http://www.strommix-schweiz.ch/), szwajcarski portal informacyjny na temat energii jądrowej prowadzony na zlecenie „Swissnuclear” (https://www.kernenergie.ch/), przedsiębiorstwo specjalizujące się w badaniach rynku branży energetycznej „EnergyBrainpool”, berneńska platforma informacyjna odnośnie do energii (niem. Energie aktuell. Die Berner Energieplattform) czy Instytut badań nad nauką, społeczeństwem i gospodarką „Energie Trialog Schweiz”.

Obszar problemowy książki obejmuje proces transformacji energetycznej w Republice Federalnej Niemiec, Republice Austrii i Konfederacji Szwajcarskiej. Celem książki jest analiza i porównanie polityki transformacji energetycznej tych trzech państw, a także wyodrębnienie oraz wyjaśnienie na tej podstawie kluczowych czynników problemowych występujących w procesie rozwoju sektora energii. Wymienione państwa wpisują się w jeden obszar geopolityczny, a jednocześnie każde z nich posiada specyficzne uwarunkowania, które pozwalają dostrzec różnice mające znaczny wpływ na przebieg rozwoju sektora energii. Należą do nich m.in.: wielkość terytorium i zaludnienie, ukształtowanie powierzchni, dostęp do surowców i łatwość importu, struktura miksu energetycznego, charakter rynku energii czy przynależność do Unii Europejskiej.

Książka ma na celu zbadanie przyczyn i czynników rozwoju polityki energetycznej w dwóch płaszczyznach: wewnętrznej i międzynarodowej. Obie te płaszczyzny zostaną skorelowane z wpływem Unii Europejskiej jako globalnego aktora. Dobór państw do przeprowadzenia tej analizy nie jest przypadkowy. Niemcy odgrywają szczególną rolę w polityce transformacji energetycznej Unii Europejskiej do tego stopnia, że stawiane jest pytanie o faktyczny kierunek oddziaływań na linii UE-Niemcy. Austria nie posiada rangi na arenie międzynarodowej równej Niemcom, głównie z powodu ograniczeń o charakterze geograficznym, ale pod względem zagadnień środowiskowych jest bardziej zaawansowana od Niemiec i posiada wysokie ambicje względem przyszłego rozwoju technologicznego. Z kolei Szwajcaria nie jest członkiem UE, ale jest z nią związana licznymi umowami gospodarczymi.

W zakresie analizy wewnątrzpaństwowej polityki energetycznej, głównym zadaniem książki jest wyszczególnienie i analiza problemowa kluczowych elementów transformacji w łańcuchu systemu energetycznego, obejmującym obszar od produkcji, poprzez przesył i dystrybucję, po konsumpcję. Analiza ta obejmuje zmiany zachodzące w trzech zasadniczych obszarach struktury państwa: politycznym (w rozumieniu instytucjonalno-prawnym), społecznym i gospodarczym. W związku z tym w ogólnym ujęciu transformacja sektora energetycznego w Austrii, Niemczech i Szwajcarii opiera się na następujących elementach:

• Zastąpienie nieodnawialnych surowców energetycznych w produkcji energii elektrycznej wykorzystaniem odnawialnych nośników energii.

• Podnoszenie efektywności energetycznej w produkcji i wykorzystaniu energii elektrycznej.

• Tworzenie elastycznego systemu o zdecentralizowanej produkcji energii, wielokierunkowej dystrybucji wraz z systemem rezerw energii.

• Transformacja gospodarki i społeczeństwa w kierunku niskoemisyjności i efektywności wykorzystania energii.

• Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego państwa jako podstawy polityki energetycznej oraz wzmacnianie konkurencyjności gospodarczej jako jej cel.

Wyodrębnione na tej podstawie obszary badawcze obejmują określone zagadnienia problemowe. Wyszczególnione zagadnienia problemowe precyzują cele badawcze, w których wyróżniono następujące zagadnienia problemowe:

• Analiza polityki w zakresie formułowania struktury produkcji energii elektrycznej w Niemczech, Austrii i Szwajcarii.

• Określenie kluczowych wyzwań i problemów procesu transformacji energetycznej na poziomie wewnątrzpaństwowym oraz międzynarodowym.

• Analiza wpływu transformacji energetycznej na zmiany w gospodarce (reorganizacja istniejących lub tworzenie nowych gałęzi przemysłu) i na rozwój nowego typu społeczeństwa (świadomi konsumenci, prosumenci).

Przeprowadzona na tej podstawie analiza ma służyć zbadaniu kolejnych kroków transformacji w wymienionych obszarach, określeniu i zbadaniu głównych problemów oraz ich przyczyn, a na końcu przedstawieniu możliwych rozwiązań oraz ich oceny w odniesieniu do założeń strategicznych. Badania wyróżnionych kwestii problemowych są prowadzone w ujęciu nauk politycznych z zastosowaniem elementów ekonomii politycznej w odniesieniu do perspektywy polityki krajowej i europejskiej. Mają one na celu odpowiedź na następujące pytania badawcze:

• Jakie są kluczowe elementy polityki transformacji sektora energetycznego?

• Jakie instrumenty polityczne są stosowane przy implementacji transformacji energetycznej w obszarze społeczno-gospodarczym?

• Czy transformacja energetyczna jest stymulowana politycznie, czy też czynniki czysto ekonomiczne oddziałują na sferę polityczną?

• Jak transformacja sektora energii wpływa na kształt i rozwój społeczeństwa, a także krajowej gospodarki?

• Czy na poziomie wewnątrzkrajowym edukacja służy budowie nowego typu społeczeństwa, czy jest to rodzaj politycznej inżynierii społecznej służącej realizacji interesów decydentów politycznych?

• Jakie elementy warunkują kierunek i charakter współpracy międzynarodowej w zakresie energetyki?

• Jakie interesy realizują badane państwa w swojej polityce transformacji energetycznej?

• Czym wyróżnia się region DACH w Europie na polu polityki energetycznej?

• Czy polityka transformacji energetycznej służy w istocie celom klimatyczno-środowiskowym, czy osiąganiu dominacji gospodarczej na arenie międzynarodowej?

Kierunek transformacji wytyczany według wyżej wymienionych zagadnień ma wpływ na przeobrażenie struktury relacji na linii pomiędzy państwem, społeczeństwem i gospodarką. Na podstawie przeprowadzonych analiz materiałów sformułowano dwie główne hipotezy:

1. Krajowa polityka energetyczna służy realizacji państwowych interesów strategicznych związanych ze wzmacnianiem konkurencyjności krajowej gospodarki na płaszczyźnie międzynarodowej.

2. Cele transformacji energetycznej, w postaci zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego i środowiskowego, są stosowane jako instrumenty dla społecznego uzasadniania implementacji nowej polityki energetycznej.

Oprócz głównych hipotez doprecyzowano następujące szczegółowe hipotezy badawcze:

3. Transformacja sektora energii sprzyja rozwojowi nowych gałęzi gospodarczych związanych z zaawansowanymi technologiami, które wymagają wysoko wyspecjalizowanej kadry specjalistów, co koreluje z modelem społeczeństwa o wysokim przeciętnym poziomie wykształcenia w tych krajach.

4. Rozwój zliberalizowanego rynku energii opiera się na długotrwałym procesie prawnym, instytucjonalnym i technologicznym tworzenia struktury energetycznej w państwie przy aktywnym wsparciu społeczeństwa o wysokiej świadomości energetycznej.

5. Partnerstwa energetyczne wynikają z podobieństw uwarunkowań geopolitycznych i interesów ekonomicznych oraz są gwarancją realizacji wspólnych celów energetycznych.

Część rozważań w publikacji ma charakter teoretyczno-analityczny i odnosi się do procesu analizy zgromadzonych materiałów metodą indukcji. Celem analizy teoretycznej było określenie teoretycznego modelu transformacji wraz z funkcjonującymi w jego obrębie podmiotami, powołanych na podstawie państwowych dokumentów formalnych (aktów prawnych i strategii rządowych) oraz studiów badawczych i scenariuszy przygotowanych przez instytucje naukowe. Szczególnej analizie zostały poddane instrumenty polityczne, prawne i narzędzia ekonomii politycznej, jakie poszczególne państwa stworzyły lub zamierzają stworzyć, aby zapobiegać negatywnym zjawiskom transformacji (np. instytucje i organy kontrolne, współpraca międzynarodowa).

Celem badań pogłębionych metodą dedukcji była krytyczna weryfikacja modelu, jaki wynika z założeń teoretyczno-prawnych składających się na państwową politykę transformacji sektora energii. Zadaniem tej pracy naukowej jest opisanie i wyjaśnienie różnic (ze względu na specyfikę każdego z państw) i podobieństw (podkreślenie ponadpaństwowego wymiaru Energiewende) w zakresie transformacji energetycznej Republiki Federalnej Niemiec, Republiki Austrii i Konfederacji Szwajcarskiej ze względu na specyfikę każdego z państw. Obie płaszczyzny badań służą w konsekwencji przekrojowej analizie polityki transformacji energetycznej oraz wyjaśnieniu różnic w jej implementacji w badanych państwach.

Należy także podkreślić, że praca nie podejmuje polemiki związanej z faktycznym występowaniem zjawisk:

• czy podstawy transformacji energetycznej w postaci teorii o ochronie środowiska i klimatu są prawdziwe,

• czy transformacja energetyczna rzeczywiście nastąpiła.

Tematyka książki przyjmuje za punkt ogólnie istniejące i powszechnie przyjęte założenia, które zostały już wielokrotnie opisane w licznych publikacjach naukowych. Z tego powodu publikacja ta koncentruje się na tym, jakimi metodami i środkami jest wdrażana transformacja energetyczna oraz jakim celom ma ona służyć. Wynika to także z konieczności zastosowania ograniczeń w analizie zagadnienia, która służy zbadaniu podejścia państw regionu DACH co do sposobu implementacji transformacji energetycznej.

Książka opiera się na metodologii wynikającej z dziedziny nauk o polityce. Badania nad wyszczególnionymi zagadnieniami zostały przeprowadzone metodą analizy systemowej, która obejmuje czynniki polityczne mające wpływ na powstanie, rozwój i przebieg, a także cele procesu politycznego transformacji energetycznej. W badaniach przyjęto założenie, że ekonomiczny i techniczny kierunek rozwoju transformacji energetycznej jest determinowany polityczne, tzn. że kierunek oddziaływania przebiega od polityki do gospodarki. Wynika to z tego, że w dokumentach politycznych (strategie, koncepcje, prawo) zawarte są cele, które wskazują na przyszłe zapotrzebowanie na określone technolgie lub rozwiązania ekonomiczne. Zatem kocepcje polityczne zawierają przekaz dla branż związanych z energetyką, jakie usługi i produkty mogą stać się przedmiotem potencjalnego wsparcia ze strony państwa (np. w formie dotacji na inwestycje) oraz na jakie będzie rósł popyt. Zastosowanie takiego podejścia badawczego umożliwia ujęcie transformacji energetycznej jako istotnego elementu, który wpisuje się w strukturę państwa, społeczeństwa i gospodarki, wpływając na strukturę tych trzech obszarów oraz oddziaływania między nimi. W tym ujęciu chodzi zatem o podkreślenie ponadpaństwowego wymiaru transformacji energetycznej.

W książce przyjęto tezę, że polityka mająca na celu transformację energetyczną służy w istocie rzeczy realizacji interesów państw i wzmacniania wpływów politycznych dzięki sile gospodarczej i wprowadzaniu innowacji technologicznych. Tomasz G. Grosse (2014) zwraca uwagę, że partykularne interesy narodowe mają przewagę w Europie. Wyjaśnienie dla ich kształtowania można znaleźć w teorii realizmu (zob. prace Hansa Morgenthau, Reinholda Niebuhra i Edwarda H. Carra), w myśl której państwo podejmuje racjonalne działania w celu wzmocnienia swojej pozycji i bezpieczeństwa. Oznacza to, że w jego interesie nie leży konflikt, ale pokój, który zapewnia równowaga sił pomiędzy głównymi aktorami areny międzynarodowej, natomiast siła przejawia się w wymiarze gospodarczym.

W odniesieniu do zachowań państw na poziomie ponadnarodowym pomocna wydaje się także teoria neorealizmu, którą rozwijali Kenneth N. Waltz, Joseph M. Grieco czy Robert Gilpin. Podkreśla się w niej znaczenie dążenia do budowy siły gospodarczej i technologicznej, która daje przewagę na scenie międzynarodowej i zapewnia wpływy polityczne. Teoria ta tłumaczy genezę polityki klimatyczno-środowiskowej, która faktycznie była podyktowana interesem gospodarczym państwa.

Interesy geoekonomiczne regionu DACH mogą znaleźć wyjaśnienie w ujęciu teorii geopolityki (zob. prace Daniela Deudneya oraz Geoffreya Parkera). Teoria ta tłumaczy znaczenie położenia geograficznego w kształtowaniu założeń i priorytetów polityki zagranicznej państw, która jest poddawana ekonomizacji. Interesy państw dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego są zlokalizowane w różnych obszarach gospodarki, co związane jest z rywalizacją o surowce lub wymaganiami konsumentów.

Analiza stosunków międzynarodowych za pomocą metody geopolitycznej zakłada, że położenie geograficzne państwa odgrywa znaczącą rolę w formułowaniu jego priorytetów i stanowi podstawę dla wyjaśnienia jego działań. W odniesieniu do polityki energetycznej lokalizacja odgrywa kluczową rolę, bowiem od niej zależy bezpieczeństwo surowcowe, kierunki importowe i eksportowe, możliwości rozbudowy infrastruktury itd. Teoria geopolityki zakłada, że państwo, jako podstawowy podmiot stosunków międzynarodowych, dąży do realizacji swoich interesów, do czego najlepszym środkiem jest siła – w odniesieniu do polityki energetycznej chodzi o siłę gospodarczą.

Odniesienia do teorii geopolityki wiążą się z pojęciem regionalizacji, które odnosi się do koncepcji rozwoju gospodarczego wyróżniającego rozwój poszczególnych regionów ekonomiczno-społecznych. Warunkiem regionalizacji jest zachowanie terytorialnej całości wydzielonych części i wewnętrznej jedności, która wynika z podobieństw rozwoju historycznego, społeczno-ekonomicznego, kulturowego czy językowego. Region DACH wpisuje się w tę definicję, dodatkowo motywowany podobieństwem interesów narodowych tworzących go państw.

Przyjmując powyższą linię metodologiczną, przeprowadzono następujące kroki badawcze z zastosowaniem przyporządkowanych im technik i narzędzi badawczych:

• Technika analizy treści dokumentów stanowi podstawę dla analizy systemowej (w rozumieniu organizacji państwa i struktury społeczno-gospodarczej), uzupełniając ją o kluczowe zagadnienia dotyczące ram prawnych oraz organizacji i podmiotów działających w obrębie struktury.

• Opis posłużyła do przedstawienia genezy transformacji energetycznej, a także istniejącego stanu faktycznego wyłaniającego się z dostępnych dokumentów.

• Zastosowanie porównania pozwoliło na zobiektywizowanie analizy transformacji energetycznej poprzez zestawienie ze sobą jej różnych form w wybranych krajach.

• Uzyskane w powyższy sposób materiały teoretyczne zostały uporządkowane w sposób syntetyczny z ukierunkowaniem na stworzenie spójnego obrazu procesu transformacji energetycznej w określonych państwach.

• Weryfikacja zebranych treści teoretycznych została przeprowadzona częściowo dzięki konsultacji z ekspertami.

• Na podstawie aktualnych doniesień o treści informacyjnej z branży energetycznej możliwa była obserwacja nieuczestnicząca (z uwagi na charakter przedmiotu badań) o charakterze celowym i krytycznym.

Podjęta tematyka badań odnosi się do trzech dyscyplin nauk społecznych: politologii, ekonomii i stosunków międzynarodowych. Wymiar politologiczny uwypukla się w szczególności w analizie wewnętrznej państw w procesie transformacji energetycznej, która z uwagi na swoją wieloaspektowość, stanowi częściowe przeobrażenie systemu politycznego. Wiąże się to z analizą zmiany prawodawstwa czy tworzenia nowych instytucji publicznych. Ujęcie ekonomiczne w książce prezentowane jest w obszarze społeczno-gospodarczym. Społeczeństwo ulega przemianom i dostosowaniu do nowej polityki transformacji energetycznej, podobnie jak podmioty gospodarcze. Sfera stosunków międzynarodowych odnosi się do ponadnarodowego wymiaru transformacji energetycznej, która z jednej strony stanowi płaszczyznę do rozwijania współpracy między państwami o podobnym podejściu do kwestii energetycznych, a z drugiej strony stanowi obszar konkurencji i rywalizacji w celu uzyskania przewagi ekonomicznej.

Książka składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy rozdział obejmuje prezentację zagadnień teoretycznych w zakresie transformacji energetycznej, wyjaśnienie pojęć z obszaru polityki ekonomicznej kluczowych dla dalszej części książki oraz przedstawienie teorii w dziedzinie polityki klimatyczno-środowiskowej. W tym rozdziale zostanie także przeanalizowana polityka energetyczna Unii Europejskiej wraz z jej podstawami instytucjonalno-prawnymi, która ma istotne znaczenie dla państw stanowiących studium przypadku w książce.

Rozdział drugi ma na celu charakterystykę polityki energetycznej UE, instrumentów i narzędzi służących realizacji tej polityki oraz roli instytucji i ich funkcji w sektorze energetycznym. Na tej podstawie zostaną wyszczególnione elementy, które wpływają na kształt polityk w sektorze energii państw członkowskich, takich jak Niemcy i Austria. W zestawieniu ze Szwajcarią możliwe jest dokonanie porównania efektywności wpływu polityki energetycznej Unii Europejskiej na państwa niebędące jej członkami.

W rozdziale trzecim została poddana szczegółowej analizie polityka określająca proces transformacji energetycznej każdego z trzech państw: Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Analiza objęła genezę, istniejący stan instytucjonalno-prawny, zmiany w społeczeństwie i gospodarce stymulowane implementacją nowej polityki energetycznej oraz strategie i cele na przyszłość. Celem dogłębnej analizy jest wyodrębnienie podobieństw i różnic w transformacji energetycznej w tych państwach, podobnie jak wyzwań i problemów procesu na poziomie wewnątrzpaństwowym, oraz określenie wpływu polityki energetycznej na zmiany w obszarze społeczno-gospodarczym.

Czwarty rozdział poświęcono badaniu relacji i partnerstw energetycznych między Niemcami, Austrią i Szwajcarią. Poddano analizie transformację energetyczną w kontekście geopolitycznym oraz jej zasadnicze determinanty. Badania objęły również strategiczne interesy regionu DACH realizowane poprzez politykę transformacji dla osiągnięcia własnych korzyści gospodarczych. Uwzględniając rosnące tendencje do rozszerzania nieformalnej wspólnoty państw niemieckojęzycznych do regionu DACH+, włączono także analizę polityki energetycznej Liechtensteinu.

Niniejsza książka powstała na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Polityka transformacji energetycznej w państwach regionu DACH (Niemcy, Austria, Szwajcaria) z 2019 roku.