Utopia u władzy Historia Związku Sowieckiego. Tom 1 - ebook

OD TŁUMACZA

Utopia u władzy ukazała się po raz pierwszy w 1982 roku w wersji francuskiej nakładem Calmann-Lévy, a równocześnie po rosyjsku w londyńskiej oficynie emigracyjnej OPI. Recenzje były mocne: „porażający, precyzyjny, wyczerpujący obrachunek z historią najbardziej morderczego reżimu w dziejach ludzkości”, „epicki rozmach, drobiazgowa szczegółowość”, „manichejska wizja historii, litania zarzutów i aktów oskarżycielskich”, „dzieło monumentalne, najlepiej napisana historia Związku Sowieckiego”.

W Polsce stanu wojennego taka książka musiała być zakazana. Ale byliśmy pewni, że nielegalnie przemycana, przedrukowywana w podziemiu, spotka się z entuzjazmem pasjonatów zakazanej historii najnowszej. I tak się miało stać. Do upadku PRL Utopia u władzy doczekała się ponad 20 wydań w krajowym tak zwanym drugim obiegu, co wypada uznać za najlepszą ocenę klasy dzieła.

Tymczasem jednak w latach osiemdziesiątych, na nieplanowanej emigracji w Paryżu, tłumaczyłem Utopię dla londyńskiego wydawnictwa Polonia. Profesor Heller mieszkał po sąsiedzku, na avenue de Saint-Ouen, zaglądałem do niego czasem, żeby omówić wątpliwości, ustalić źródło cytatu — bo też w przypisach do pierwszych wydań panował nieopisany bałagan. Powód był prozaiczny, w imponującym księgozbiorze Hellera klasyków sowieckiego diamatu reprezentowały tomy z różnych zdekompletowanych wydań. Ot, typowa biblioteka parokrotnego emigranta — wpierw ze Związku Sowieckiego do Polski, a w 1968 roku z Warszawy do Paryża. W efekcie, cytując na przykład Lenina, autor sięgał po egzemplarze z pięciu różnych wydań, liczących łącznie 180 ksiąg — i tak stopniowo zamieszanie w księgozbiorze autora przenikało do aparatu naukowego. Ponadto od chwili ukończenia Utopii myślami był już w innych projektach — felietonach Adama Kruczka1, zajęciach ze studentami Sorbony... Dlatego konsultacje najczęściej przebiegały ekspresowo: — Z którego wydania Lenina pochodzi ten fragment? — Nie mam pojęcia.

Podjąłem desperacką w warunkach emigracyjnych próbę, by wszystkich klasyków cytowanych za rozproszonymi edycjami rosyjskimi sprowadzić do jednego kanonicznego wydania polskiego. Zamówiłem z Warszawy komplety Lenina i Stalina, wielotomową Historię KPZR, Uchwały i rezolucje KPZR i inne równie atrakcyjne pozycje. Antykwariusze piali z radości, pozbywając się tych cegieł w cenie makulatury. Na warszawskiej poczcie uznano, że to najbardziej oryginalna przesyłka stanu wojennego.

Z plecakiem tych „skarbów” udałem się do podparyskiego Nanterre, do Biblioteki Współczesnej Dokumentacji Międzynarodowej. Tam — cud: w katalogu znajduję wszystkie pięć rosyjskich edycji Lenina, na dodatek 13-tomowy Stalin w oryginale. Usadzono mnie wprost w magazynie, a na zestawione biurka zrzucono ponad 200 tomów klasyków współczesnej myśli totalitarnej. Spędziłem tam kilka tygodni, zanurzając się w meandrach intelektualnych ojców założycieli Utopii. Po latach dowiedziałem się, że wśród pracowników biblioteki rozeszła się pogłoska, jakoby pod osłoną stanu wojennego z PRL przybył „ich człowiek”, żeby w dyskretnym odosobnieniu szczegółowo analizować polskie przekłady Lenina pod kątem ewentualnych konsekwencji wobec niestarannych translatorów...

Po 1989 roku kilkakrotnie zabierano się za wznowienie, raz było na tyle blisko, że wstępnie udało mi się namówić Jerzego Giedroycia na kilka słów wprowadzenia. Michał Heller należał do najważniejszych publicystów Redaktora. Nie zdążyliśmy, niestety.

Autorów pytano, zwłaszcza po upadku Związku Sowieckiego, czy nie planują pociągnąć swojej pracy dalej, do końca. Heller odpowiadał, że kontynuacją są jego opublikowane dzieła: Maszyna i śrubki: jak hartował się człowiek sowiecki oraz przede wszystkim Siódmy sekretarz: blask i nędza Michaiła Gorbaczowa.

Wydanie, które oddajemy do rąk czytelnika, przejrzane i poprawione, doprowadza nas zgodnie z oryginałem do momentu objęcia władzy w Związku Sowieckim przez Michaiła Gorbaczowa. Dwa późniejsze posłowia dopełniają dzieła. Kalendarium zostało rozszerzone do końca 1991 roku — a zarazem końca ZSRS.

Rozmiar prac nad przygotowaniem tej edycji Utopii u władzy przerósł wszelkie moje przewidywania. Dziekuję Wydawcy za wyrozumiałość, dziękuję redaktorom. Dziękuję za cierpliwość mojej żonie Edycie i dzieciom: Natalii, Tolkowi, Poldkowi. Poldi, spełniam Twoje marzenie — odrywam się od komputera.

Andrzej Mietkowski

------------------------------------------------------------------------

1 Pseudonim Michała Hellera w paryskiej Kulturze jako autora rubryk W sowieckiej prasie oraz Notatki rosyjskie.
Przypisy u dołu stron, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od tłumacza.PRZEDMOWA DO III WYDANIA ROSYJSKIEGO (LONDYN 1989)

Utopia u władzy ma już własną historię. Opublikowana po raz pierwszy w 1982 roku, wznowiona w 1986, miała w tym czasie kilkanaście edycji w różnych krajach1. Drugie wydanie kończyło się objawieniem Konstantina Czernienki. Nie planujemy ciągnąć opowieści o kolejnych wypadkach, które dopiero nabierają rangi historycznej. Warto natomiast odnotować, że najważniejszym problemem nowej ery, epoki pieriestrojki, stała się sowiecka przeszłość, historia ZSRS.

Przede wszystkim okazało się, że historii zwyczajnie nie ma. W szkołach zniesiono egzaminy, nauczyciele nie wiedzieli bowiem, o co pytać, a uczniowie, co zrozumiałe, nie mieli pojęcia, jak odpowiadać. Następnie trzeba było przyznać, że sowiecka historia jak dawna mapa świata zawiera więcej białych plam niż zbadanych i oznaczonych terytoriów. Na starych mapach białe plamy symbolizowały obszary, gdzie nigdy nie stanęła stopa podróżnika. Średniowieczni kartografowie, nie wiedząc, co kryją, opisywali je łacińską sentencją hic sunt leones — tu są lwy. Na białych plamach sowieckiej historii pisze się dzisiaj: tu jest krew, tu są niepoliczalne ofiary.

Sowieccy przywódcy odkryli zniknięcie sowieckiej przeszłości całkiem niespodziewanie. Prawie jak w pieśni Aleksandra Galicza2: „Aż wreszcie palacz otworzył nam oczy, na historię naszą, co krwią broczy...”. Jeszcze onegdaj wszystko było wspaniałe: „triumfalny marsz”, „od zwycięstwa do zwycięstwa”, „rozwinięty socjalizm”. A dzisiaj — kryzys, deficyt mięsa, deficyt sumienia. Deficyt wszystkiego. Członek Akademii Nauk Leonid Abałkin oznajmia: „U nas w s z y s t k o jest nie w porządku”. Dziennikarz prowadzący rozmowę puszcza wodze wyobraźni: „Za jakieś dwadzieścia lat uświadomimy sobie prawdopodobnie, że nasze spiżowe zwycięstwa nie były niczym więcej jak tylko ekskrementem cywilizacji”1. Michaił Gorbaczow stara się przekonywać Zachód, że mylą się ci, którzy „uznają socjalizm za niewydarzone dziecię cywilizacji”2 — jednak jego wystąpieniom brak wiarygodności.

Oczywiste wydaje się odwieczne pytanie: kto zawinił? Za naturalne uznajemy rozważania: jak to wszystko mogło się w ogóle zdarzyć? A także: co w ogóle się wydarzyło? Jeszcze kilka innych krajów szamocze się z własną historią: Niemcy, Włochy, Japonia. To kraje, które przegrały II wojnę światową. Związek Sowiecki jest jedynym pośród zwycięzców, który musi zmagać się z własną przeszłością.

I oto ogłasza się panaceum: likwidujemy białe plamy! Potrzebujemy prawdy historycznej! Likwidacja białych plam nie wywołuje kontrowersji. Pewne wątpliwości budzi hasło prawdy historycznej. Zrozumiałe, w jakim celu się pojawiło. Tak zafałszowanej historii jak sowiecka nie zna żaden kraj na świecie. Nikt nie podważa tej diagnozy. Ale gdy słyszymy żądania prawdy h i s t o r y c z n e j, nasuwa się stary aforyzm Wiktora Szkłowskiego3: nie ma prawdy o kwiatach, jest botanika. Historia nie zna jednej prawdy — uznanego, oficjalnego punktu widzenia na przeszłość. Historia, jak powiada Leopold von Ranke4, to opowieść o przeszłości „tak jak to istotnie było”.

O ile prawda historyczna nie istnieje, o tyle kłamstwo — jak najbardziej. Wcześniej, w kwietniu 1938 roku, Boris Souvarine5 po kolejnym procesie moskiewskim notował: „ZSRS — to kraj kłamstwa, kłamstwa absolutnego, kłamstwa integralnego. Stalin i jego poddani kłamią zawsze, w każdym momencie, w każdych okolicznościach, zakłamali się tak, że sami nie wiedzą, kiedy kłamią. Wdychają powietrze przesiąknięte kłamstwem. A gdy wszyscy kłamią — to nikt nie kłamie, kiedy kłamie. ZSRS — to kłamstwo od fundamentów aż po strop. W tych czterech słowach, symbolizowanych przez cztery litery — cztery kłamstwa. Każdy artykuł konstytucji zawiera wielopiętrowe oszustwa... Prawa narodów, demokracja, prawa konstytucyjne: jedno wielkie kłamstwo. Plany pięcioletnie, statystyki, wyniki: kłamstwo... Dowody: kłamstwo. Fotografie: kłamstwo. Świadkowie i ich zeznania: kłamstwo. Zebrania, zjazdy: reżyserowane przedstawienia. Dyktatura proletariatu: monstrualne oszustwo. Entuzjazm mas: drobiazgowa organizacja... Stachanow6: oszust. Ruch stachanowski: mistyfikacja. Radosne życie: ponura farsa... Kultura: prostactwo. Genialny wódz: zaślepiony despota...”3. To, co pół wieku temu opisywał, dzisiaj znajduje potwierdzenie w sowieckich środkach przekazu. Jego artykuł nie zaskoczyłby czytelnika dzisiejszej moskiewskiej gazety. Prasa sowiecka obfituje w sensacyjne odkrycia, demaskacje, rehabilitacje. Ale białych plam, jak na razie, nie wypełniają opracowania historyków, lecz wspomnienia ocalonych z zagłady, bliskich ofiar Wielkiego Terroru, świadectwa i dokumenty wyszperane przez współpracowników organizacji pozarządowych. Odnaleziono miejsca pochówku dziesiątków tysięcy pomordowanych przez NKWD na Białorusi i Ukrainie. Osobliwe, często subiektywne relacje na temat zdarzeń historycznych można odnaleźć w utworach literackich, opracowaniach dziennikarskich, w wypowiedziach sowieckich przywódców. A zawodowi historycy korzystają z podarowanej im głasnosti na tyle tylko, by dostarczać czytelnikom faktów i opinii znanych od dawna z zagranicznych publikacji, w szczególności Utopii u władzy. Tyle że teraz nadaje się im pozory objawienia. Powody są zrozumiałe. Kiedy czytelnik uświadomi sobie z osłupieniem, że kolektywizacja kosztowała życie 10 milionów ludzi, można próbować łagodzić szok poznawczy: nie wiedzieliśmy o tym, to robota Stalina i jego popleczników. Co innego, gdy trzeba powoływać się na opublikowane na Zachodzie materiały, badania, książki. Raptem staje się oczywiste, że nie tylko popełniono zbrodnię ludobójstwa, ale też że wiedziano o tym — i milczano.

Sowieccy historycy, podobnie jak politycy czy ekonomiści, nie pierwszy raz biją się w piersi, kajając się i obiecując reformy. Angielski pisarz Samuel Johnson powiedział: ponowne małżeństwo — to triumf nadziei nad doświadczeniem. Zdarza się, oczywiście, że decydujemy się na małżeństwo po raz trzeci, a nawet czwarty. To świadczy o potędze nadziei i słabym oddziaływaniu doświadczenia. Ale nawet jeśli się z tym godzimy, nie wolno negować roli doświadczenia, znaczenia pamięci.

Trwa przywracanie narodom skonfiskowanej pamięci. Bardzo ważne, by pamięci tej po drodze nie sfałszowano. Dostrzegamy takie zagrożenie. Utopia, która pochłonęła miliony istnień ludzkich, zagubiła swój cel i zabrnęła w ślepy zaułek, jest gotowa po części uznać przestępstwa i błędy czasów minionych w imię ratowania swej racji bytu na przyszłość. Ale nowe pokolenia obywateli wkraczają w życie. Wraz z nimi powraca nadzieja.

Michał Heller

Aleksander Niekricz

marzec 1989

------------------------------------------------------------------------

1 Pierwsze wydanie polskie nakładem londyńskiego wydawnictwa Polonia, tom 1 — 1985, tom 2 — 1987. W Polsce w latach osiemdziesiątych Utopia u władzy ukazała się w ponad 20 wydaniach podziemnych.

2 Aleksander Galicz (1918–1977) — poeta, dramaturg, bard. W 1971 roku wyrzucony ze Związku Pisarzy, w 1974 roku zmuszony do emigracji, w ZSRS objęty całkowitym zakazem druku.

3 Wiktor Szkłowski (1893–1984) — pisarz, literaturoznawca, filmoznawca, przedstawiciel rosyjskiej szkoły formalnej.

4 Leopold von Ranke vel Rung (1795–1886) — niemiecki historyk, twórca doktryny „indywidualistycznego historyzmu”.

5 Boris Souvarine (1895–1984) — dziennikarz, historyk, w młodości działacz francuskiej partii komunistycznej, w 1924 roku wyrzucony z FPK. Zagorzały krytyk stalinizmu, jego biografia Stalin (1935) uchodzi za prekursorską analizę sowietologiczną.

6 Aleksiej Stachanow (1906–1977) — górnik dołowy kopalni „Centralnaja-Irmino” (Donbas, Ukraina). W 1935 roku podczas jednej zmiany wydobył 102 tony węgla (1475% normy) — oczywiście, nie sam, w tym więc sensie wynik był manipulacją. Był to początek ruchu stachanowskiego, jego polski wariant przedstawił Andrzej Wajda w filmie Człowiek z marmuru.WAŻNIEJSZE SKRÓTY I AKRONIMY

Agitprop — Wydział Agitacji i Propagandy przy KC KPZS

ARA — American Relief Administration

AVH — Urząd Bezpieczeństwa Państwowego (Węgry)

CIK (WCIK) — (Wszechrosyjski) Centralny Komitet Wykonawczy

Czekwałap — Nadzwyczajna Komisja ds. Walonek, Łapci i Półkożuszków

CzK (WCzK) — (Wszechrosyjska) Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy

Dalstroj — Główny Zarząd Budownictwa na Dalekiej Północy

Eserowcy, eserzy — Partia Socjalistów-Rewolucjonistów

GKO — Państwowy Komitet Obrony

Gławlit — Główny Zarząd ds. Literatury i Sztuki, tj. urząd cenzury

GOELRO — Narodowy Plan Elektryfikacji Rosji

Gosizdat — Wydawnictwo Państwowe

Gospłan — Państwowy Komitet Planowania

GPU (OGPU) — (Zjednoczony) Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych

GubCzK — gubernialny oddział CzK

GubKom — gubernialny komitet partii

GUŁag — Główny Zarząd Obozów

Guszossdor — Główny Zarząd Budowy Szos przy NKWD

ICBM — międzykontynentalne balistyczne pociski rakietowe

IRBM — pociski rakietowe balistyczne pośredniego zasięgu

ITŁ — poprawcze obozy pracy

Kadeci — Partia Konstytucyjno-Demokratyczna

Kawbiuro — Biuro Kaukaskie Komitetu Centralnego RKP(b)

KBW — Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (PRL)

KBWE — Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

KGB — Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS

Komandarm — stopień wojskowy: dowódca armii

Kombiedy — komitety biedoty

Kominform — Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych

Komintern — Międzynarodówka Komunistyczna

Komsomoł — patrz: WLKSM

Komucz — Komitet Członków Konstytuanty

KONR — Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji

KPCz — Komunistyczna Partia Czechosłowacji

KPD — Komunistyczna Partia Niemiec

KPP — Komunistyczna Partia Polski

KPZS — Komunistyczna Partia Związku Sowieckiego

KWŻD — Wschodniochińska Kolej Żelazna

LEF — Lewicowy Front Sztuki

MChAT — Moskiewski Artystyczny Teatr Akademicki

MGB — Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego

MOPR — Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom

MRBM — rakietowy pocisk balistyczny średniego zasięgu

MTS — stacja maszynowo-traktorowa

Musawat — Muzułmańska Partia Demokratyczna (Azerbejdżan)

MWD — Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

Narkom — ludowy komisarz

Narkomat — ludowy komisariat

Narkomindieł — ludowy komisarz/komisariat spraw zagranicznych

Narkompros — ludowy komisarz/komisariat oświaty

Narkomsobies — ludowy komisarz /komisariat opieki społecznej

Narkomwojenmor — ludowy komisarz/komisariat ds. wojskowych i marynarki

Narkomzdraw — ludowy komisarz/komisariat zdrowia

NEP — nowa polityka ekonomiczna

NEWZ — Nowoczerkaskie Zakłady Budowy Elektrowozów

NKWD — Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych

NSDAP — Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników

NTS — Ludowy Związek Solidarystów Rosyjskich

Obkom — obwodowy komitet partii

Ochrana — Oddział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego

OGPU — patrz: GPU

OKW — Oberkommando der Wehrmacht, naczelne dowództwo niemieckich sił zbrojnych

Orgbiuro — Biuro Organizacyjne WKP(b)

ORI — kubańskie Połączone Organizacje Robotnicze

OUN — Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów

PKWN — Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

Politbiuro — Biuro Polityczne Komitetu Centralnego partii

Politproswiet — instruktor polityczny

Polrewkom — Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski

Prodarmia — armia żywnościowa, aprowizacyjna

Prodnałog — podatek żywnościowy

Prodotriad — oddział zaopatrzeniowy

Prodrazwiorstka — kontyngent

Profintern — Czerwona Międzynarodówka Związkowa

Proletkult — organizacja kulturalno-oświatowa

Prompartia — Partia Przemysłowa

Rajispołkom — rejonowy komitet wykonawczy

Rajkom — rejonowy komitet partii

RAPP — Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich

Rewkom — Komitet Rewolucyjny

Rewwojensowiet — Rewolucyjny Sowiet (Rada) Wojskowy

RFSRS — Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Sowiecka

RKKA — Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona

RKP(b) — Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików)

ROA — Rosyjska Armia Wyzwoleńcza

ROWS — Rosyjski Wszechwojskowy Związek

RSChD — Rosyjski Ruch Chrześcijański

RSDPR — Rosyjska Socjal-Demokratyczna Partia Robotnicza

RWPG — Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

SA — Oddziały Szturmowe NSDAP

SAM — pocisk rakietowy ziemia–powietrze

Samizdat — publikacje zakazane, wydawane nieoficjalnie, bez cenzury

SED — Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec (NRD)

SMIERSZ — sowiecki kontrwywiad wojskowy

SMOT — Wolne Międzyzwiązkowe Zjednoczenie Ludzi Pracy

SNK (Sownarkom) — Sowiet Komisarzy Ludowych

Sowinformbiuro — Sowieckie Biuro Informacyjne

Sownarchoz — Sowiet (Rada) Gospodarki Ludowej

Sownarkom — patrz: SNK

Sybrewkom — Biuro Syberyjskie KC RKP(b)

Szkrab — pracownik szkolny

Tamizdat — publikacje zakazane, drukowane przez wydawnictwa emigracyjne

Uczraspried — Wydział Ewidencji i Rozmieszczenia Kadr

WAPP — Wszechrosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich

WASCHNIL — Wszechzwiązkowa Akademia Nauk Rolniczych im. W.I. Lenina

WCIK — patrz: CIK

WCSPS — Wszechrosyjska Centralna Rada Związków Zawodowych

WCzK — patrz: CzK

Wikżel — Ogólnorosyjski Komitet Wykonawczy Związku Zawodowego Kolejarzy

WKP(b) — Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)

WLKSM (Komsomoł) — Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży

Wojenruk — kierownik wojskowy

WRK — Komitet Wojskowo-Rewolucyjny

WSChSON — Wszechrosyjski Społeczno-Chrześcijański Związek Wyzwolenia Narodu

WSNCh — Najwyższa Rada Gospodarki Ludowej

Zakbiuro — Zakaukaskie Biuro WKP(b)

Zek — więzień GUŁagu w ZSRSWPROWADZENIE

Przyszłość należy do ludzi, którzy będą mieli najlepszą pamięć

Fryderyk Nietzsche

„Biada zwyciężonym” — mawiali starożytni Rzymianie. Biada zwyciężonym oznaczało i oznacza nie tylko zniewolenie czy wytępienie zwyciężonych. Oznaczało i oznacza, że to zwycięzca pisze historię wygranej wojny, kontroluje przeszłość, panuje nad pamięcią. George Orwell, jedyny chyba pisarz zachodni, który zrozumiał prawdziwą naturę świata sowieckiego, stworzył formułę precyzyjną i bezlitosną: kto kontroluje przeszłość, kontroluje też przyszłość. Ale angielski pisarz nie był prekursorem. Jeszcze przed nim pierwszy rosyjski historyk marksista Michaił Pokrowski stwierdził: historia to polityka projektowana wstecz.

Od najdawniejszych czasów historię pisali zwycięzcy. Jednak dzieje Związku Sowieckiego nie są tylko kolejnym przykładem potwierdzającym regułę. Historia została tu świadomie i konsekwentnie zaprzęgnięta w służbę władzy. Po przewrocie październikowym znacjonalizowano nie tylko środki produkcji — znacjonalizowano wszelkie dziedziny życia. A przede wszystkim pamięć, historię.

Pamięć czyni człowieka. Pozbawiony pamięci, przekształca się on w amorficzne ciało, z którego strażnicy przeszłości mogą formować, co im się żywnie podoba. Hrabia Benckendorff pisał: „Przeszłość Rosji była zdumiewająca, jej teraźniejszość jest więcej niż wspaniała, a co się tyczy przyszłości, to przekracza ona wszystko, co może wyśnić najśmielsza wyobraźnia”. Z takiego właśnie punktu widzenia „winno się rozpatrywać i pisać historię Rosji”. Pierwszy szef Korpusu Żandarmów był święcie przekonany o słuszności tego stanowiska. Maksym Gorki pouczał: „Musimy wiedzieć o wszystkim, co działo się w przeszłości, ale nie tak, jak to zostało opowiedziane, lecz w naświetleniu nauki Marksa–Lenina–Stalina”1 — i był pewien swojej racji. Fundamentalna teoria Marksa–Engelsa–Lenina–Stalina, jakby zainspirowana pobożnymi życzeniami hrabiego Benckendorffa, zdołała pozbawić naród pamięci. Na przestrzeni kilku porewolucyjnych lat wypracowano techniki manipulowania przeszłością i kontroli nad historią, jakich ludzkość dotąd nie znała. Manipulacja i kontrola obejmują zarówno rosyjską przeszłość — historię Rosji i narodów wchodzących w skład imperium, jak i przeszłość sowiecką. Zresztą dzieje ZSRS, państwa powstałego w 1922 roku, w podręcznikach sowieckich wywodzą swój początek od państwa Urartu1. W świetle tej historiozofii triumfalny pochód ku lśniącym szczytom dojrzałego socjalizmu rozpoczął się nad brzegami jeziora Wan w IX wieku przed naszą erą.

Wielu zachodnich historyków deklarujących niezgodę wobec oficjalnej sowieckiej historiografii w rzeczywistości ją akceptuje. Źródeł 1917 roku dopatrują się oni w waśniach książąt kijowskich, w tatarskim jarzmie, w okrucieństwie Iwana IV i bezwzględności Piotra I, w podeptanych w 1730 roku przez carycę Annę Iwanowną kondycjach2, ograniczających władzę monarszą, wreszcie w podpisaniu przez Piotra III w 1761 roku manifestu o przywilejach bojarskich. Skok w odległą przeszłość pozwala historykom sowieckim dowodzić, że o socjalizmie śnili już smerdowie Jurija Dołgorukiego, a moskiewski kniaź Iwan Kalita kładł podwaliny pod przyszły rozkwit stolicy pierwszego na świecie państwa triumfującego socjalizmu. Odwoływanie się do zamierzchłej przeszłości pozwala historykom zachodnim wyprowadzić prostą linię od Iwana Wasiljewicza do Józefa Wissarionowicza, od Maluty Skuratowa do Jurija Andropowa3 — i z łatwością wykazywać, że Rosja od czasów scytyjskich niepowstrzymanie zmierzała ku rewolucji październikowej i władzy sowieckiej, ponieważ taki właśnie jest narodowy charakter rosyjskiego ludu. Zdaniem tych uczonych nigdzie indziej nic podobnego nie mogłoby się wydarzyć.

Niewątpliwie wydarzenia historyczne odbijają się na życiu narodów nie tylko w chwili bieżącej, ale też niekiedy po paru stuleciach. Jest oczywiste, że badacz dziejów powinien uwzględniać geografię, klimat, geologię, socjologię ludności, formy rządów. We wszystkich współczesnych społeczeństwach pewne stałe czynniki, jak uprzemysłowienie, urbanizacja czy cykle demograficzne, są zbieżne.

W przypadku państwa sowieckiego uwzględnienie tych wszystkich elementów okazuje się jednak niewystarczające. Specyficzna jego cecha — totalne oddziaływanie rządzącej partii na każdą sferę życia w skali dotąd niespotykanej — zdeterminowała charakter wszystkich sowieckich instytucji i charakter homo sovieticus. Ten totalny nacisk zdeformował przebieg normalnych procesów właściwych współczesnym społeczeństwom i doprowadził do wykształcenia nowej, nieznanej dotąd formy społeczeństwa i państwa.

Przejście od popaździernikowej Rosji do ZSRS było, cytując Aleksandra Sołżenicyna, „nie kontynuacją, lecz śmiertelnym przetrąceniem kręgosłupa, które omal nie doprowadziło do całkowitej zguby narodu”4. Historia Związku Sowieckiego to dzieje przekształcenia Rosji — państwa ani lepszego, ani gorszego niż inne, mającego własne cechy szczególne, ale pod każdym względem porównywalnego z innymi państwami europejskimi — w ZSRS, czyli zjawisko, jak powiedzieliśmy, nieznane dotąd ludzkości.

25 października 1917 roku historia Rosji dobiega końca. Zastępuje ją Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich. Zaczyna się nowa epoka, a skutki przewrotu październikowego odczuł — i wciąż odczuwa — cały świat. „Historia homo sapiens — napisze Arthur Koestler — zaczęła się od zera”. Można by dodać: od zera zaczęła się też historia homo sovieticus.

------------------------------------------------------------------------

1 Starożytne państwo na Bliskim Wschodzie w granicach dzisiejszej Armenii, Turcji i Iranu.

2 Kondycje — warunki wstąpienia na tron, wysunięte w 1730 roku przez tajną Radę Najwyższą w celu ograniczenia monarchii na korzyść arystokratycznej oligarchii. Imperatorowa przyjęła warunki, a następnie odrzuciła je i rozwiązała Radę Najwyższą.

3 Iwan IV Wasiljewicz (Groźny) — pierwszy koronowany car Rosji. Józef Wissarionowicz Dżugaszwili (Stalin) — sowiecki dyktator. Maluta Skuratow — jeden z przywódców opryczników, zaufany Iwana Groźnego. Jurij Andropow — szef KGB, pod koniec życia sekretarz generalny sowieckiej kompartii.

4 Wystąpienie w Instytucie Hoovera, Palo Alto, 24 maj 1976.