Udar mózgu - ebook

WSTĘP

Gdybym przed kilku laty, zanim moja Matka zachorowała na udar mózgu, wiedziała przynajmniej tyle o tej chorobie, ile zawiera niniejsza książka, może udałoby mi się zapobiec Jej udarowi albo chociaż — przez właściwą rehabilitację — nie dopuścić do dużej niesprawności, jaką spowodował, i wówczas inaczej upłynęłyby ostatnie lata Jej życia. Niestety, w tym czasie niewiele mówiło się i pisało w przystępnej formie o udarach mózgu. Chociaż choroba ta jest niemal tak częsta jak zawał serca, ludzie na ogół mało o niej wiedzą. A właśnie teraz, gdy udar dosięga wielu naszych znajomych, przyjaciół, bliskich i każdy z nas może stać się jego ofiarą, wiadomości o objawach, które często poprzedzają udar i o samym udarze, o pierwszej pomocy, leczeniu, rehabilitacji i zapobieganiu tej chorobie, na pewno są wszystkim potrzebne. Strach przed udarem nie powinien zniechęcać do lektury tej książki, przeciwnie — zagrożenie należy poznać, by łatwiej go uniknąć lub jeśli przyjdzie taka potrzeba, zmierzyć się z nim z jak najlepszym rezultatem.

Zawarta w tej książce wiedza pochodzi z różnych źródeł: od lekarzy, zwłaszcza neurologów i rehabilitantów, z medycznych książek naukowych i popularnonaukowych, z czasopism polskich i zagranicznych. Mam nadzieję, że pomoże Ci, Czytelniku, ochronić przed udarem siebie i bliskich. A tym, których mimo wszystko udar dosięgnie oraz ich najbliższym może łatwiej będzie po jej przeczytaniu ograniczyć jego złe następstwa i odzyskać sprawność.

Warto też wiedzieć, że istnieje Narodowy Program Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu, który ma na celu zapobiegać tej chorobie, a tym, którzy zachorują, stworzyć warunki do odzyskania sprawności i ułatwić życie.

Dziękuję wszystkim, którzy mi pomogli napisać tę książkę, szczególnie serdecznie prof. dr hab. med. Annie Członkowskiej, kierującej II Kliniką Neurologiczną Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

AutorkaJAK GROM, ALE NIE BEZ PRZYCZYN

A ja żyję i jestem sprawna

Mówili, że umrę, szeptali o tym między sobą moi bliscy, przyjaciele. Tak cicho,

że trudno mi było cokolwiek usłyszeć, a jednak wiedziałam: mówili, że umrę. Wiem o tym na pewno. Lekarz powiedział mojemu synowi, że musi przygotować się na najgorsze. A ja żyłam kolejny dzień, tydzień, miesiąc. Jakby na przekór tragicznym prognozom. W końcu, chyba po dwóch miesiącach, powiedziano mężowi, że już nigdy nie będę chodzić.

Pół roku później mąż zmarł na zawał serca. Ze zgryzoty, tak bardzo się o mnie martwił. Nie mógł znieść, że leżę jak kłoda. To był dla mnie największy cios, może większy niż moja choroba. A ja żyłam, mijał rok po roku. Stopniowo odzyskiwałam sprawność, coraz lepiej radziłam sobie z codziennymi obowiązkami. Dzisiaj, po dziesięciu latach, chodzę właściwie dobrze i ręce nie odmawiają mi posłuszeństwa.

Mieszkam sama. Oczywiście odwiedzają mnie krewni, syn, synowa, wnuki. Pomagają mi, ile tylko mogą. Przychodzą przyjaciółki, zaglądają sąsiedzi, ale przecież dzisiaj każdy jest zajęty, więc nie mogą ciągle ze mną przebywać. A gdy się za nimi zamykają drzwi, pozostaję sama, zdana na siebie, więc muszę sobie jakoś radzić z codziennymi czynnościami. I okazuje się, że potrafię. Kto by wtedy przypuszczał, przed dziesięcioma laty, gdy leżałam bez ruchu z wykrzywioną twarzą, że będę jeszcze kiedyś na tyle sprawna…

(Ze zwierzeń 65-letniej kobiety)

Udar, wylew, zawał mózgu — tak określa się chorobę, która na skutek zaburzeń krążenia w mózgu nagle powala człowieka z nóg i sprowadza na niego śmierć lub kalectwo. Znana jest od wieków, kiedyś nazywano ją apopleksją. Stanowi trzecią — po zawałach mięśnia sercowego i nowotworach — przyczynę śmierci i pierwszą upośledzenia sprawności.

Czy istotnie udar następuje tak niespodziewanie, jak opowiadają pacjenci, którzy go doznali? Czy rzeczywiście jest to choroba, której nie sposób przewidzieć? Czy nie można jej zatem zapobiegać? Istnieją przecież jakieś przyczyny zwiększające ryzyko jej wystąpienia. Może po prostu nie były znane i dlatego ich nie rozpoznawano.

W ostatnich dziesięcioleciach nauka, wsparta techniką medyczną, poznała wiele tajemnic mózgu, również i tę chorobę. Znane są obecnie przyczyny, czynniki zwiększające jej ryzyko, nowe metody leczenia i sposoby zapobiegania. Okazuje się, że udar nie jest wyrokiem ślepego losu, nieuzasadnionym, zupełnie nieprzewidywalnym wydarzeniem i wiele można uczynić, by zapobiec tej chorobie, a gdy już wystąpi — skutecznie ją leczyć.

To był cios

W najgorszych snach nie przewidywałam tej choroby. Do głowy mi nie przyszło, że tak nagle, niespodziewanie mnie dopadnie i w jednej chwili wyłączy z życia. Zresztą u mnie przyczyny udaru były trochę nietypowe: zator. W kilka miesięcy po udanej zresztą operacji zastawek serca zakrzep przesunął się do mózgu i zamknął naczynie. Nie było więc wcześniej żadnych objawów zapowiadających udar.

Pamiętam ten dzień. Byliśmy z mężem u syna na obiedzie, a potem bulwarami szliśmy do domu. Weszłam do kuchni, by zrobić herbatę. Zapaliłam gaz i… upadłam. Mąż, gdy usłyszał łoskot, wpadł do kuchni przerażony. Nie mogłam się podnieść. Z trudem mówiłam, miałam wykrzywiona twarz. Mąż wezwał pogotowie, zawieźli mnie na neurologię. Leżałam tam miesiąc jak kłoda. Myślałam: to już koniec. Miałam 55 lat.

(Ze zwierzeń 60-letniej kobiety)

Kto choruje na udar

Rocznie około 60 tys. Polaków doznaje udaru, niektórzy twierdzą, że nawet więcej — blisko 80 tys., nie ma jednak na ten temat dokładnych danych statystycznych. Co czwarty chory umiera w ciągu pierwszego miesiąca po wystąpieniu udaru, zaś u jednej trzeciej pozostających przy życiu utrzymują się objawy neurologiczne powodujące trwałe kalectwo i konieczność opieki. Na 100 tys. Polaków udarem mózgu jest dotkniętych 177 mężczyzn i 125 kobiet.

Rocznie na świecie z powodu udaru umiera około 4,6 miliona ludzi. W USA i Europie co rok zapada na tę chorobę około miliona osób (110–290 na 100 tys.).

W Polsce udar mózgu zdarza się nie częściej niż w innych krajach, ale w porównaniu z Europą Zachodnią czy USA choroba ta miewa u nas cięższy przebieg — więcej chorych umiera w pierwszych dniach i tygodniach po wystąpieniu udaru i więcej traci sprawność na resztę życia. Dzieje się tak głównie z dwóch powodów. Po pierwsze, Polacy mniej dbają o zdrowie, toteż kondycja tych, których dosięgnie udar mózgu, jest na ogół gorsza niż mieszkańców krajów zachodnich. Po drugie, system leczenia udarów jest na Zachodzie skuteczniejszy.

Udar mózgu występuje zwykle po 65. roku życia, a im wiek jest późniejszy, tym zdarza się częściej. Niekiedy jednak ulegają udarowi również ludzie młodzi, zwłaszcza mający słabe naczynia krwionośne: miażdżycę, nadciśnienie, prowadzący życie pełne napięć nerwowych, nieumiejący się relaksować, palący.

Chociaż choroba ta była już znana Hipokratesowi, medycyna przez wieki była wobec niej bezradna. Zagadką pozostawało, dlaczego występuje nagle, rujnując w jednej chwili czyjeś życie. Uważana była za nieuleczalną, toteż pozostawiano przyszłość chorych losowi i miłosierdziu innych ludzi.

Co prawda medycyna do dziś nie znalazła jeszcze cudownego leku, który by zapobiegał udarowi lub odwracał jego skutki, ale wskazała przyczyny, a więc i możliwości profilaktyki tej choroby, nowe, lepsze metody leczenia i skuteczniejszą rehabilitację.

Wiele z tych metod zostało już sprawdzonych w krajach zachodnich, gdzie od lat 70. notuje się spadek umieralności spowodowanej udarem mózgu. W USA iw Europie Zachodniej śmiertelność w pierwszych dniach i miesiącach choroby wynosi około 15% i mniej chorych niż u nas pozostaje po udarze inwalidami. Aż około 70% odzyskuje sprawność na tyle, by żyć samodzielnie, wielu wraca do pełnego życia, do pracy zawodowej.

Także u nas inaczej się już traktuje udar niż kiedyś — nie jako niespodziewane, miażdżące nieszczęście, na które nie mamy wpływu, lecz jako chorobę, którą można leczyć i której można zapobiegać. Mając coraz większe możliwości diagnozowania i leczenia udaru, nie musimy biernie poddawać się losowi. Udar mózgu należy zaczynać leczyć jak najwcześniej i umiejętnie rehabilitować chorego.

Nie zdarza się on bez przyczyn — jest konsekwencją postępującego zwykle latami procesu degeneracji naczyń krwionośnych mózgu. Ten proces bywa przyśpieszany przez różne, coraz lepiej znane czynniki, które można wyeliminować lub przynajmniej ograniczyć.

Niekiedy udar bywa poprzedzany objawami zapowiadającymi tę chorobę, wtedy zwykle z dobrym skutkiem można mu przeciwdziałać. Warto więc dowiedzieć się jak najwięcej o udarze i jego przyczynach — ta wiedza jest cennym lekiem przeciwudarowym. Warto wiedzieć, jak dochodzi do udaru, na czym polega choroba, co zwiększa ryzyko jej wystąpienia i jakie objawy ją zapowiadają, a jakie świadczą o tym, że udar już nastąpił.

Może się przecież zdarzyć, że udar dotknie osobę nam bliską lub przebywającą w naszym otoczeniu, a wtedy od nas, od naszej wiedzy będzie zależeć bardzo wiele. W jaki sposób pomóc człowiekowi, który ulegnie udarowi? Co robić zaraz po wystąpieniu choroby, a co w następnych dniach, tygodniach, latach? Jak można pomóc samemu sobie, gdyby to nas spotkało nieszczęście? Warto wiedzieć.

Mózg

Mózg wciąż kryje wiele tajemnic. Chociaż już od dawna można zobaczyć mózg żyjącego człowieka, np. w czasie operacji, choć ręka chirurga już go dotyka, naprawia — narząd ten nie został jeszcze do końca poznany. Niektórzy naukowcy przypuszczają nawet, że w poznawaniu i badaniu mózgu minęli dopiero półmetek.

Wiadomo, że mózg jest nieprawdopodobnie skomplikowany i składa się z sieci wyspecjalizowanych komórek nerwowych. Jest najważniejszym organem, narządem szczególnym choćby dlatego, że decyduje nie tylko o wszystkich funkcjach organizmu, ale i o naszej indywidualności. To tu odbywają się procesy myślenia, powstają uczucia, tu jest początek wszelkiej ludzkiej aktywności. Mózg jest więc miejscem narodzin naszych myśli, emocji i kontroluje niemal wszystkie nasze działania. Dlatego natura zapewniła mu staranną ochronę: otacza go twarda czaszka, trzy opony mózgowe oraz płyn mózgowo-rdzeniowy.

Mózg ludzki przypomina wyglądem orzech włoski, ma podobny kształt i pofałdowaną powierzchnię. Mózg człowieka dorosłego waży 1400–1500 g. (Ciężar nie ma związku z inteligencją). Dzieli się na prawą i lewą półkulę oraz pień mózgu. Półkule mózgowe specjalizują się w pewnych funkcjach — lewa zarządza prawą częścią ciała, a prawa — lewą. Oprócz tego lewa półkula odpowiada za mowę, pisanie, czytanie, operowanie cyframi, myślenie logiczne, prawa zaś — za wyobraźnię, rozpoznawanie struktur, intuicję, orientację w przestrzeni. Półkule współpracują ze sobą, a gdy zaistnieje potrzeba, np. po uszkodzeniu mózgu, każda z nich może przejąć określone funkcje drugiej. Funkcje te są bardzo złożone, decydują bowiem o inteligencji, osobowości i niepowtarzalności każdej ludzkiej istoty.

Mózg jest zbudowany z miękkiej, szarawej substancji. Składa się z ponad miliona neuronów, z których każdy połączony jest z innymi w skomplikowaną sieć. Neurony przekazują sobie wzajemnie informacje drogą elektryczno-chemiczną. To rozrastanie się sieci połączeń między neuronami decyduje o możliwościach rozwoju mózgu.

Pień mózgowy składa się ze śródmózgowia, tyłomózgowia, mostu i rdzenia przedłużonego. W tyłomózgowiu mieści się móżdżek koordynujący czynności ruchowe: równowagę i sprawność ruchową, napięcie mięśni, postawę ciała.

Dwanaście par nerwów czaszkowych przekazuje z mózgu impulsy i przejmuje bodźce płynące do niego.

Półkule mózgowe są pokryte korą mózgową — warstwą szarej substancji około 5 mm grubości, mocno pofałdowaną. Wewnątrz każdej półkuli znajdują się komory boczne mózgu wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym. Kora mózgowa dzieli się na płaty: czołowy, skroniowy, ciemieniowy i potyliczny. Poszczególne obszary kory mózgowej (pola lub ośrodki korowe) są odpowiedzialne za określone funkcje.

Mózg podzielony jest więc na wiele obszarów; podział ten nazywamy topografią albo mapą mózgu. Obie półkule mózgu spełniają podobne zadanie i „porozumiewają się” ze sobą, ale jedna z nich, zwykle lewa, dominuje nad drugą. Poszczególne części mózgu kontrolują odpowiednie funkcje ciała. Zresztą każdy obszar mózgu związany jest z inną funkcją — obszary te uaktywniają się w chwili wykonywania danej czynności. Ośrodkiem ważnych funkcji umysłowych jest kora mózgowa — zewnętrzna warstwa mózgu. Czynnościami automatycznymi (oddychanie, trawienie) rządzi pień mózgowy. Mózg kieruje też emocjami, ale na przebieg procesów emocjonalnych mają również wpływ hormony.

Topografia mózgu

Kora mózgowa. Ośrodek wyższych funkcji umysłu, czyli myślenia. Cienka powłoka (3–5 mm) zwojów istoty szarej (około 15 bilionów komórek), pokrywająca obie półkule. Reguluje wszystkie aktywności ludzkie — pozwala świadomie kontrolować wiele układów organizmu, mowy, pamięci, wyobrażeń przestrzennych, percepcji, logicznego i nielogicznego myślenia. Półkule dzielą się na płaty — ośrodki korowe:

- W płacie czołowym znajduje się ośrodek ruchowy.

- Płat ciemieniowy jest ośrodkiem czuciowym.

- W płacie potylicznym znajduje się ośrodek wzroku.

- Płat skroniowy stanowi ośrodek słuchu oraz pamięci trwałej.

Wzgórze. Rodzaj stacji przełączającej informacje napływające z narządów zmysłów. Połączenia wzgórzowo-korowe biorą udział w czynności mowy, nadzorowaniu snu i stanu czuwania.

Układ limbiczny. Jest ściśle powiązany z podwzgórzem. Kieruje zachowaniami odruchowymi, regulowanymi przez podwzgórze i pień mózgowy oraz reakcjami emocjonalnymi. (Na przykład hipokamp uczestniczy w zapamiętywaniu nowych wiadomości).

Móżdżek. Koordynuje świadome czynności motoryczne. Reguluje napięcie mięśni zawiadujących postawą, utrzymaniem równowagi, chodem i nietypowymi ruchami.

Pień mózgu. Rządzi czynnościami automatycznymi — oddychaniem, trawieniem. Tu znajdują się: ośrodek oddechowy i sercowo-naczyniowy oraz układy odpowiadające za równowagę, słuch i ruch gałek ocznych.

Rdzeń przedłużony. Łączy mózg z rdzeniem kręgowym.

W mózgu znajdują się też liczne obszary, które prawdopodobnie nie mają wyspecjalizowanych funkcji. Niektórzy naukowcy są zdania, że uczynniają się one stopniowo, w miarę starzenia się organizmu.