Układ scalony. Gramatyka faz i etykiet - ebook

Wstęp

Książka jest rozwinięciem zagadnień określanych współcześnie mianem „biolingwistyki”. Jedną z podstawowych właściwości ludzkiego języka jest mechanizm syntaktyczny generujący struktury hierarchiczne charakteryzujące się dyskretną nieskończonością (Discrete Infinity) oraz nieciągłością składników (Displacement). Właściwość ta odróżnia człowieka od innych komunikujących się społeczności świata biologicznego, również od innych ssaków naczelnych. Badania interdyscyplinarne, zainicjowane szczególnie przez Noama Chomsky’ego, biologów Salvadora Lurię, François Jacoba i in., próbują umiejscowić współczesną lingwistykę w obszarze nauk matematyczno-przyrodniczych. Szczególne zainteresowanie badawcze zyskał mechanizm syntaktyczny języka wewnętrznego1 (składnia ścisła / Narrow Syntax NS) i próba ekstrakcji jego działania jako wielokrotnego scalania Merge w kategoriach uniwersalnych (Universal Grammar).

W ostatnich dwóch dekadach w gramatyce generatywnej wyodrębniły się dwa kierunki poszukiwań:

(1) składnia kartograficzna zainicjowana m.in. przez Luigiego Rizzi (Rizzi 1997), Adrianę Belletti (Belletti 1999, 2004) i in., eksponująca szczegóły kategorialne „mapy zdania” oraz

(2) model fazowy2 (Chomsky 2000, 2001, 2004, 2007, 2008) dążący do maksymalnej abstrakcji struktur hierarchicznych, rozwijający się w ostatnich latach jako algorytm etykietowania (Labeling Algorithm LA), (Chomsky 2013, 2015; Rizzi 2015; por. podsumowanie: Chomsky / Gallego / Ott 2019).

Książka Układ scalony. Gramatyka faz i etykiet przybliża polskiemu Czytelnikowi problematykę biolingwistyki, składnię kartograficzną, model fazowy i algorytm etykietowania w zaproponowanej terminologii polskiej. Dyskutowane w literaturze światowej modele generatywne ostatnich dekad nie przekładają się na równoległe podejmowanie dyskusji na materiale składni polskiej i odpowiednie dostosowanie terminologii polskiej3. Stąd książka próbuje wypełnić tę lukę i zainspirować do głębszych badań składni polskiej w perspektywie porównawczej wiążących się z literaturą światową. Jest zrozumiałe, że dyskusja różnych systemów syntaktycznych odbywa się w języku angielskim. Uważam jednak, że językoznawcy polscy powinni równolegle proponować, rozwijać i modyfikować polską terminologię generatywną w odniesieniu do aktualnych trendów myślowych.

Kluczowym zagadnieniem biolingwistyki ostatnich dekad jest aspekt ewolucyjny systemu językowego. Biolodzy Salvador Luria i François Jacob zwrócili uwagę, że potrzeby komunikowania się społeczności nie są wystarczającym elementem inicjującym przeprofilowanie neuronalne mózgu hominidów i przyczyniającym się do wykształcenia gatunku Homo sapiens. Wskazują oni, że w toku ewolucji nastąpiło zdarzenie nagłe powodujące takie przeprofilowanie i ma ono związek w większym stopniu z wewnętrznym systemem symbolicznym, a w mniejszym stopniu z potrzebami uzewnętrznienia (eksternalizacji). Noam Chomsky przyjmuje, że system rekursywnego scalania może stanowić taki element „przemodelowania” i wykształcenia składni ścisłej. Zagadnieniom tym poświęcona jest część I.

W części II przedstawione zostały zagadnienia modelu fazowego w oparciu o prace Noama Chomsky’ego (2000, 2001, 2004, 2007, 2008) oraz idea algorytmu etykietowania (Chomsky 2013, 2015; Rizzi 2015) jako rozwinięcie silnej minimalistycznej tezy i dyskusji jej niedoskonałości systemowej w perspektywie trzeciego wyznacznika architektury języka (Chomsky 2005). Na wstępie tej części przedstawiony został również zarys składni kartograficznej (Rizzi 1997; Belletti 1999, 2004; Cinque / Rizzi 2008) z zaznaczeniem, że składnia kartograficzna nie jest alternatywą modelu fazowego i algorytmu etykietowania, lecz ich uszczegółowieniem. Postulaty Noama Chomsky’ego mają charakter uogólniony w znacznym stopniu, stąd część II należy traktować jako próbę ich interpretacji w terminologii polskiej. Fragmenty te mogą wydawać się dość szczegółowe, wymagające więcej wysiłku przy recepcji sformalizowanych elementów. Pokazują one jednak subtelność krystalizowania się efektu eksplikacyjnego w tekstach Noama Chomsky’ego, warte są uwagi i mogą stanowić inspirację do wielowątkowych badań.

Część III jest rozwinięciem analizy struktur prezentowanych w literaturze przedmiotu, przy czym kluczowy jej element wiąże się z obserwacją pewnego typu układu z konstrukcjami abiernikowymi i finalną frazą mianownikową w języku jidysz (odległy system zgody / Long Distance Agreement). Składnia jidysz, słabo do tej pory zbadana w perspektywie generatywnej, łącząca elementy parametryczne wielu języków, w tym języków germańskich i słowiańskich, w spójny mechanizm przekazywany pokoleniowo w systemach mentalnych, może przybliżyć zrozumienie uniwersalnych elementów syntaktycznych.

Składnia języka jidysz stanowi w naszych rozważaniach system porównawczo-diagnostyczny do analizy składni polskiej i niemieckiej. Pewne struktury odnoszone są również do języka hebrajskiego (starożytnego i współczesnego). Część III zawiera postulat równowagi strukturalnej w systemach o słabym T (słaba „wizualizacja” fleksyjna i konieczność otwartego/jawnego podmiotu) z charakterystycznymi znacznikami ekspletywnymi typu it, there, es z systemami o silnym T (bogata „wizualizacja” fleksyjna i możliwość opuszczenia otwartego/jawnego podmiotu) z charakterystycznymi znacznikami ekspletywnymi4 typu się, zich, sich. Elementy te nazywamy etykietami zastępczymi. Teza ta pozwala uogólnić i sprowadzić do wspólnego mianownika rozszerzoną zasadę projekcji (Extended Projection Principle EPP) i bliskie wyszukiwanie (Minimal Search). Z analizy wynika, że systemy językowe nie powinny być porządkowane biegunowo (np. słabe T vs silne T), lecz zamiast tego skalowane (forma siatki) z odpowiednim uporządkowaniem cech (np. , ale z występowaniem również zdań bezpodmiotowych5 powierzchniowo, jak w języku niemieckim; czy V2 w języku jidysz, jednak z wariantami V1 zdań oznajmujących). Przykłady współczesnego języka hebrajskiego pokazują również, że określenia „English-like languages”, „Italian-like languages” czy „Null-subject languages” nie są adekwatne.

Analizowane struktury unifikują systemy językowe jako jedną spójną i uniwersalną „mozaikę” cech tworzących fascynujący obiekt matematyczno-przyrodniczy.

„Układ scalony” definiowany jest jako pozytywny efekt uniwersalnego, rekursywnego mechanizmu scalania Merge zapewniający gramatyczność konstrukcji.

Książka adresowana jest do szerszego kręgu Czytelników zainteresowanych perspektywą matematyczno-przyrodniczą badań nad ludzkim systemem językowym. Poszczególne części mają układ modułów i mogą być czytane niezależnie. Jednak wyraźny obraz problematyki badanego obiektu i możliwości rozwiązań pojawi się dopiero po połączeniu trzech części. Indeks symboli i skrótów zamieszczony na końcu ułatwia szybkie wprowadzenie w nowoczesny i współcześnie stosowany w literaturze anglo-amerykańskiej lingwistyczny aparat badawczy.

Za uwagi do pierwszej wersji manuskryptu dziękuję prof. Marioli Wierzbickiej oraz prof. Annie Pilarski. Dziękuję Redakcji TAiWPN Universitas za sprawną organizację procesu wydawniczego. Szczególne podziękowanie składam pani redaktor Jolancie Stal za językową i formalną korektę książki. Za wszelkie błędy odpowiedzialny jest jednak wyłącznie sam autor.

1 I-Language.

2 W literaturze stosowane jest również określenie „teoria fazowa” (Phase Theory).

3 W obrębie językoznawstwa polskiego rozwija się oczywiście również gramatyka generatywna. Liczne prace dotyczące składni polskiej publikowane są jednak przeważnie w języku angielskim, znacznie rzadziej po polsku. Ze względu na zachowanie wyrazistości celu książki nie odnoszę się do tych publikacji. Wymagają one odrębnego opracowania.

4 Proponujemy również ujęcie takich elementów jako znaczniki ekspletywne, jednak tylko wówczas, jeżeli są semantycznie puste.

5 Np. Hier wird nicht geraucht. ‘Tutaj nie pali się (papierosów)’.Spis treści

Wstęp

Część I. Podstawy biolingwistyki

1. Lingwistyka jako dział nauki o człowieku

2. Przetwarzanie szeregowe a nieciągłość składników języka naturalnego

3. Trzy wyznaczniki architektury języka (Chomsky 2005)

4. Biologia ewolucyjna a język

4.1. Problem Wallace’a

4.2. Język myśli

4.3. Wokalizacja w biologii – gen FOXP2

4.4. Ssaki naczelne a struktury hierarchiczne

4.5. System językowy a dobór naturalny

4.6. Dyskretna nieskończoność a metoda komparatywna w biolingwistyce

4.7. Zdolność językowa w szerokim i wąskim sensie

4.8. Metody paleoantropologiczne w perspektywie biolingwistycznej

5. Podsumowanie

Część II. Od składni kartograficznej do algorytmu etykietowania

1. Składnia kartograficzna

1.1. Koncept lewej peryferii (Rizzi 1997)

1.2. Topik i fokus w niższej domenie zdania (Belletti 1999, 2004)

1.3. Podsumowanie

2. Kartografia fraktalna – ilustracja

3. Model fazowy

3.1. Elementy leksykonu – zestaw początkowy – pierwiastki

3.2. Pojęcie fazy – rozważania wstępne (Chomsky 2000)

3.3. Scalanie

3.4. System zgody Agree

3.5. Dociekania minimalistyczne MI – systemy łącznikowe (Chomsky 2000)

3.5.1. Derywacja vs reprezentacja

3.5.2. Niedoskonałość systemowa – odległy system zgody (Long Distance Agreement)

3.5.3. Mechanizm

3.6. Derywacja fazowa DbP – rozwinięcie dociekań minimalistycznych (Chomsky 2001)

3.7. Poza adekwatnością wyjaśniającą BEA (Chomsky 2004)

3.8. Bliżej gramatyki uniwersalnej AUGfb (Chomsky 2007)

3.9. Silna minimalistyczna teza SMT w modelu fazowym (Chomsky 2008)

3.9.1. Cecha brzegowa i scalanie

3.9.2. Transfer

3.9.3. Pozycje A / A’ i kopie

3.9.4. Cechy brzegowe a system zgody

3.9.5. Rdzeń fazy – dziedziczenie cech

4. Algorytm etykietowania (Chomsky 2013)

4.1. Rozwinięcie problemu projekcji POP(E) (Chomsky 2015, Rizzi 2015)

4.2. Algorytm etykietowania – podsumowanie

5. Podsumowanie

Część III. Architektura układu

1. Asymetria podmiotu i dopełnienia?

2. Etykieta

3. Struktury abiernikowe

4. Efekt dopełnienia/podmiotu finalnego w składni jidysz w perspektywie porównawczej

4.1. V2, imiesłów bierny i zdanie podrzędne w jidysz

4.2. Odległy system zgody w składni jidysz

4.3. Silne i słabe właściwości T i v w systemach językowych

4.4. Mechanizm odległego systemu zgody

4.4.1. Etykieta <φ, φ>

4.4.2. Bliskie wyszukiwanie MS a rozszerzona zasada projekcji EPP

4.4.3. Asymetria transferu

4.5. Bereszit

4.6. Warianty struktury topikalnej

4.7. Podmiot postrzegający (agens) w strukturach abiernikowych

4.8. Interpretacja semantyczna i fonologiczna T

5. Podsumowanie i uogólnienia

Bibliografia

Indeks nazwisk

Indeks symboli, skrótów i terminów