Upiorne miejsce - ebook

O TRANSKRYPCJI

Kwestia transkrybowania toponimów czy innych nazw własnych na Tajwanie nie została w pełni ujednolicona, głównie ze względów historyczno-politycznych. Zdarza się, że na tej samej ulicy, na znakach drogowych czy też na tabliczkach adresowych, widnieje jej nazwa, którą przetranskrybowano na kilka różnych sposobów, co dla osoby nieposługującej się językiem chińskim wygląda jak kilka zupełnie innych nazw (przykładowo Chung-hsiao i Zhongxiao to ta sama nazwa ulicy 忠孝 w dwóch różnych transkrypcjach). Zgodnie z_ Zasadą stosowania transkrypcji języka chińskiego_ z dnia 10 marca 2011 roku ogłoszoną przez Yuan Administracyjny1 postanowiłem w odniesieniu do toponimów o utrwalonej tradycją transkrypcji stosować taki właśnie przyjęty od dawna zapis (oparty zazwyczaj na systemie Wade’a-Gilesa), na przykład Taichung czy Changhua. W ortografii spolszczonej zapisywałem te nazwy, które mają taką formę, np. Tajpej czy Syczuan.

Pozostałe nazwy własne (które nie doczekały się utrwalonego tradycją czy prawem zapisu w alfabecie łacińskim) oraz wyrazy pospolite zapożyczone z języka mandaryńskiego zapisuję również zgodnie z _Zasadą stosowania transkrypcji języka chińskiego_ w transkrypcji hanyu pinyin2 (pomijając zapis tonemów – utarł się bowiem zwyczaj pomijania znaków diakrytycznych w tekstach niejęzykoznawczych – z wyjątkiem sytuacji, w których przytaczane jest bezpośrednie wyrażenie w języku mandaryńskim niebędące zapożyczeniem). Wyrazy pochodzące z języka tajwańskiego zapisuję w transkrypcji tâi-lô stosowanej przez słownik języka tajwańskiego dostępny na stronie Ministerstwa Edukacji Republiki Chińskiej3.

Nazwę miejscowości centralnej występującej w niniejszej powieści zapisywałem mimo wszystko nie w oficjalnej wersji widniejącej na stronie urzędu gminy4, ale w preferowanej przez wyżej wspomniany akt prawny transkrypcji hanyu pinyin. Podjąłem taką decyzję między innymi dlatego, że wersja Yungchin, podana na stronie urzędu, nie jest jedynym zapisem stosowanym w przestrzeni publicznej, gdyż na znakach drogowych, które można zobaczyć między innymi w Google Street View, występuje wersja zapisana w hanyu pinyin, czyli Yongjing. Ponadto autor osobiście zasugerował mi użycie formy Yongjing.

Jeśli chodzi o własne imię i nazwisko, autor powieści preferuje formę Kevin Chen w kontekstach niechińskich, warto jednak zaznaczyć, że po chińsku nazywa się 陳思宏, co można transkrybować Ch’en Ssŭ-hung (transkrypcja Wade’a-Gilesa) lub Chen Sihong (transkrypcja hanyu pinyin) – wymowa spolszczona: czhen sy-huŋ. Wikipedia podaje zapis Shih-hung Chen, ale to zapis błędny z formalnego punktu widzenia, możliwe jednak, że widnieje on w dokumentach autora.

Wasz tłumacz
_Jarek Zawadzki_

1 https://edu.law.moe.gov.tw/LawContent.aspx?id=GL000499 .

2 Zasady czytania tejże, które nie są w żadnym razie intuicyjne, zostały dobrze przedstawione w artykule na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Hanyu_pinyin .

3 https://twblg.dict.edu.tw/holodict_new .

4 https://town.chcg.gov.tw/yungchin .CHENOWIE

Matka (A-Chan lub Sojowa Cykada) – córka szefa fabryki sosu sojowego, żona Chen Tianshana

Ojciec (Chen Tianshan lub A-Shan) – kierowca ciężarówki i potomek bogatej ziemiańskiej rodziny

Najstarsza siostra (Shumei) – szwaczka, pracująca w swoim domu w Yongjingu

Druga siostra (Shuli) – referentka do spraw meldunkowych w biurze w Tajpej

Trzecia siostra (Shuqing) – żona prezentera telewizyjnego

Czwarta siostra (Sujie) – żona Wanga mieszkająca w Białym Domu

Piąta siostra (Qiaomei lub Manmei) – niedoszła żona starszego syna Wanga

Starszy brat (Chen Tianyi) – były wójt Yongjingu

Młodszy brat (Chen Tianhong) – pisarz, partner T.

WANGOWIE

Stary Wang – biznesmen

Starszy syn Wanga – potentat branży ciastkarskiej, mąż Sujie

Młodszy syn Wanga (Lekkoduch) – pierwsza miłość Tianhonga

POZOSTALI

Mały Gao – operator wózka widłowego, mąż Shumei

Łódeczka – kolega Tianhonga ze szkolnych lat

T. – muzyk, partner Tianhonga

Matka T. – nauczycielka muzyki

Rzeźnik węży – sąsiad Chenów1

PIERWSZE DOMY SZEREGOWE

– Skąd jesteś?

To było pierwsze pytanie, jakie mu zadał T. Wiele, bardzo wiele dostał od T. – niemiecki paszport, nową rodzinę, możliwość ucieczki i mnóstwo pytań. T. z początku lubił zadawać pytania. A jak wygląda twoje rodzinne miasto? Ile masz rodzeństwa? Jaka temperatura jest latem na Wyspie? Czy są tam cykady? A węże? Jak wyglądają drzewa? Jak się nazywają? Macie tam rzeki? A może kanały? Kiedy jest pora deszczowa? Macie tam powodzie? A ziemia jest żyzna? Co tam rośnie? Czemu nie mogę jechać z tobą na pogrzeb? Czemu wracasz do domu? Czemu nie wracasz do domu?

Pytania doprowadzały go do szału. Nie wiedział, jak ma na nie odpowiadać, i nie chciał odpowiadać. Wymigiwał się, kłamał. Zmyślony życiorys pełen był luk i sprzeczności. Jego przeszłość przypominała źle napisaną powieść. Kiedy piszemy powieść, to w pierwszym rozdziale umieszczamy stół, a na nim pistolet, dwa noże i trzy pamiętniki. Pistolet zawsze wystrzeli na końcu książki, nóż powinien dźgać i kroić, a po otwarciu pamiętników rozwiąże się zagadka całej tej historii. Powieść o jego życiu była jednak chaotyczna. Kiedy tak pisał i pisał, z czasem zapomniał o pistolecie, nożach i pamiętnikach, a zamiast tego zaczął myśleć o różnych śmieciach porozrzucanych po stole, rozdrabniając się bez przerwy na jakieś nieistotne wątki: plakat wiszący na ścianie, jaskrawoczerwone spodenki, twarz z foliowym workiem na głowie. Kiedy człowiek do niczego, to i powieść marna – aż roi się w niej od wyrw.

Wyrwy można było u niego znaleźć wszędzie. Od stóp do głów. Rozmaite zaszłości, o których nie chciał mówić, te wszystkie sprawy, które mieszały mu się w pamięci, na temat których kłamał, że ich już nie pamięta, wciskał właśnie do tych wyrw. Ale wyrwy z czasem pękają i wiele spraw wychodzi na jaw.

Jak to powiedzieć? Jak to napisać?

Nie potrafię tego powiedzieć, więc pozostaje mi tylko napisać: Pochodzę z małej miejscowości.

Urodziłem się w niewielkiej wiosce, która nazywa się Yongjing i leży w środkowej części Wyspy. W XIX wieku przybyli tutaj z Guangdongu osadnicy, aby uprawiać ziemię i stawiać na tym płaskim pustkowiu pierwsze chaty. Płynie tu niewielka rzeczka wykopana przez ludzi, czyli jest to w sumie kanał, o co pytał T. System irygacyjny, zwany Kanałem Stuletnim, który nawadniał pola okolicznych rolników, czerpiąc wodę z rzeki Zhuoshui, powstał już w XVIII wieku. W początkowych latach osadnictwa dochodziło tu do starć na tle etnicznym, ciągle zdarzały się jakieś pożary albo powodzie, dlatego nadano temu miejscu nazwę Yongjing („Nieustanny Spokój”) w nadziei, że dzięki temu w osadzie zapanuje ów nieustanny spokój.

To teren równinny, bez gór czy pagórków. Kiedy spojrzeć ku wschodowi, zobaczyć można w oddali zielone łańcuchy górskie. Od zachodu nie widać ani nie słychać rzeki Zhuoshui, ale starzy ludzie powiadają, że idąc cały czas na zachód, dojdzie się w końcu do Cieśniny Tajwańskiej. Mieszkańcy parali się rolnictwem, rzadko opuszczając ten skrawek ziemi. Nie byli nigdy w górach, nie widzieli morza. Gleba jest tutaj wilgotna, nawet żyzna. Uprawiano na niej kwiaty, betel i ryż. Teraz wioska przypomina już małe miasteczko, ale wciąż widać rolniczy charakter tego miejsca. Tu i ówdzie napotkać można niskie chłopskie chaty, a kilka sanheyuanów5 wpisano nawet na krajową listę zabytków. Turystów przyjeżdża jednak mało. Okres rozkwitu jeszcze nie nastał.

W latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku do Yongjingu przyjechali deweloperzy z innych części kraju, pozyskali kawałek ziemi i zbudowali pierwszy w miasteczku ciąg domów szeregowych. Dziesięć ciasno obok siebie postawionych budynków, z których każdy miał trzy kondygnacje – przedśpiew rozkwitu tego niepozornego miejsca. Kiedy budują wysokie budynki, to znaczy, że się okolica rozwija. Mało kto z ówczesnych mieszkańców Yongjingu widział wcześniej dom, który miał więcej niż trzy kondygnacje. Zbudowany został z żelbetonu, a wewnątrz wyposażony był w lastrykową posadzkę oraz muszlę klozetową, na której się siadało, a nie kucało, i która do tego była jeszcze wyposażona w spłuczkę. Wszystko to stanowiło absolutne novum w dziedzinie budownictwa na tych terenach. Wychował się właśnie w jednym z tych szeregowców. Jego dom był piąty, jeśli liczyć od lewej strony, stojąc twarzą do budynków. W szóstym domu od lewej mieszkała jego najstarsza siostra. Teraz to pustostan. W siódmym od lewej mieściła się kiedyś wypożyczalnia kaset wideo. Teraz cały budynek stoi poczerniały od pożaru, a na balkonie wisi ogłoszenie 出售 (_chūshòu_ – sprzedam). Wisi ono już kilka lat. Część napisu się odkleiła i zostało samo 出口 (_chūk_ǒ_u_ – wyjście), a numer telefonu na dole tak się zakurzył, że trudno go nawet odczytać.

Widząc napis 出口 (_chūk_ǒ_u_ – wyjście), zamyślił się. Spędził w więzieniu wiele lat, naprawdę potrzebował jakiegoś wyjścia. Dzisiaj powrócił jednak właśnie w to miejsce. Wiedział lepiej niż ktokolwiek, że tutaj wyjścia nie znajdzie. Czy podążając za tym zabrudzonym napisem 出口 (_chūk_ǒ_u_ – wyjście), można wrócić do… jaskrawoczerwonych spodenek?

Została mu tylko siostra mieszkająca w piątym budynku od lewej, w jego domu rodzinnym. Nigdy nie wyjechała.

To właśnie tutaj było jego upiorne miejsce.

Upiorne, bo odludne. Z punktu widzenia cywilizowanej, międzynarodowej metropolii jego rodzinne strony to wiocha zabita dechami, o której nikt nie słyszał. Podczas gdy Wyspa cieszyła się latami bujnego rozkwitu, to miejsce nie wytrzymało tempa. Mieszkańcy masowo je opuszczali. Młodzież, która wyjechała, nigdy już nie powróciła, zapominając nawet nazwę tego miejsca. Zostali tylko ludzie w podeszłym wieku, którzy nie mieli dokąd wyjechać. Nazwa tego miejsca była pierwotnie życzeniem, a stała się zaklęciem, które zadziałało – spokój – gdyż naprawdę tu zapanował.

W centralnej części Wyspy okresy letnie są teraz suche. W południe na ulicy jest jak w piecu. Nie trzeba butli z gazem, żeby sobie na chodniku przyrządzić jajka sadzone, kleik ryżowy czy smażony ryż. Wrócił po wielu latach, ale nic się nie zmieniło, wciąż panował tu niemiłosierny skwar. Temperatura po południu była tak wysoka, że czas zwalniał, drzewa robiły sobie sjestę, a wiatr ruszał się jak mucha w smole. Jeśliby wstrzymać oddech i nadstawić ucha, można by usłyszeć, jak ziemia chrapie. To zaś oznacza, że ziemia zapadła w głęboki sen i nie ma najmniejszego zamiaru się budzić aż do najbliższych opadów deszczu. Kiedy był dzieckiem, mógł w taką pogodę zapaść w głęboki, głęboki sen pod drzewem. Gdakanie kur, cykanie cykad, kwiczenie świń, syczenie węży, beczenie kóz nie były w stanie go obudzić. Teraz, kiedy dorósł, nie potrafi już tak zasnąć. Spokój to ostatnie, czego mu brakowało w więzieniu. Nie słyszał, jak pada deszcz; nie słyszał, jak wieje wiatr. Nawet jak liście spadają. Lekarzowi więziennemu powiedział, że w celi jest za cicho. Jak ma spać? Czy tabletki jakoś pomogą? Chciał spytać lekarza, ale się nie odezwał. Czy po wzięciu tabletki będzie mógł usłyszeć, jak pada deszcz? W rodzinnym domu deszcze waliły w blaszany dach jak perkusista w talerze. Jeśli tylko usłyszy taki dźwięk, to na pewno uda mu się zasnąć.

Naprawdę chciał usłyszeć deszcz. Dlatego wrócił.

Zamiast deszczu jego uszu dobiegł jednak stukot maszyny do szycia.

To jego najstarsza siostra.

Kobieta szyła, a koło niej grał telewizor – leciała właśnie południowa opera mydlana. Wredna teściowa w tej chwili spoliczkowała biedną synową. Koguty piały po południu na cały regulator, szumiał wiatrak, a z sąsiedniej wioski dochodziły odgłosy petard6. Nie spał już kilka nocy z rzędu. Po kilku przesiadkach samolotowych miał problemy z koncentracją. Nie był do końca pewien, gdzie się znajduje. Ale stukot maszyny do szycia nieomylnie wskazywał, że wrócił w to upiorne miejsce.

Upiorne miejsce leży na odludziu, ale czy są tu upiory?

Wiele zjaw i widm polnych żyje tutaj w ludzkich opowieściach. Naprzeciwko szeregowców rośnie bujny bambusowy gaj. Ludzie powiadają, że między drzewami krąży duch kobiety i pod żadnym pozorem nie wolno się tam zbliżać. Ponoć to duch ofiary gwałtu z okresu rządów japońskich7. Kiedy straciła czystość, wygnano ją z domu, dlatego powiesiła się w bambusowym gaju. Teraz jest upiorem i zwodzi młodych mężczyzn. Mama zawsze mówiła, że jeśli psy wyją po nocy, to znaczy, że widzą duchy. Trzeba się wtedy natychmiast położyć i zasnąć, i pod żadnym pozorem nie otwierać oczu, bo można zobaczyć jakiegoś upiora. Skoro nie wolno patrzeć, to nie można zobaczyć, ale jeśli się już zobaczy, to nie należy o tym mówić. Kto zobaczy ducha, musi uciekać ile sił w nogach, żeby go zjawa nie dogoniła. Dzieci mówią, że najwięcej upiorów jest przy Kanale Stuletnim. W wierzbach rosnących po obu brzegach mieszkają kobiece duchy drzew. W żadnym wypadku nie wolno dotykać opadających liści, bo ten, kto ich dotknie, zostanie opętany przez ducha i dostanie równe zero punktów na klasówce. Jedynym ratunkiem będzie poślubienie upiorzycy. Ponoć te wierzbowe zjawy to duchy starych dziewic, którym nie było dane wyjść za mąż. Po śmierci nie porzuciły jednak marzeń o zamążpójściu. Zaczaiły się w gałęziach wierzb, czekając na nieszczęśnika, który się z nimi ożeni. W kanale mieszka duch wodny. W czasach rządów japońskich pewna urodziwa kobieta, nad którą pastwili się japońscy żołnierze, wskoczyła do studni. Uratowano ją jednak i zawieziono do szpitala, gdzie została zgwałcona przez lekarza. Rzuciła się potem do rzeki Zhuoshui. Dusza samobójczyni nie powędrowała z prądem rzeki do oceanu, ale wpłynęła do kanału irygacyjnego, przez który dostała się aż do tej wioski i tutaj osiadła na stałe. Dzieci mówią jeszcze, że występujące w kanale porosty wodne to zielona krew upiorzycy, a unoszący się odór to smród jej zgnilizny. Grzybów dziko rosnących po obu brzegach kanału również nie wolno dotykać, a tym bardziej jeść. To jej sutki. Kto ich dotknie, zostanie opętany, a po ich zjedzeniu ludzkie jelita i żołądek staną się mieszkaniem upiorów – w ciągu siedmiu dni źrenice zaczynają krwawić i człowiek umiera. Jeśli się zobaczy leżącą na drodze czerwoną kopertę8, nie wolno jej pod żadnym pozorem podnosić, gdyż w niej znajdują się data urodzenia i znak zodiaku9 upiorzycy. Kto taką kopertę podniesie, musi się ze zmorą ożenić.

Z jego rodziny również wyszła jedna upiorzyca. Z rozwianymi włosami, krzycząc i wyjąc jak dziki zwierz, wybiegła i utopiła się w kanale nawadniającym okoliczne pola.

Kiedy był jeszcze dzieckiem, umarł im stary już pies. Mądrość ludowa mówi: „Martwego kota powieś na drzewinie, ale pies zdechły niechaj z wodą płynie”. Mama wsiadła więc na skuter, a on, trzymając psa, usiadł z tyłu za nią i pojechali nad kanał, żeby tam pozbyć się truchła. Bał się duchów wodnych. Ciągle płakał. Mama ponaglała go, by czym prędzej wrzucił psa do wody. Kanał był już nieczynny, zapchany martwymi prosiakami, trupami czworonogów, zgniłymi arbuzami i starymi skuterami. Był nawet jeden porzucony stragan sprzedawcy betelu. Wszystko cuchnęło niemiłosiernie w panującym dookoła skwarze. Roje much miały tutaj niebywałą wyżerkę. Rozpoznał rozkładające się ciało psa sąsiadów, zapłakał, nie był w stanie wrzucić swojego przyjaciela do wody. Powiedział, że chce go pochować w ziemi i postawić nagrobek. Matka wyrwała mu truchło i… plusk! wrzuciła do stojącej wody. Muchy odleciały, ale po chwili wróciły, dziękując gromkim bzy, bzy, bzy za świeże psie mięso, choć jeszcze nie zdążyły zjeść tego, które już zgniło.

Jak ma wytłumaczyć temu T., że pochodzi z tak upiornego miejsca?

Jak ma opowiedzieć swój absurdalny życiorys? Pięć starszych sióstr, jeden starszy brat, ojciec, który nigdy nic nie mówił, mama, która gadała jak najęta, sąsiad, który zabijał węże, Lekkoduch w czerwonych spodenkach, kanał, wesele, drzewo ka-tang10, Biały Dom, hipopotam, Pływalnia Wiecznej Pomyślności, piwnica, sad karambolowy11, Świątynia Mazu12 pod Murami Miasta, księgarnia Jutro, srebrzysta wieża ciśnień.

Podczas pobytu w więzieniu często śnił mu się ten Lekkoduch, a także cmentarz dla psów, jaki T. miał w ogródku za domem. T. miał w dzieciństwie trzy psy, które pochował w ogródku za domem, kiedy zdechły. Na drewnianych nagrobkach widniały zdjęcia zwierzaków zrobione za ich życia. O takim grzebaniu zawsze marzył i dopiero w Niemczech to zobaczył. Nierzadko śnił mu się również ten kanał, do którego wrzucano psy, ale po upiorach nie było ani śladu. Kiedy dorósł, przestał wierzyć w duchy i już się ich nie bał. Duchów nie ma się co bać, najokrutniejsi są ludzie. Kanał w jego snach nie cuchnął, taflę wody porastały lotosy, u brzegu rosło mnóstwo grzybów, wierzby zieleniły się jak miskanty, zawsze było ciepłe i słoneczne lato. Śnił mu się również ojciec – jak czerpał wodę z kanału, jak uprawiał pole. Młodzieniec o ciemnej karnacji i białych zębach, najprzystojniejszy w całej okolicy. Młodzieńczym, słonecznym uśmiechem zawstydzał nawet lotosy.

Ale niestety T. zginął z jego ręki.

Zapytany teraz przez T. na ucho, wskazałby na ten rząd budynków i tak by mu odpowiedział:

– Pochodzę z tego upiornego miejsca, a to jest mój dom rodzinny. Dzisiaj jest Święto Duchów13, zjawią się upiory, dusze zmarłych. Ja też wróciłem.

5 Zabudowa mieszkalna składająca się z trzech rzędów budynków, stykających się ze sobą pod kątem prostym i tworzących w ten sposób kanciastą podkowę z podwórzem wewnątrz.

6 Petardy mogłyby oznaczać, że odbywa się właśnie jakieś wesele, otwiera się biznes lub dzieje się coś innego, co wymaga ubłagania pomyślności losu.

7 W latach 1895–1945 Tajwan należał do Japonii.

8 W czerwonych kopertach wręcza się pieniądze, czy to jako prezent (ślubny, noworoczny itp.), czy to jako łapówkę.

9 Tradycja chińska nakazuje przed ślubem wykonanie horoskopu.

10 Tajwańska nazwa drzewa _Bischofia javanica._. Wyrazy dotyczące typowo tajwańskich odniesień kulturowych postanowiłem transkrybować z języka tajwańskiego, a nie z mandaryńskiego.

11 Karambola (oficjalnie zwana oskmianem pospolitym) to nazwa drzewa. Karambolą określa się również jego podłużny owoc o przekroju w kształcie gwiazdy.

12 Bogini morza, czczona głównie w Fujianie i na Tajwanie. Patronka rybaków i żeglarzy.

13 Święto Duchów przypada na piętnasty dzień siódmego miesiąca księżycowego, zwanego miesiącem duchów. Dusze zmarłych opuszczają wówczas zaświaty i odwiedzają swoje rodziny, które wystawiają im na ołtarzykach żywność i palą fałszywe banknoty, którymi zmarli płacą potem w zaświatach. Nie należy w tym miesiącu podróżować, ponieważ duchy piekielne chodzą po świecie i są niebezpieczne.2

SZCZELINA W PODŁODZE

Zadzwoniła czwarta siostra14.

– Co robić?! Co robić?! – krzyczała. – Mamy nie ma.

Shumei odłożyła słuchawkę i bezsilnie położyła się na podłodze. To, czy odłoży, czy nie, w ogóle nie miało znaczenia. Wiedziała, że czwarta siostra nawet nie zauważy, że odłożyła telefon, i będzie dalej krzyczeć do aparatu:

– Mamy nie ma! Mamy nie ma!

Lato było piekielnie gorące, nie spadła ani kropla deszczu, na niebie nie pojawiła się ani jedna chmurka, słońce grzało jak wściekłe każdego dnia, panował morderczy skwar, ale wytrzymała bez klimatyzacji – w tym miesiącu nie miała zbyt wielu zleceń, musiała oszczędzać prąd. Nieco zimniejsza lastrykowa posadzka pozwalała się trochę ochłodzić. Kobieta przywarła do kamiennych płyt, żeby ulżyć rozpalonemu i przemoczonemu ciału. Jakiś czas temu centralną część Wyspy nawiedziło silne trzęsienie ziemi. W podłodze powstała szczelina. Zdecydowała jednak, że nie będzie tego naprawiać, bo w tym starym domu i tak wszystko już niszczało: na ścianach pojawiły się ordynarne wykwity, szczury biegały jak szalone, rury się zatykały, a blaszany dach na trzeciej kondygnacji niejeden raz zdmuchiwały tajfuny. Pamięta, jak dom wyglądał, kiedy był jeszcze zupełnie nowy. Płytki elewacyjne miały kremową barwę, ściany wewnątrz pomalowane były świeżą śnieżnobiałą farbą, a lastrykowa posadzka lśniła, bo została nawoskowana. Podłoga wyglądała, jakby rozrzucono tylko tłuczeń, o który można się było potknąć, ale wystarczyło zrobić krok, by się przekonać, że jest idealnie równa.

Obróciła się na brzuch, wlepiając wzrok w szczelinę w podłodze. Dzisiaj Święto Duchów, bramy piekieł już pół miesiąca stoją otwarte, a dusze umarłych włóczą się po świecie. Pomyślała sobie, że jeśli się mocno wpatrzy w szczelinę, to kto wie, może zobaczy piekło. Szczelina znajdowała się tuż obok maszyny do szycia. Za każdym razem gdy obracała głowę, spoglądając na podłogę, miała wrażenie, że szczelina się powiększyła. Wiele razy spoglądała na nią w nadziei, że być może pewnego dnia sama się tam wciśnie i nikt jej nie znajdzie. Pamięta ten wstrząs. W środku dnia ziemia się poruszyła i niebo zakołysało. Mąż nawet na nią nie spojrzał, czym prędzej wybiegł na tylne podwórze, chwycił kilka doniczek orchidei i wybiegł na ulicę. Nawet nie wstała. Szyła dalej. Ubranie miało być gotowe na następny dzień. To co, że jest trzęsienie ziemi. Nie przejmowała się tym, czy się ściany przewrócą albo dach zawali, żeby tylko prądu w gniazdku nie brakło, to będzie dobrze. Jak zabraknie prądu, nie będzie mogła szyć, nie skończy zlecenia i nie dostanie zapłaty. Jeszcze nie uregulowała rachunków za ten miesiąc. Miała tylko nadzieję, że mąż będzie tak biegł z tymi orchideami i biegł, i biegł, aż wybiegnie z tej wioski i nigdy nie wróci.

W młodości sama chciała być orchideą. Żal jej było tych kwiatów podczas trzęsienia ziemi.

Ile lat mają te domy? Kiedy urodził się młodszy brat, opuścili sanheyuan i zamieszkali w jednym z tych domów – w piątym, licząc od lewej. Dziesięć nowych domów to był wówczas przyszłościowy projekt. Z tyłu staw rybny, z przodu pole ryżowe. Deweloper mówił, że jest bardzo dobre feng shui, pomyślny teren, szczęście rodzinne, dobre duchy, róg obfitości – idealne gniazdko. Mieszkańcy tej gminy rozwiną się razem z nią; mała wioska zamieni się w duże miasto, duże miasto w małą metropolię, na polach ryżowych staną wieżowce, na wieżowcach zabłysną neony. Ojciec zaczął wtedy dniami i nocami rozwozić towar rozklekotanym dostawczakiem: sadzonki arbuza, bonsai, ubrania i co tylko wpadło mu w ręce. Przez jakiś czas najczęściej dostarczanym towarem były orzechy betelowe i liście betelu. Zauważył, że na rynku jest duży popyt na betel, a jego sprzedawców wszędzie pełno. Wszyscy mężczyźni w okolicznych miasteczkach i wioskach zażuwali się do czerwoności. On sam także żuł. Krwista czerwień wypełniała usta od żucia orzechów betelowych owiniętych w liście. Wszyscy żuli ten betel i żuli, aż wyżuli pole na intratny biznes. Liście palm betelowych uprawiane w tym regionie nie dorównywały jakością ani smakiem temu pochodzącemu ze wschodu Wyspy. Tutejsze liście były raczej cienkie, a smak miały dosyć słaby, ale stabilna produkcja i niska cena skłaniały handlarzy ze środkowego Tajwanu, aby głównie tutaj zaopatrywać się w towar. Ojciec dogadał się z hodowcami i zaczął pracować jako pośrednik hurtownik. Rolnicy sprzedawali mu liście betelu, a on jeździł po okolicznych wsiach i miasteczkach, gdzie sprzedawał je straganiarzom, zarabiając na różnicy cen. Nie minął rok, a czesne wszystkich pięciu córek zostało opłacone na czas, na kolację były biały ryż i wieprzowina. Z początkiem roku urodził się pierwszy syn, a gdy rok dobiegał już końca, na świat przyszedł kolejny chłopiec. Siedmioro dzieci nie mogło się dalej gnieździć w ciasnych pomieszczeniach sanheyuanu. Uzbierał pierwszą ratę, pożegnał matkę i rodzina wyprowadziła się ze starego domu, by zamieszkać w jednym z nowych szeregowców.

Kiedy Shumei – najstarsza córka – z siódmym bratem na ręku przekraczała próg nowego domu, był to pierwszy radosny dzień, jaki pamięta; mama w końcu urodziła dwóch synów i nie trzeba już było codziennie widywać się z babcią. Shumei po raz pierwszy w życiu znalazła się w piętrowym budynku: a więc tutaj są schody na górę i trzy kondygnacje, o wielkie nieba, no to będzie miała własny pokój. Pierwszej nocy najstarszy syn spał z rodzicami, a najstarsza córka Shumei i druga córka Shuli opiekowały się najmłodszym braciszkiem. Były tak podekscytowane, że aż nie mogły zasnąć. Wykradły się z łóżka, wzięły malca na ręce i poszły razem wąchać świeżą farbę na ścianach. Chodziły tam i z powrotem po schodach, tarzały się po lastrykowej podłodze, bez przerwy bawiły się pierwszym w rodzinie telefonem – podnosiły słuchawkę, w której słychać było sygnał, a kiedy przykładały ją braciszkowi do ucha, niemowlak się uśmiechał. Ku ich zaskoczeniu w nowym mieszkaniu była ubikacja, na której się siedzi, żeby sikać – ale wygoda. W sanheyuanie wychodek znajdował się za podwórzem i była to śmierdząca kryta strzechą latryna. Kiedy w środku nocy zabolał brzuch i pobiegło się do ubikacji, w blasku księżyca nieraz można było zobaczyć węże wijące się przy wejściu do latryny. Ale węże nie są takie straszne. Najstraszniejsza jest upiorzyca wychodka, o której ludzie gadają. Ubikacja w nowym domu ma drzwi, które można zamknąć, a jak się naciśnie przycisk, to woda spłukuje nieczystości w okamgnieniu, wszystko pachnie, nie ma upiorów, nie ma węży. Braciszek zaczął płakać w środku nocy. Dwie siostry ruszyły czym prędzej, żeby przygotować mleko w proszku. Ale wtedy nie miały jeszcze pojęcia, jak należy je gotować. Wiedziały tylko, że mają wysokiej jakości japońskie mleko w proszku polecone przez aptekarza. Pomyślały, że gęstsze będzie lepsze, pożywniejsze. Nalały więc nieco mniej wody i dodały kilka łyżeczek mleka więcej, a efekt tego był taki, że maluch łapczywie połknął i elegancko wszystko zwrócił. Obie były bardzo rozbawione tym, jak ich braciszek zwymiotował cały posiłek. Żadna z nich nigdy stąd nie wyjeżdżała, żadna nie widziała wodospadu, ale wymiotowane mleko było najpiękniejszym wodospadem, jaki widziały w dzieciństwie.

Nagle przypomniała sobie o bracie. A co słychać u braciszka? Za każdym razem jak o nim myślała, wyobrażała go sobie palącego marihuanę.

Bramy piekieł otwarły się pół miesiąca temu. Żaden bezdomny duch15 jeszcze jej nie nawiedził, tylko czwarta siostra ciągle wydzwania i drze się jak nawiedzona – takie czasy. Przyglądała się darom ofiarnym suto wyłożonym na stole. Cały dzień nic nie jadła. Zaprasza obce duchy na ucztę, podczas gdy sama zmieniła się w głodnego ducha. Trociczki zgasły, więc samotne polne duchy pewnie najadły się już do syta. Podczołgała się do stołu, ściągnęła pudełko ciastek i łapczywie zabrała się do jedzenia. Ciastka smakowały naprawdę ohydnie. Nie mogła tego zrozumieć. Miały konsystencję jałowej gleby w skwarny dzień, były tak słodkie, że jeden gryz mógł doprowadzić do cukrzycy, a te z innego pudełka były tak słone, że po dwóch kęsach należałoby zrobić dializę nerek. Dlaczego są takie popularne? To nie ona je kupiła, ale mąż pojechał po nie do supermarketu do sąsiedniej miejscowości. Powiedziała mu wyraźnie, żeby na ołtarzyk kupił cokolwiek, z wyjątkiem tej marki ciastek, a on kupił kilka pudełek. Wiedziała, że zrobił to umyślnie. Te ciastka jadło się jak cegłówki. Czemu ludzie lubią je jeść? Z tych ciasteczkowych cegłówek ułożonych jedna na drugiej wybudowano w tej małej wiosce okazały Biały Dom.

Nie dało się ich jeść, ale zmusiła się do tego, bo nie wolno pod żadnym pozorem marnować jedzenia. Przeżuwanie pokarmu nie sprawiało jej przyjemności, było raczej nagłą potrzebą. Nieważne, jak niedobre były w smaku i jak trudne do przełknięcia, wszystko należało zjeść. Nawet długo przeterminowaną żywność można spożywać, z nadpsutych ciastek ryżowych wystarczy odciąć pleśń i już nadają się do jedzenia. Doskonale pamięta, czym jest głód, skrajny niedostatek, trauma na całe życie.

Jej matka była żoną najstarszego syna w rodzinie, dlatego kiedy mieszkali w sanheyuanie, do jej zadań należało przyrządzanie posiłków babci, która często na nie narzekała. Pewnego razu babcia oblała matkę gorącą zupą i powiedziała jej, żeby zabrała wszystkie potrawy i nakarmiła nimi świnie – ciekawe, czy będą jadły. Matka wróciła z gorącą zupą. Słysząc, jak córki wołają, że są głodne, wylała na nie cały garnek. Nie czuła poparzenia, tylko wielki smutek. Cały dzień nie było czego jeść. Tym garnkiem zupy mogłyby się nasycić. Zlizywała zupę z własnej skóry, chciała nawet położyć się na podłodze i chłeptać płynący we wszystkich kierunkach wywar. Pamięta ten dzień, kiedy na świat przyszła czwarta siostra. Znowu córka. Stryjkowie mieli syna za pierwszym razem, a u nich same córki cztery razy z rzędu. Ojciec nie miał pieniędzy, nie szło mu w interesach, w domu się nie przelewało, nie było ryżu ani mięsa. Babcia miała dużego czarnego psa, za jego karmienie odpowiedzialna była druga siostra. Czasem babcia dawała psu jakąś potrawę, tak że jego miska wyglądała okazalej niż ich kolacja. Babcia w końcu zabiła psa, a potem wrzuciła do wielkiego gara i przyrządziła z czosnkiem. Zaprosiła ich kuzynów, by przyszli skosztować, tylko one musiały zostać u siebie i czekać. Czując intensywny zapach mięsa, dziewczyny zaczęły skrycie płakać, ale nie wiedziały, czy to dlatego, że były głodne, czy też dlatego, że ten czarny pies, którego widywały, został ogłuszony cegłówką przez babcię i wrzucony do bulgoczącej wody. Zbroczona krwią cegłówka leżała przed domową kapliczką. Kiedy potem na nią patrzyła, słyszała żałosne skowyczenie psa.

Jako jedyna w całej rodzinie nadal w pełni kultywuje obrządek składania ofiar za odkupienie dusz zmarłych. Od dziecka odprawiała obrzędy razem z matką, doskonale zna wszelkie zakazy i rytuały związane z mniej i bardziej ważnymi świętami. Wyciąga okrągły składany stół, a na nim kładzie makaron błyskawiczny i suszone mięso: drób i wieprzowinę. Stół wystawia na zewnątrz, przy wejściu do budynku. Przed stołem umieszcza miskę z czystą wodą, a w niej zaś ręczniczek, żeby zbłąkane duchy mogły się umyć przed wielką ucztą. Do każdej miski z jedzeniem wsadza trzy trociczki. Im chudsze są lata, tym obficiej zastawia stół. Pali pieniądze pozagrobowe16, żeby duchy nie przychodziły niepokoić domostwa. Siódmego miesiąca księżycowego nie wolno rozpoczynać budowy, przeprowadzać się ani podróżować w dalekie strony. Pewnego razu chciała zmienić pracę w siódmym miesiącu księżycowym, przenieść się z jednej fabryki włókienniczej do drugiej, gdzie proponowano jej wyższą pensję i lepsze warunki zatrudnienia, ale matka jej zabroniła, mówiąc, że jak zmieni pracę w miesiącu duchów, to nie będzie mieć przyszłości i na pewno źle wyjdzie za mąż. Posłuchała jej i została, po czym w jej życiu zjawił się Gao.

Obudziła się o czwartej nad ranem, zlana potem. Klimatyzator jak zwykle pochodził dwie godziny i zdechł, trzeba go było okładać pięściami i grzecznie prosić – może za pół dnia znowu się włączy. Hodowała kury na podwórzu za domem. Jak tylko wstała, zabiła koguta, którego sobie wczoraj upatrzyła i któremu związała nogi na znak, że czeka go śmierć. Był to ptak o błyszczących piórach, zadziorny i wrzaskliwy; często przelatywał przez ogrodzenie i bił się z psem sąsiada. Nie znosiła go cała okolica. Każdego ranka darł się wniebogłosy. Kiedy go zabiła w ofierze dla duchów, wszystkim sąsiadom ulżyło. Kogut, wiedząc, że został skazany, szamotał się z całych sił, dziobał ją w ramiona i kwilił żałośnie, ale nogi miał mocno związane sznurem. Kury przezornie trzymały się na bezpieczną odległość, nie zbliżając się do złowieszczego zapachu śmierci. To matka nauczyła ją zabijać kury. Przytrzymuje się szyję ptaka i ucina jednym ciosem; krew spływa wprost do naczynia napełnionego ryżem, żeby można było od razu zrobić krwiste ciasto17. Potem parzy się w gorącej wodzie i pincetą wyskubuje dokładnie wszystkie pióra. Przyjaciele mówią, że ma zwinne ręce, ale kiepską głowę; mózg jej wyrósł nie tam, gdzie trzeba – wszystko poszło w ręce, więc umie składać, szyć, kroić. Kury skubie szybko i energicznie, aż się całe błyszczą i wyglądają ładniej niż te kupione na targu. Ale co jej po zwinnych rękach? Wiedziała, że jest staroświecką kobietą, o której świat nie pamięta. Miała piętnaście lat, kiedy porzuciła szkołę i wyjechała do Shalu w powiecie Taichung, żeby zostać szwaczką. Dłońmi pełnymi odcisków sześćdziesięcioletnia już dzisiaj kobieta wykonuje zlecenia dla fabryki, szyjąc setki ubrań na eksport do Europy, a z pensji, którą dostaje, nie może sobie kupić nawet jednego nowego ciucha. Często wyobraża sobie, co teraz robią osoby noszące jej ubrania w Europie. Piją kawę przy ulicy? Płyną statkiem po rzece? Palą marihuanę? Chodzą po sklepach w wolny dzień z markową torbą w ręku? Brat mówił jej, a skąd! Ludzie w Europie muszą ciężko pracować tak samo jak ty. Ale nigdy tam nie pojechała, więc mu nie wierzyła. Stać ich było przynajmniej na to, żeby kupić szyte przez nią ubrania. Ona sobie na to nie mogła pozwolić.

Wstała o czwartej rano i umyła twarz mydłem, które miało trzydzieści lat. Porządkując jakiś czas temu poddasze, natrafiła na kilka kartonów mydła. Papierowe opakowania dawno już wyblakły, ale po namoczeniu fioletoworóżowe kostki pieniły się w dłoniach, a intensywny syntetyczny zapach kwiatów wdzierał się do nosa. Pewnego razu mąż stwierdził, że trzeba zainwestować w fabrykę mydła, i przeznaczył na to oszczędności całej rodziny. Kilka dni później otrzymał telefon z informacją, że fabryka stanęła – po inwestycji zostały więc tylko wspomnienia i kilka kartonów o silnym zapachu. Strasznie tego mydła nie lubiła, ale nie mogła go wyrzucić, gdyż nadawało się wciąż do użytku; można było prać ubrania, kąpać się, umyć psa i podłogę – w całym mieszkaniu unosiła się intensywna woń. Minęło kilka lat, kiedy podczas zakupów w supermarkecie zobaczyła pełny regał tegoż mydła. Fabryka wcale nie stanęła. Stanowczo zapytała więc męża, o co chodzi. Okazało się, że ta cała inwestycja to był blef. Wziął pieniądze, żeby spłacić dług hazardowy. Nie było żadnej fabryki ani inwestycji, a te kilka kartonów mydła to sam kupił. Pamięta wyraz jego twarzy, mówiący: „Nawet w coś takiego uwierzyłaś?”. Tego wieczoru dodała mydła do zupy na kolację. Cała potrawa w garnku nabrała nietypowej barwy, ale mąż wypił18 ją grzecznie, nie dając po sobie niczego poznać. Nie zachorował, nie umarł, tylko głośno beknął.

Nie dało się go zabić. Shumei wiedziała doskonale, że cokolwiek zrobi, mąż i tak nie umrze. To była największa motywacja jej życia – zobaczyć na własne oczy, jak jej mąż umiera.

14 Czwarta w hierarchii starszeństwa. W Chinach zwyczajowo używa się hierarchii starszeństwa w odniesieniu do różnych członków rodziny. Mówi się więc na przykład o drugim stryjku czy trzecim wujku.

15 Bezdomny duch lub dziki duch (野鬼 yě guǐ ), czyli taki, o którym krewni zapomnieli, nie składali mu ofiar, dlatego jest głodny.

16 Fałszywe pieniądze, których zmarli (według wierzeń ludowych) używają w zaświatach.

17 Krwiste ciasto przypomina polską kaszankę, tyle że zamiast kaszy wykorzystuje się ryż. Wykonywane jest najczęściej z krwi wieprzowej. Kroi się je potem podobnie jak u nas ciasta.

18 Zupy w kuchni chińskiej przeznaczone są do picia. To, co w Polsce nazywa się „zupką chińską”, jest dla Chińczyków makaronem w zupie, a nie zupą z makaronem.3

TWARZ BEZ WORKA FOLIOWEGO

Nie mogę sobie przypomnieć jej twarzy.

Twarzy bez worka foliowego.

Nie mogę sobie przypomnieć jej twarzy bez worka foliowego.

Pamięć jest ulotna, niestała, oszukuje, wymazuje, przekręca fakty. Ale pamięć przywiera mocno do skóry. Lipiec jest parny w środkowej części Wyspy, pot spływa po ciele strumieniami, worek foliowy przywiera mocno do skóry, twarz niewyraźna, głosu nie słychać.

Pamiętam jednak twarde fakty, na przykład liczby. Z łatwością zapamiętuję liczby, pierwszy numer telefonu w nowym domu po wyprowadzeniu się z sanheyuanu i to, że jestem pierwszym synem wiejskiej gałęzi rodu, że mam trzech młodszych braci, pięć córek, dwóch synów, ożeniłem się jeden raz, i ile jest mi winien jaki klient, za który rok, oraz ile ciężarówek kupiłem i jaki miałem wskaźnik wątrobowy przed śmiercią.

Zupełnie wyleciała mi z głowy jej twarz. Czy miała prosty nos? Grzywkę daleko od rzęs? Oczy duże czy małe? Usta szerokie czy wąskie? A zęby?

Pamiętam jednak liczby z jej życia, rok, miesiąc i dzień urodzenia, i to, że była piątą córką, i jej wynik na egzaminie do liceum, numer rejestracji motocykla, i że spała na trzeciej kondygnacji w pokoju z balkonem, i że miała uczulenie, więc zawsze rano po wstaniu z łóżka kichała, a jej rekord nie przekraczał piętnastu razy, i że sześciokrotnie znalazła się w szpitalu po próbie samobójczej oraz to, że miała sto sześćdziesiąt pięć centymetrów wzrostu.

Wzrost był ostatnią informacją, jaką poznałem. Zamówiłem trumnę u sąsiada, więc przyszedł fachowiec, żeby zmierzyć zwłoki. Powiedział, że jeden, sześć, pięć; budowa ciała bardzo dobra. Osoba od makijażu pomalowała jej usta szminką, nałożyła cień na powieki – był to z pewnością bardzo ładny make-up, ale ja przez cały czas myślałem tylko o tym worku foliowym.

Nasza rodzina wprowadziła się do nowo wybudowanych szeregowców jako pierwsza. Byłem najstarszym synem w sanheyuanie. Zanim Japończycy się wynieśli, matka, prowadząc mnie do szkoły, pokazywała palcami raz to, raz tamto, te kilka hektarów ziemi w okolicy należy do nas, zbieramy z nich rentę od pokoleń, nie musimy się martwić o to, co będziemy jeść, a ty dobrze się ucz i tyle, bo kiedyś to wszystko będzie twoje. Gdy Japończycy się w końcu wynieśli, posłano mnie do szkoły średniej z internatem. Rząd narodowy rozpoczął reformę agrarną – kiedy wróciłem do domu, nie byliśmy już obszarnikami, sytuacja rodziny znacznie się pogorszyła. Nie można powiedzieć, żeby Yongjing był wówczas jakimś pustkowiem, ale krzaczyska rosły wszędzie, drogi były błotniste, węże tłuste, a komary agresywne.

Nagle przyjechali deweloperzy, a z nimi pojawiły się beton zbrojony i wywrotki – zwiastuny cywilizacji. Rosnący naprzeciw stawu rybnego bambusowy gaj wykarczowano pod budowę. Wkrótce potem postawiono dziesięć domów szeregowych. Deweloperzy potrzebowali rąk do pracy, żeby oczyścić teren. Wycinałem bambusy. Wszyscy mówili, że w tym lesie mieszka duch kobiety, ale wisiał tam tylko jeden zdechły kot i roiło się od różnobarwnych węży – oczopląsu można było dostać. Stuletni gaj wycięto niemal doszczętnie w ciągu tygodnia, zostawiając tylko niewielki skrawek. Kto wtedy chciał patrzeć na jakiś gaj bambusowy? Kupa zieleni, czyli zacofanie, bez żadnej wartości, a żołądka się tym nie napełni. Beton zbrojony zastąpił bambusy, nad placem budowy unosił się dym i kurz. Wziąłem głęboki oddech, w nosie poczułem suchy, szczypiący metalowy pył. Ach, co za słodka woń! Zapach postępu.

Odbierając wypłatę, spytałem majstra, jak te domy będą sprzedawane.

Na trzech kondygnacjach można wydzielić dużo pokoi, jeden dla mnie i dla A-Chan, po jednym dla każdej z córek i po jednym dla każdego z synów, a gdy już odejdziemy z tego świata, zostawimy dom najstarszemu synowi.

Miałem przeczucie, że ten dom stanie się kolebką rodu Chenów. Nie byliśmy już obszarnikami, a ja – najstarszy syn – zostałem bez grosza. Wierzyłem jednak, że ten dom pozwoli nam wyjść z ubóstwa.

Byliśmy pierwszą rodziną w tych szeregowcach, drugi pojawił się zakład pogrzebowy, a niedługo potem tuż obok grabarza otworzył się jeszcze sklep z artykułami metalowymi. Kiedy ktoś brał ślub, w sklepie metalowym kupowało się rzeczy niezbędne do ceremonii: poduszki ze znakiem podwójnego szczęścia19, wstążki jedwabne i wielobarwne, plakietki z imionami, kosze dziękczynne20, świece, dwanaście prezentów21 – wszystko można było kupić za jednym zamachem. A kiedy ktoś umarł, szło się do zakładu pogrzebowego wybrać gatunek drewna i fason trumny. Dobrze się złożyło, bo mam pięć córek do wydania i dwóch synów do ożenku – taki sklep z artykułami metalowymi w sąsiedztwie to wielkie ułatwienie. A jak mi przyjdzie oddać matce ostatnią posługę czy też na mnie samego przyjdzie pora, nie będzie trzeba daleko chodzić, wszystkie sprawy życia i śmierci można bowiem załatwić po sąsiedzku. Nie trzeba się stąd nawet ruszać, tu można żyć i umierać.

Nie przypuszczałem, że jej pogrzeb będzie wcześniej.

W ogóle nie mogę sobie przypomnieć jej twarzy, ale pamiętam, jak wszyscy mówili, że była najpiękniejsza spośród pięciu sióstr.

Kiedy się żeniłem z A-Chan, swatka mówiła, że to najpiękniejsza dziewczyna w całej wiosce.

Najpiękniejsza córka podobna była do A-Chan – miała duże oczy, duże piersi, gęste brwi, białą skórę22. Były najbardziej do siebie podobne, a jednocześnie najbardziej się nawzajem nienawidziły.

Tak właściwie to moja żona zabiła mi córkę.

Na szczęście zapomniałem, jak wyglądała twarz córki. Ale to oznacza, że nie pamiętam również twarzy własnej żony.

19 Znak podwójnego szczęścia (囍) powstały z połączenia dwóch znaków oznaczających szczęście (喜) jest symbolem pomyślności w małżeństwie.

20 W koszach dziękczynnych (najczęściej plecionych z rattanu lub bambusa) strony małżeństwa za pośrednictwem swatek przekazują sobie nawzajem dary.

21 Prezenty, jakimi strony małżeństwa obdzielają krewnych i znajomych: na przykład pieniądze, ciastka, wódka, pszenica, wieprzowina czy liście taro lub kwiaty paciorecznika (gdyż rośliny te dobrze się rozmnażają).

22 W kulturze chińskiej biała skóra jest synonimem piękna, istnieją nawet kosmetyki wybielające.