MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
Usytuowania. Praktyki autorefleksji w XX- i XXI-wiecznym dyskursie humanistycznym w kontekście badań postzależnościowych - ebook
Usytuowania. Praktyki autorefleksji w XX- i XXI-wiecznym dyskursie humanistycznym w kontekście badań postzależnościowych - ebook
W zależności od obszaru humanistyki autoetnografia zakorzenia się i rozrasta ze zróżnicowaną swobodą. Jest naturalną częścią projektów artystycznych, obowiązkową praktyką w etnografii i psychologii, częstym tematem reportażowo-wspomnieniowo-obrachunkowej eseistyki i prozy współczesnej. Wydaje się, że w literaturoznawstwie rozgościła się przede wszystkim tam, gdzie dotykamy problemów hegemonii, hierarchii, wykluczeń i emancypacji. Zawarte w tomie teksty są w różnym stopniu wysycone zabiegami autoetnograficznymi. Znajdziemy tu autorefleksyjny zapis „z terenu” badań etnograficznych i opowieści o byciu częścią polonistyki usytuowanej w konkretnym regionie. Część autorów i autorek skierowała autorefleksję w stronę własnej pracy naukowo-badawczej i jej splotu z kontekstem politycznym. W tomie znalazły się teksty tematyzujące autoetnograficzne usytuowanie na mapie dyscyplin naukowych i związanych z tym hierarchii badawczych. Niektórzy spośród autorów i autorek zdecydowali się przedstawić cudze projekty autoetnograficzne, niekiedy jednak pozostawiając prześwit na opowieść o własnym usytuowaniu.
[ze Wstępu]
Emilia Kledzik – dr hab., adiunkt w Pracowni Komparatystyki Literackiej i Kulturowej na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Redaktorka naczelna czasopisma komparatystycznego „Porównania”. Kierowniczka studiów podyplomowych „Romowie. Wiedza i praktyki instytucjonalne” na UAM. Autorka prac dotyczących studiów cyganologicznych, romologii, komunikacji międzykulturowej i polskiej literatury współczesnej. W 2023 roku opublikowała monografię Perspektywa poety. Cyganologia Jerzego Ficowskiego.
Małgorzata Zduniak – dr hab., prof. UAM, literaturoznawczyni i glottodydaktyczka, absolwentka Akademii Dziedzictwa w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie (2023). Zajmuje się polską literaturą migracyjną w Niemczech i wielokulturowym dziedzictwem Polski. Realizuje grant NAWA POLONISTA (2024-2025) na Katolickim Uniwersytecie Lowańskim nt. dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego Olendrów. Autorka monografii Współczesny polski pisarz w Niemczech. Tożsamość, doświadczenie, narracje (Poznań 2010) i Filologia w kontakcie. Polonistyka, germanistyka, postkolonializm (Poznań 2018).
Spis treści
Emilia Kledzik, Małgorzata Zduniak,
„Nigdy nie napisałam czegoś tak dziwnego”. Autoetnografie w refleksji humanistycznej
Katarzyna Sawicka-Mierzyńska,
O podlasko-(post)ludowym usytuowaniu badawczym. Czy „brzydkie uczucia” osób z awansu społecznego mogą zmienić szkolnictwo wyższe w Polsce?
Margaret Ohia-Nowak,
Doświadczenie afropolskie. Refleksja autoetnograficzna
Marta Tomczok,
Terranimizm, czyli jak stałam się duchem własnej ziemi
Anita Jarzyna,
O potrzebie autorefleksji w studiach nad zwierzętami
Hubert Mikołaj Tubacki,
Praktyczna autoetnografia, usytuowanie badacza i proces docierania do tematu
Jan Wasiewicz,
Usytuowanie metachłopskiego badacza pamięci – próba (auto)refleksji
Magdalena Horodecka,
Kondycja uchodźców wojennych w cyklu „Reakcje obronne” Sofiji Andruchowycz (z głosem badaczki w tle)
Dorota Wojda,
Literaturoznawstwo usytuowane (wobec inności). Od prozy akademickiej do przechadzek i autografii
Kacper Pobłocki,
Imperialne zakusy, czyli o trudnej relacji historii z antropologią
Błażej Warkocki,
Poza alegorią (narodową). „Antologia polskiej literatury queer” – próba autoetnografii projektu
Emilia Kledzik,
Autoetnografie cyganologiczne. Studium przypadków na marginesie monografii Perspektywa poety. Cyganologia Jerzego Ficowskiego
Hanna Gosk,
Nic nie jest oczywiste ani nieproblematyczne. Jak powstały i o czym mówią studia postzależnościowe nad literaturą polską ostatnich stuleci
Jan Potkański,
Neuroróżnorodność w humanistyce. Hipotezy wstępne
Katarzyna Wądolny-Tatar, Podmiot dyspersyjny w autoetnograficznej prozie Marii Reimann (Nie przywitam się z państwem na ulicy)
Kornelia Ćwiklak,
„Kaj my to som?”. Między humanistyką, samopoznaniem i doświadczeniem regionu
Martyna Wielewska-Baka,
Na rozdrożu. Kryzys izraelskiej lewicy w pierwszych miesiącach po 7 października 2023 roku
Biogramy
Indeks nazwisk
| Kategoria: | Polonistyka |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6848-1 |
| Rozmiar pliku: | 1,6 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
ORCID ID: 0000-0003-1432-4017
Małgorzata Zduniak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
ORCID ID: 0000-0002-8025-3993
„Nigdy nie napisałam czegoś tak dziwnego”. Autoetnografie w refleksji humanistycznej
Wprowadzenie
Niniejszy tom zainicjowała konferencja pt. Usytuowania. Formy autorefleksji w XX- i XXI-wiecznym dyskursie humanistycznym w kontekście badań postzależnościowych, która odbyła się na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 13–14 listopada 2023 roku jako 11. sesja naukowa Centrum Badań Dyskursów Postzależnościowych.
Punktem wyjścia refleksji konferencyjnej stała się metafora „wiedzy usytuowanej”, której Donna Haraway użyła w eseju pt. Wiedze usytuowane. Kwestia nauki w feminizmie i przywilej ograniczonej/częściowej perspektywy, upominając się o uwzględnienie w dyskursie naukowym punktu widzenia osoby mówiącej. „Potrzeba nam silnych nowoczesnych teorii krytycznych, odnoszących się do produkcji znaczeń i ciał – nie żeby zaprzeczać ich istnieniu, ale by zacząć żyć wśród znaczeń i ciał mających jakąś szansę na przyszłość”1 – pisała. Wiedza usytuowana lokuje się pomiędzy złudzeniem naukowego obiektywizmu a radykalnym konstruktywizmem, postrzegającym dyskurs naukowy jako wytwór retoryki. Znajduje zastosowanie w szczególności wtedy, kiedy mówimy o kwestiach związanych z polityką i etyką, a podmiot zadaje pytania dotyczące relacji władzy i jej konstruktów: płci, rasy, klasy i innych.
Zmiana w refleksji nad usytuowaniem osób tworzących dyskurs nauk humanistycznych i społecznych zachodzi na naszych oczach. Aleksandra Derra, wskazując niektóre nurty posthumanistyki, zauważyła, że widać w nich aprobatę dla określonego sposobu prowadzenia badań, polegającego m.in. na traktowaniu „podmiotu jako ucieleśnionego, zakorzenionego, niejednorodnego”2. Coraz częściej gotowi jesteśmy przyznać, że obszar, który opisuje humanistyka, nie jest racjonalny, spójny i homogeniczny, ale fragmentaryczny, jednostkowy i zmysłowy. Podkreślenie roli subiektywnego doświadczania świata nie oznacza jednak porzucenia teorii i uogólniania. Antropolożka Kirsten Hastrup, mimo sceptycyzmu wobec pozytywistycznej wizji nauki, deklarowała, że w jej przekonaniu istnieje: „przestrzeń dyskursywna, w której równie racjonalne sposoby mówienia o otoczeniu mogą być sobie przeciwstawiane w sposób sensowny. Doświadczenie względności nie pociąga za sobą absolutnej niewspółmierności”3.
W antropologii impulsem do takiego przewartościowania stały się trudne do zracjonalizowania zjawiska, które może oddać jedynie dyskurs zapośredniczony przez mówiące „ja”, „ja” etnologa, który wchodzi w rolę informatora. Carolyn Ellis, inicjatorka badań autoetnograficznych, podkreślała kreacyjny charakter takiego zabiegu:
Możesz zapytać: „Co to jest autoetnografia?”. Moja prosta odpowiedź: badania, pisanie, opowieść i metoda, która łączy autobiograficzne i osobiste z kulturowe, społeczne i polityczne. Formy autoetnograficzne zawierają konkretną akcję, emocje, ucieleśnienie, samoświadomość i introspekcję oddaną w dialogu, scenach, charakterystyce i fabule. Autoetnografia wymaga więc konwencji pisarskich4.
Coraz więcej naukowców i naukowczyń podąża śladem Didiera Eribona i mówi o swoim usytuowaniu w historii, społeczeństwie i przestrzeni. Dowodem na to są przynajmniej trzy projekty naukowe, które ukazały się niemal równocześnie z konferencją: numer „Tekstów Drugich” poświęcony autoetnografiom akademickim5, numer „Czasu Kultury” dotyczący etnografii intymnej6 oraz numer „Autobiografii” na temat audiobiografii7.
W literaturoznawstwie początek tej zmiany wyznacza kryzys modelu strukturalistycznego; kolejne wynikają ze stopniowo rozwijającego się paradygmatu nowej humanistyki. Nowa humanistyka i jej poszukujące, otwarte na transdyscyplinarność metody to wyrazista i energiczna próba praktykowania teorii przy jednoczesnym jej stwarzaniu. Daje się więc czytać przede wszystkim jako perspektywa spojrzenia na dany problem, co wynika też z miejsca, jakie zajmują badacz i badaczka: nie chodzi o przyjmowanie zewnętrznego punktu widzenia, ale o to, żeby być w środowisku, w którego badania jest się zaangażowanym. W pracach tematyzujących podejście nowohumanistyczne wybrzmiewa też ważny aspekt czynnościowy humanistyki: uczestnictwo w tworzeniu społecznych dyskursów. W takim aktywnym środowisku dyskurs literaturoznawczy znaczy tyle samo, co inne, nie jest więc uprzywilejowany jak w np. koncepcji humanistyki jako translacji. Brać w czymś udział to kłócić się, nie zgadzać, szukać konsensusu, inspirować się sobą, a nie tylko tłumaczyć, czyli objaśniać.
Dokonywane pod auspicjami gry z instancjami nadawczo-odbiorczymi literackie eksperymenty autotematyczne drugiej połowy XX wieku zastąpiła autorefleksja badaczy i badaczek literatury nad narzędziami i teoriami, którymi się posługujemy. Niekiedy wzbraniamy się przed adaptowaniem metod z Zachodu w obawie o ich adekwatność i naszą potencjalną „autokolonizację”. Strategią przeciwną jest próba wypracowania własnych strategii badawczych, dostosowanych do półperyferyjnego kontekstu obszaru, w którym jesteśmy umiejscowieni.
Piętnaście lat temu badania postzależnościowe natrafiły właśnie na taką krytykę, ale skutecznie otworzyły też nowe ścieżki dostępu do zawartych w rodzimej literaturze i kulturze projektów tożsamościowych, form postrzegania rzeczywistości społecznej i politycznej, które nosiły i noszą rozmaite ślady uwikłania w dyskursy władzy i podporządkowania. Tworzący się dyskurs postzależnościowy – jako jeden z najgorętszych tematów ówczesnej polskiej humanistyki – miał też wyraźne nachylenie perlokucyjne. Dyskurs postzależnościowy był od początku dyskursem zmiany, ale dziś jego jakość można wciąż odnosić do roli humanistyki i jej zaangażowania, a co za tym idzie wielorakiego usytuowania – również badaczek i badaczy.
Zawarte w tomie teksty są w różnym stopniu wysycone zabiegami autoetnograficznymi. Uczestniczący w konferencji badacze i badaczki w rozmaity sposób odnieśli się do propozycji opowiedzenia o własnym pisarskim, usytuowanym „ja”. Część osób przyjęła to zaproszenie. Wśród ich prac znajdziemy autorefleksyjny zapis „z terenu”, w którym prowadzone są badania etnograficzne (Hubert Tubacki) i opowieść o byciu częścią polonistyki usytuowanej w konkretnym regionie, którego konkretna lokalność domaga się od badaczek i badaczy opowieści o nim i o nich samych (Katarzyna Sawicka-Mierzyńska, Marta Tomczok).
Część autorów i autorek skierowała autorefleksję w stronę własnej pracy naukowo-badawczej i jej splotu z dynamicznie zmieniającym się kontekstem politycznym. Hanna Gosk poświęciła swój wywód historii studiów postzależnościowych w Polsce, ich wyzwaniom i nieoczekiwanym (błędnym) odczytaniom. Opowiedziana przez Błażeja Warkockiego historia szumu medialnego wokół pracy Dezorientacje. Antologia literatury queer w Polsce we wstrząsający sposób ilustruje, jak publiczna dyskusja na temat książki naukowej może się stać narzędziem manipulacji i gry politycznej. W tomie znalazły się też teksty tematyzujące autoetnograficzne usytuowanie na mapie dyscyplin naukowych i związanych z tym hierarchii badawczych. Margaret Ohia-Nowak porusza złożony problem tożsamości etnicznej Afropolek i Afropolaków, pokazując też wyzwania związane ze swoim własnym funkcjonowaniem na polskim uniwersytecie. Kacper Pobłocki zdaje m.in. relację z tego, jak – nie będąc historykiem – uprawia antropologię historyczną i na jakie nieprzyjemności czasem go to naraża. Wyrazista jest także opowieść Jana Wasiewicza, filozofa deklarującego naukowo-prywatną potrzebę uprawiania samodzielnych badań nad postchłopstwem.
Niektórzy spośród autorów i autorek zdecydowali się przedstawić cudze projekty autoetnograficzne (Emilia Kledzik prezentuje autoetnografie cyganologów), niekiedy jednak pozostawiając prześwit na opowieść o własnym usytuowaniu. Anita Jarzyna, pisząc o Potrzebie autorefleksji w studiach nad zwierzętami, w wyrazisty sposób tematyzuje perspektywę badaczki aktywnej w tym nurcie. Dorota Wojda, nazywając tekst wstępem do własnej autoetnografii, zaprezentowała formy autorefleksyjne w pracach wybitnych polskich teoretyków i teoretyczek literatury drugiej połowy XX wieku. Kornelia Ćwiklak poświęciła uwagę śląskim autobiografiom naukowym. Wyodrębniła się także grupa tekstów, które dotykają problematyki niepełnosprawności i nieneurotypowości. Ten rodzaj usytuowania wiedzy ma szczególny potencjał różnicujący. Jan Potkański skupił się na polskim dyskursie literackim na temat autyzmu, a także refleksji nad tym, jak autyści i autystki funkcjonują w polskim systemie nauki. Katarzyna Wądolny-Tatar, omawiając twórczość Marii Reimann, przedstawiła autoetnografię osoby z niepełnosprawnością.
Zdarzyły się też przykłady łączenia tych ujęć. Magdalena Horodecka omówiła warsztat reporterski Sofiji Andruchowycz, który prezentuje wachlarz interakcji międzyludzkich wymuszonych migracją społeczeństwa ukraińskiego do Polski po 24 lutego 2022 roku. W drugiej części artykułu autorka powtórzyła gest Andruchowycz: opisała problematyczne zderzenia międzykulturowe pomiędzy przedstawicielami społeczeństwa większościowego a uchodźcami z Ukrainy, a następnie dokonała autoanalizy własnego gestu pomocowego.
W zależności od obszaru humanistyki autoetnografia zakorzenia się i rozrasta z większą lub mniejszą swobodą. Jest naturalną częścią projektów artystycznych, obowiązkową praktyką w etnografii i psychologii, częstym tematem reportażowo-wspomnieniowo-obrachunkowej eseistyki i prozy współczesnej. Wydaje się, że w literaturoznawstwie rozgościła się przede wszystkim tam, gdzie dotykamy problemów hegemonii, hierarchii, wykluczeń i emancypacji. Trzeba jednak przyznać, że tak wyraziste tematyzowanie „ja” jest w przypadku naszej dyscypliny niestandardowe i nie zawsze komfortowe. „Nigdy nie napisałam czegoś tak dziwnego” – rozpoczęła swoje wystąpienie jedna z uczestniczek naszej konferencji, dając dowód tej sytuacji.
Zapraszamy do lektury!
Przypisy:
1 D. Haraway, Wiedze usytuowane. Kwestia nauki w feminizmie i przywilej ograniczonej/częściowej perspektywy, tłum. A. Czarnacka, s. 8, Biblioteka Think Tanku Feministycznego www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny (dostęp: 30.09.2024).
2 A. Derra, Laboratorium myślenia współczesnej humanistyki. Na marginesie tekstu Izabeli Bukraby-Rylskiej, „Kultura Współczesna” 2015, nr 2, s. 109.
3 K. Hastrup, O ugruntowaniu się światów – podstawy empiryczne antropologii, w: Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, tłum. M. Bucholc, red. M. Kempny, E. Nowicka, Warszawa 2004, s. 96.
4 C. Ellis, The Ethnographic I. A Methodological Novel about Autoethnography, Wallnut Creek 2003, s. XIX.
5 Zrozumieć uczelnię. Autoetnografie „Teksty Drugie” 2023, nr 1.
6 Polityki przyjemności. Etnografie intymne „Czas Kultury” 2023, nr 3.
7 Audiobiografie „Autobiografia. Literatura, kultura, media” 2022, nr 2.
