Vetulani. Piękny umysł, dzikie serce - ebook

AWANTURA O NEKROLOG

O nekrolog wybuchnie awantura.

Zmarł

Jerzy Vetulani

neuroentuzjasta, uczony błazen

pędzący zawsze na wariackich papierach.

Jako przyrodnik mówił, że „życie jest wrzodem na ciele Wszechświata”

ale Jego życie nie było wrzodem było pełne pasji i przyjemności.

Pełna uznania dla wspaniałego

Męża, Ojca i Dziadka

rodzina

Taki nekrolog ukaże się 10 kwietnia 2017 roku w ogólnopolskim wydaniu „Gazety Wyborczej”. Autorem będzie wnuk zmarłego – Franciszek Vetulani, przebywający w tym czasie w Wiedniu na stypendium Erasmusa. 6 kwietnia zadzwoni do niego ojciec. Powie, że trzeba napisać nekrolog. W ten sposób poinformuje go o śmierci dziadka.

Franciszek wie, że nekrolog powinien być szokujący, czyli w stylu dziadka.

Maria Vetulani, żona zmarłego, nekrolog zaakceptuje. Anna Vetulani, wnuczka zmarłego – pół Polka, pół Holenderka – też nie zgłosi sprzeciwu. Ojciec Franciszka, Marek Vetulani, poprosi syna tylko o to, by usunął zdanie: „Odszedł nie mniej efektownie, niż żył”.

Zapyta jeszcze, kto za to zapłaci. Franciszek obruszy się, że w tym momencie to rozważania mało istotne, może wyłożyć ze swoich oszczędności.

Franciszek będzie pamiętał i o tym, że nekrolog powinien jeszcze przeczytać mieszkający w Utrechcie stryj, Tomasz Vetulani. Franciszek wyśle do Tomasza mejl z proponowaną treścią. Ten stwierdzi, że mejla nie dostał. (Nie znajdzie też w swojej skrzynce żadnej korespondencji z tamtych dni).

I wtedy wybuchnie awantura.

Tomasz będzie miał pretensje o formę nekrologu, stwierdzi, że jest niegodna ojca. Maria i Anna też wycofają swoje zgody. Wyjdzie na to, że nekrolog to dzieło wyłącznie Marka i Franciszka. Zrobi się nerwowo, każdy uzna, że ma do czegoś prawo.

13 kwietnia 2017 roku w „Gazecie Wyborczej” ukaże się drugi nekrolog. Jego autorem będzie Tomasz Vetulani.

Z głębokim żalem zawiadamiamy, że w dniu 6 kwietnia 2017 r. zmarł

Jerzy Adam Gracjan

Vetulani

21.01.1936–06.04.2017

Uroczystości pogrzebowe rozpoczną się

we wtorek 18 kwietnia 2017 roku o godzinie 14.00

w Sali Pożegnań na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie,

po czym nastąpi odprowadzenie prochów Zmarłego

do grobu w Alei Zasłużonych.

Pogrążeni w żałobie

żona, synowie, synowe oraz wnukiWIR

Jana zgubi nieuwaga. Albo: Jana zgubi piękno natury. Młodszy brat Jerzego zagapi się – uniesie głowę, straci z oczu horyzont.

Jest piątek, 18 czerwca 1965 roku. Słońce wzeszło o 3.13, zajdzie o 20.03.

Trwa drugi dzień XXIV Międzynarodowego Spływu Kajakowego na Dunajcu. Startuje 1876 uczestników. Start w Nowym Targu, meta w Nowym Sączu. Poziom wody powodziowy, przez ostatnie dni nieprzerwanie padał deszcz.

Andrzej Mirocki, lekarz, w spływie uczestniczy jako szef służby zdrowia – w razie wypadku ma udzielać pomocy. Płynie w ogonie. W okolicach Sokolicy widzi stu-, studwudziestometrowe bystrze – gwałtownie płynącą wodę, a w niej kamienie i inne cuda-niewidy. Obserwuje zjawisko, z którym nigdy wcześniej ani później się nie spotka, choć na wodzie spędzi mnóstwo czasu. Na odcinku, gdzie woda płynie już spokojnie, tworzy się wir o średnicy około dziesięciu metrów. W jego środku woda zamienia się chwilami w lej, a chwilami w grzyb wysoki na kilkadziesiąt centymetrów. Mirocki mówi na głos: „Gdyby tutaj ktoś wpadł do wody, nie sądzę, by mógł się uratować”.

Nie ma pojęcia, że dwie godziny wcześniej wywrócił się tu kajak, którym płynął Jan.

Jan płynie w kajaku ze Stanisławem Waltosiem, sześć lat starszym kolegą, prawnikiem. Do pokonania mają dwadzieścia cztery kilometry między Czorsztynem a Krościenkiem. Woda jest mętna, kajak z dykty, są bez kapoków. Sycą oczy przyrodą. Nagle czują zryw, kajak rozkręca się jak śmigło. Lądują w wodzie, wszystko trwa ułamki sekund. Janka wciąga wir, znika pod wodą. Jakaś para ma odwagę podpłynąć na tyle blisko, by podać Waltosiowi wiosło. Łapie się, jemu się udaje.

Ciało Jana zostaje wyłowione poniżej Krościenka. Kilometrami dryfuje z nurtem Dunajca. Kilka godzin wcześniej, podczas tego samego spływu, ginie doktor weterynarii – Aleksander Ratomski.

Kiedy w mieszkaniu Vetulanich dzwoni telefon, słuchawkę podnosi Irena, matka Jana. Ktoś mówi, że prosi do telefonu żonę Jerzego, czyli Marię, jej synową. Irena na to: „Już wołam”. Chwilę czeka i zmienionym głosem wypowiada zadanie: „Słucham, tu Maria Vetulani”. Ktoś w słuchawce – zapewne z trudem – przekazuje informację o śmierci Janka.

Jan Vetulani
// Archiwum rodzinne VetulanichIrena odkłada słuchawkę. Martwieje. Przez jej duszę przechodzi lawina rozpaczy. Podnosi słuchawkę po raz drugi, wykręca numer arcybiskupa Karo­la Wojtyły, przyjaciela rodziny. Prosi go o przyjście do ich mieszania przy placu Wolności. Nie czeka długo, teraz już są razem, siedzą w salonie. Z wykładu powinien już wrócić Adam, mąż Ireny, ojciec Jerzego i Jana. W końcu jest, otwiera drzwi, od progu, jak to ma w zwyczaju, mówi śpiewne „Halooooo”. Widzi w salonie Irenę i Karola. Tknięty przeczuciem, pyta: „Janek?”.

Teraz już rozmawiają we trójkę. Pochyleni, skupieni. Adam i Irena nagle starsi o całe swoje życie. Następnego dnia Vetulani, profesor prawa kanonicznego, zmacerowany i blady jak ściana, idzie prowadzić wykład.

Etos profesorski nie pozwala mu opuścić zajęć.

„Dziennik Polski” w wydaniu z dnia 18 czerwca 1965 roku:

Obydwaj zmarli byli wytrawnymi kajakarzami-turystami, wielokrotnie brali udział w tego rodzaju imprezach wodniackich, opisane wypadki miały już miejsce po przepłynięciu najtrudniejszych odcinków rzeki.

Na znak żałoby ze spływu wycofały się wszystkie załogi Klubu Turystyki Kajakowej PTTK z Krakowa, którego członkami byli obydwaj tragicznie zmarli turyści⁴.

W tym samym numerze „Dziennika”, kilka stron dalej, zamieszczony zostaje nekrolog:

Jan Vetulani, magister praw i magister filozofii, asystent Uniwersytetu Jagiellońskiego, ur. 4 maja 1938 r., zmarł śmiercią tragiczną dnia 18 czerwca 1965 r. Pogrzeb odbędzie się w kaplicy na cmentarzu Rakowickim w poniedziałek dnia 21 czerwca, o godz. 14 – o czym zawiadamiają pogrążeni w głębokiej żałobie rodzice, braterstwo i rodzina.

Nabożeństwo żałobne zostanie odprawione we wtorek dnia 22 czerwca, o godz. 18 w kościele OO. Kapucynów.

W nekrologu Jana uderza słowo „braterstwo”. Dziwne, jakby nie na miejscu.

Są niczym Kain i Abel. Jerzy – prowokujący, Jan – wyważony. Starszy – ateista, młodszy – wierzący. Pierwszy testuje granice cierpliwości rodziców, drugi jest dla nich opoką. Pierwszy – kąsa, drugi – łagodzi.

Jurek – ekstrawertyczny, gaduła, pysk mu się nie zamyka, wszystko wie, wszystko przeczytał, a jak nie przeczytał, to dobrze słyszał. Janek – małomówny introwertyk.

Nawet trudno powiedzieć, czy się lubią.

Bracia
// Archiwum rodzinne Vetulanich

Jurek niezadowolenie okazuje już w momencie narodzin Janka. Staje na głowie, by go wyeliminować. Wanienkę, w której Janek jest kąpany, wyparzano, więc on do niej ukradkiem pluje. Kiedy indziej Jurkowi udaje się skraść puderniczkę swojej matki chrzestnej, Doni Dobrowolskiej, i wysypać jej zawartość na kilkumiesięcznego Janka. Na szczęście szybko nadbiegają opiekunki, usłyszawszy kaszel berbecia.

Później, podczas obiadów, Jurek nie może sobie darować, by przechodząc obok Janka, nie rąbnąć go pięścią w plecy.

Zygmunt Vetulani⁵, informatyk i matematyk, kuzyn Jurka i Janka, uważa, że bracia, wychowywani przez „nadkochających” i tolerancyjnych rodziców, prowadzili w wieku młodzieńczym nieustanną rywalizację o ich względy. A rywalizacja wynikała w dużym stopniu z różnicy temperamentów. Młodszy o dwa lata Janek był, jak się niektórym osobom wydawało, w szczególnych łaskach u swojej mamy – kobiety wykształconej, przyrodniczki o dużym potencjale naukowym, co nie było wcale regułą w krakowskich rodzinach profesorskich, a przy tym osoby całkowicie oddanej rodzinie i dalekiej od świadomego faworyzowania któregoś z synów. Tym niemniej Jurek instynktownie wyczuwał różnice w traktowaniu synów przez mamę i stopniowo wchodził w rolę tego „złego”. Przybierając maskę czarnego charakteru, chciał odróżnić się od „dobrego” młodszego brata i przyciągnąć uwagę rodziców.

Jerzy nad Janem ma władzę, dopóki ten nie nabierze ciała i siły – wtedy to młodszy wleje starszemu. Od tego momentu Jerzy już nigdy więcej nie podniesie na brata ręki. Dokucza mu wyłącznie kpiną, przezywa: „rycerzyk Niepokalanej”.

Bracia mają jednak coś wspólnego – ruchliwość nie do ujarzmienia. Wszędzie ich pełno – szybko się ruszają, szybko mówią, szybko podejmują decyzje.

Obaj też tracą życie przez nieuwagę.

Jerzy i Jan Vetulani
// Archiwum rodzinne VetulanichW czasie żałobnej mszy za Janka, odprawianej przez arcybiskupa Karola Wojtyłę, Jurek siedzi samotnie w ławce, z głową opartą o dłonie, kompletnie zdruzgotany. Trzęsie się, szlocha. To nie ten sam człowiek, który wcześniej śmiał się z każdej celebry.

Jerzy Vetulani: „Brat jechał pełen entuzjazmu, nikt nie brał po uwagę, że może stać się coś złego. Gdy mama powiedziała mi, co się stało, dostałem ataku histerii. W końcu wziąłem się w garść”⁶.

Po raz drugi Jerzy Vetulani dostaje ataku histerii, gdy wraz z profesorem Stanisławem Włodyką, zaprzyjaźnionym sąsiadem z kamienicy przy placu Wolności, w Krościenku identyfikuje ciało brata.

Arcybiskup Wojtyła w kazaniu nad trumną Jana Vetulaniego: „Życie i śmierć stanowi całość losu człowieka na ziemi. Jakże szybko utworzyły one całość Twojego losu!”⁷.

Na nagrobku Jana Vetulaniego widnieje napis: „Kochał Boga, był promienny, dobry dla wszystkich, zginął tragicznie”.

Profesor Stanisław Waltoś, z którym spotykam się w listopadzie 2019 roku w jego gabinecie mieszczącym się w renesansowych murach Collegium Maius, niechętnie wraca do przeszłości. Łamiącym się głosem wyznaje, że wciąż czuje się winny, że powinien zginąć on, a nie Janek. Waltoś, zapalony kajakarz, po śmierci Janka sprzedaje składak. Pasja się kończy, trauma zostaje.

Ale nigdy nie zapomni ciepła, którym obdarzył go Jurek w tych tragicznych chwilach. Pocieszał, obejmował. Identycznie zachowywał się jego ojciec.

Do dziś kilka razy w roku pali znicze na grobie Janka.

⁴ _Wodna śmierć nadal groźna. Dwie ofiary nurtu Dunajca_, „Dziennik Polski” 1965, R. 21, nr 145.

⁵ Zygmunt Vetulani urodził się 12 września 1950 roku w Poznaniu jako syn Tadeusza Vetulaniego (brata Adama), zoologa, i Marii z domu Godlewskiej, doktorki medycyny, stomatolożki. Został wcześnie osierocony przez ojca, który zmarł w 1952 roku, i był wychowywany głównie przez matkę. Jest informatykiem, lingwistą komputerowym specjalizującym się w inżynierii języka i sztucznej inteligencji. Był założycielem i wieloletnim kierownikiem Zakładu Lingwistyki Informatycznej i Sztucznej Inteligencji na Wydziale Matematyki i Informatyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

⁶ Marcin Rotkiewicz, _Mózg i błazen. Rozmowa z Jerzym Vetulanim_, Wołowiec: Czarne, 2015, s. 54, 55.

⁷ Korespondencja A. Vetulaniego, w: _Kalendarium życia Karola Wojtyły_, oprac. Adam Boniecki, wyd. II popr. i uzup., Kraków: Znak, 2000, s. 205.1961 DNI

Ich dzieciństwo przypada na czas okupacji.

We wrześniu 1939 roku Jurek ma lat trzy, Janek – rok. Jerzy pamięta, jak 6 września Niemcy wjeżdżają do Krakowa ulicami Królewską i Karmelicką. Mama odsuwa synów od szyby – boi się strzałów w okna.

Chwilę wcześniej Polacy wywożą galarami Wisłą do Sandomierza ołtarz Wita Stwosza, a przez Rumunię do Kanady skarby z Wawelu – arrasy, chorąg­wie, najcenniejsze egzemplarze broni.

Rozpoczyna się pierwszy z 1961 dni okupacji.

Dekretem Hitlera z części okupowanych ziem polskich – województw kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego oraz części łódzkiego i warszawskiego – powstaje Generalne Gubernatorstwo o powierzchni prawie stu tysięcy kilometrów kwadratowych, zamieszkałe przez około dwanaście milionów ludzi, ze stolicą w Krakowie.

Niemcy planują, że Kraków stanie się metropolią „niemieckiego Wschodu”.

Lewy brzeg – z Wawelem, Rynkiem Głównym, monumentalnymi Alejami i Błoniami – jest pomyślany jako przestrzeń czysto niemiecka. Miasto zbudowane na planie magdeburskim, z silnym w średniowieczu żywiołem niemieckiego mieszczaństwa, z Kopernikiem, który tu studiował, i Witem Stwoszem, który pozostawił tu po sobie dzieła znacznie istotniejsze niż w Norymberdze, z nadal żywotnym sentymentem habsburskim – wszystko to daje pożywkę nazistowskim propagandystom.

Powtarza się więc, że Kraków to _uralte Deutsche Stadt_ – prastare miasto niemieckie. Hasło to ściąga nad Wisłę kupców i przedsiębiorców, którzy – jak Oskar Schindler – wietrzą tu eldorado; urzędników, którzy znajdują tu spokojną pracę daleko na zapleczu frontu; młode kobiety, które niekoniecznie chcąc rodzić arcyaryjskie dzieci, próbują wybić się na samodzielność; wreszcie żołnierzy Wehrmachtu, Luftwaffe i Waffen SS (były tu nie tylko garnizony, lecz także szpitale i ośrodki wypoczynkowe, w których spędzali urlopy). Wraz z nimi zjeżdżają żony, dzieci, kochanki, rodzice, pracownicy.

Maj 1941 r. Irena Vetulani z synami
// Archiwum rodzinne VetulanichGłówne ulice miasta zostają przemianowane: Rynek Główny na Adolf Hitler Platz, Mały Rynek – Kleiner Markt, plac Wszystkich Świętych – Rathaus Platz, Aleja Trzech Wieszczów – Aussenring, ulica Grodzka – Burgstrasse, ulica Długa – Johann Haller Strasse, ulica Basztowa – Wehrmachtstrasse, a ulice Dunajewskiego, Podwale, Straszewskiego i Podzamcze – Westring.

Na Wawelu zamieszkują Generalny Gubernator Hans Frank i sekretarz stanu rządu GG Josef Bühler. Rząd GG lokuje się w gmachu Akademii Górniczej. Siedziba urzędu dystryktu Kraków mieści się w pałacu Pod Baranami, a Urząd Statystyczny w Collegium Novum; budynek Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Feniks” przy ulicy Basztowej to Urząd Propagandy, Polska Akademia Umiejętności zmienia się w bibliotekę NSDAP.

6 listopada naziści przeprowadzają Sonderaktion Krakau.

Tadeusz Lehr-Spławiński, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także ojciec chrzestny Jerzego, zaprasza kadrę profesorską na wykład Sturmbannführera SS Brunona Müllera, który ma przedstawić stosunek III Rzeszy i narodowego socjalizmu do zagadnień nauki i szkolnictwa wyższego. Spotkanie ma się odbyć o dwunastej w Collegium Novum, w sali wykładowej numer 66 im. Mikołaja Kopernika (dziś sala ma numer 56 i nosi imię Józefa Szujskiego). Rektor apeluje o liczny udział pracowników. To skutkuje: obecni są prawie wszyscy profesorowie. Niektórzy, spóźnieni i zatrzymani przez niemiecki kordon otaczający UJ, domagają się, by ich przepuszczono.

Müller wchodzi do sali, a za nim esesmani z bronią. Zamiast prelekcji profesorowie usłyszą krótkie oświadczenie: „Moi panowie, zwołałem was, aby wam powiedzieć, że Uniwersytet Krakowski był zawsze ogniskiem antyniemieckich nastrojów, w tym duchu nieżyczliwym wychowywał młodzież. Teraz panowie próbowali otworzyć uniwersytet, nie pytając się nas; panowie próbowali odbywać egzaminy, nie pytając się nas. Dlatego zostaniecie aresztowani i posłani do obozu”.

Stanisław Estreicher podnosi ręce na znak, że proszą o głos. Müller odmawia, wskazuje drzwi. „Herr Rektor, bitte voran” (Panie rektorze, proszę przodem) – mówi z ironiczną kurtuazją.

Rozlegają się krzyki: „Raus! Alle raus!” (Wszyscy wyjść). Jeden z Niemców kopie Estreichera, a gdy ten odwraca głowę z gniewem, zostaje spoliczkowany. Inny uderza kolbą w plecy byłego rektora Fryderyka Zolla, którego chwilę wcześniej przedstawiono Müllerowi jako członka Akademii Prawa Niemieckiego. Znieważając profesorów, Niemcy ładują ich na ciężarówki zaparkowane dyskretnie z tyłu Collegium.

Naziści zatrzymują stu osiemdziesięciu czterech pracowników naukowych, większość deportują pod Berlin do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, gdzie profesorów wita adiutant komendanta (potem kierownik obozu) Rudolf Höss: „Wszyscy jesteście gównem Pangermańskiej Rzeszy. Obóz dla internowanych jest jedną kupą gówna, gdzie wszyscy macie zdechnąć. Jedyną drogą ku wolności jest dla was komin krematorium”.

W obozie panują fatalne warunki: skąpe wyżywienie i brak ciepłej odzieży. Perwersyjne formy znęcania się nad więźniami przynoszą plon: wielogodzinne apele na stojąco przy temperaturze dochodzącej w styczniu 1940 roku do minus dwudziestu pięciu stopni Celsjusza błyskawicznie wycieńczają uczonych w podeszłym wieku. Trzynastu spośród nich – w tym Stanisław Estrei­cher, Ignacy Chrzanowski, Leon Sternbach i Michał Siedlecki – nie dożyją zwolnienia w lutym 1940 roku.

W styczniu 2017 roku Jerzy Vetulani powie:

yły to czasy, kiedy właściwie wszyscy profesorowie reprezentowali wysokie standardy etyczne. Owi internowani profesorowie zorganizowali życie w sposób, który pozwalał na zachowanie godności. Jeden z nich, najuczciwszy z uczciwych, zajmował się dzieleniem chleba, bo wiadomo było, że ani kruszynki więcej nie weźmie dla siebie. Zorganizowano komitet ochrony rąk prof. Miodońskiego, który był chirurgiem laryngologiem, więc dla niego ręce były najważniejsze. Inni profesorowie, dla których palce nie były tak istotne, nosili za niego kotły. Zatem nawet w skrajnych warunkach silny wzorzec etyczny może bardzo wiele zdziałać. Prof. Brzezicki, psychiatra, przed wojną był uważany za takiego trochę lekkomyślnego galanta, fircyka. Po Sachsenhausen stał się jedną z najbardziej cenionych postaci. Trudne warunki ujawniły jego pozytywne cechy. W innych przypadkach nieraz było odwrotnie, wystarczy podać przykłady kolaboracji⁸.

9 listopada odbywa się Zweite Sonderaktion Krakau, akcja, podczas której uwięzionych zostaje trzydziestu dwóch nauczycieli, a także prawnicy, posłowie, urzędnicy, księża. Łącznie zostaje aresztowanych około stu dwudziestu osób, których część trafia do więzienia w Nowym Wiśniczu, później do Auschwitz.

Wprowadzony zostaje zakaz używania polskiej nazwy Kraków i herbu polskiego orła. Niszczone są pomniki: Grunwaldzki, Kościuszki i Mickiewicza.

Od 12 listopada 1939 roku do 17 stycznia 1945 roku w Pałacu Prasy przy ulicy Wielopole 1 wydawana jest gadzinówka „Krakauer Zeitung”.

Od września 1939 roku do końca roku pojawiają się obwieszczenia i zarządzenia władz okupacyjnych adresowane do mieszkańców Krakowa.

Zarządzenie z 13 września:

Wszystkie sklepy żydowskie, oraz restauracje i kawiarnie, należy natychmiast zaznaczyć jako firmy żydowskie.

Zaznaczenie odbywa się poprzez umieszczenie gwiazdy dawidowej w wystawach sklepowych, przy otwartych stoiskach, przez wywieszenie odnośnego plakatu⁹.

Rozporządzenie z 10 października:

Świadome słuchanie audycji obcych stacji radiowych jest wzbronione. Przekroczenia będą karane więzieniem. Będące w użyciu aparaty zostaną zarekwirowane.

Kto świadomie rozpowszechnia wiadomości, podane przez zagraniczne stacje radiowe, a mogące zaszkodzić obronności Narodu Niemieckiego, będzie karany więzieniem, w wyjątkowych wypadkach śmiercią¹⁰.

Obwieszczenie z 27 listopada:

Polscy i żydowscy posiadacze samochodów wszelkiego rodzaju w mieście Kraków, winni się ze swoimi pojazdami wraz z przyczepkami stawić na Małym Rynku, począwszy od 8. rano¹¹.

Obwieszczenie z 19 grudnia:

Obok języka niemieckiego jako urzędowego, dozwolone jest również używanie języka ukraińskiego. Język hebrajski i żargony żydowskie są zakazane.

Żydowskim przedsiębiorstwom zakazuje się używania w oznaczeniu przedsiębiorstwa w języka niemieckiego. Muszą być one oznaczone gwiazdą Syjonu w taki widoczny sposób, aby zakład przemysłowy z ulicy natychmiast można było rozpoznać jako żydowski¹².

(Od 23 grudnia 1939 roku szef magistratu w Krakowie nosi tytuł Stadthauptmann der Stadt Krakau).

Dalej pojawiają się obwieszczania o zakazach: używania tramwajów przez Żydów (1 marca 1940 roku), wchodzenia Żydom na Planty i Rynek Główny (29 kwietnia 1940 roku), wprowadzania się do miasta osób narodowości nieniemieckiej (22 listopada 1941 roku).

Kinoteatr Scala (dzisiejszy Teatr Bagatela) dostępny jest _nur für Deutsche_, podobnie jak kawiarnie – Feniks przy ulicy Jana czy Literarische Kaffeehaus (dziś mieści się w tym miejscu Klub Dziennikarzy Pod Gruszką).

W pięćdziesiąte pierwsze urodziny Adolfa Hitlera, 20 kwietnia 1940 roku, w budynku Collegium Maius oficjalnie rozpoczyna swoją działalność Institut für Deutsche Ostarbeit (Instytut Niemieckich Prac na Wschodzie), w skrócie zwany Instytutem Wschodnim (Ostinstitut). Prezesem zostaje sam gubernator Hans Frank. Instytut ma badać zajęte tereny wschodnie pod kątem ich przydatności dla Rzeszy Niemieckiej oraz udowadniać ich prastary niemiecki charakter. Służyć temu mają zaawansowane badania antropologiczne, prowadzone przez sekcję rasową Ostinstitutu.

Podczas spaceru alejkami Plant, między ulicą Dunajewskiego a Pałacem Sztuki, Jurek pyta mamę o pomnik Grottgera¹³. „Czy ten pan żyje, czy umarł?” „Umarł” – odpowiada Irena. „A czy zginął od bomby, czy go rozstrzelano?”

Informacje o zabitych przychodzą dzień w dzień – chleb powszedni wojny. Jurek z kolegami rozmawia o zastrzelonych Niemcach i o tym, jaki kolor ma ciało trupa. W pamięć zapadnie mu zasłyszana opowieść o żołnierzu, który „dostał strzał w jaja”, a z nich wypłynęła żółta maź.

„Baliśmy się, nie czując grozy” – mówił Jerzy Vetulani Maciejowi Zborkowi¹⁴.

I jednocześnie marzył o tym, być mieć władzę nad ludźmi – jak dobry czarodziej. „Chciałem, żeby ludziom było ze mną dobrze. Miałem też marzenie, żeby poprawić świat”¹⁵.

Ponieważ sztukę składania liter opanował jako czterolatek (alfabetu uczył się, stukając w klawisze starej maszyny do pisania), samodzielnie czyta niemieckie plakaty. Są w różnych kolorach w zależności od treści. Szczególną uwagę przykuwają Bekanntmachung (obwieszczenia) o egzekucjach – drukowane na czerwonym papierze, „krzyczące z murów” o śmierci nie do odwołania. Równiutkie słupki nazwisk, jak na obwieszczeniu z 30 stycznia 1944 roku: stu ludzi – tylu Niemcy rozstrzelali w odwecie „za podłożenie materiałów wybuchowych przez członków narodowych kół wywrotowych pod pociąg pospieszny Lwów – Kraków”.

Od czasu wydania przez Hansa Franka Rozporządzenia celem zwalczania zamachów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 2 października 1943 roku, czyli tak zwanego dekretu o sądach doraźnych, przeprowadzono w Krakowie ponad sto masowych egzekucji. Część z nich ma charakter publiczny – ginie w nich około tysiąca sześciuset osób.

Egzekucje mają swoją oprawę: nazwiska skazanych czytane są przez megafony – uliczne lub te zainstalowane na niemieckich samochodach. W przerwach pomiędzy jedną a drugą zapowiedzią nadawana jest taneczna muzyka.

Jeśli egzekucja miała odbyć się przez powieszenie, że „coś się szykuje”, zapowiadała budowa szubienicy. Jeżeli rozstrzeliwano, nagle nadjeżdżały policyjne samochody i motocykle, zamykano ulice, w wyznaczone miejsce przywożono więźniów w pełnej obstawie.

W obozie w Płaszowie egzekucje odbywały się cztery razy w tygodniu na wzgórzu nazywanym Hujową Górką, od nazwiska nadzorującego je esesmana – Alberta Hujara. Jeden z dowódców obozu, Ferdinand Glaser, zabawia się dodatkowo, ustawiając więźniów przed rozstrzelaniem w figury geometryczne.

Skazańcy na rozkaz esesmana wyskakują z ciężarówek, składają z boku swoje ubrania, nadzy schodzą do przygotowanego rowu i kładą się twarzą do ziemi. Mordowani są strzałem w kark. Ich ciała pozostawiano na miejscu na kilku godzin (w przypadku rozstrzeliwań) lub kilka dni (w przypadku powieszonych), by większa liczba osób mogła je zobaczyć.

Kiedyś Jurek zaskoczy mamę prośbą: „Mogę popatrzeć na egzekucję?”. Irenę przejdą ciarki, odmówi.

Jan Güntner, pięć lat starszy od Jurka, w latach czterdziestych jest na tyle duży, że nie musi pytać dorosłego o pozwolenie.

Wspomina:

– Z kolegą jeździliśmy zwiedzać szubienice. Tramwaj dojeżdżał prawie pod sam dworzec w Płaszowie, gdzie stała szubienica w kształcie trzepaka do dywanów. Na drucie wisiało piętnaście zwłok, wśród których była jedna kobieta, to znaczy jedne zwłoki w spódnicy. I to nie byli ludzie, tylko manekiny. Taka pokazówka, by zastraszyć.

Tramwajem jeździliśmy też do getta – z ciekawości; sprawdzaliśmy, co się tam dzieje. Nasze tramwaje, tak zwane sanockie, trafiły do Norymbergi, a do Krakowa z Norymbergi przyjechały stare, rozklekotane wozy na pantografy.

W getcie widzieliśmy pięciometrowe słupy i zasieki z drutu kolczastego. Wkoło mnóstwo gettowej policji – Jüdischer Ordnungsdienst. Pilnowali, by pasażerowie nie rzucali czegoś z tramwaju.

A myśmy wcześniej zbierali chleb, kroiliśmy go w kostki, potem suszyli i w papierowych torbach wyrzucali z tramwaju. Czasami rzucaliśmy też jabłka, cebulę.

To nie był żaden heroizm, tylko zabawa.

Jerzy Vetulani lubi chleb – lepiący, ciężki, ciemny. Na stole pojawia się codziennie. Zazwyczaj je się go z margaryną, bywa, że z marmoladą. Można się od niego uzależnić. Najlepiej smakuje z solą.

Jego matka ten chleb lubi za coś innego: nic nie uspokaja dzieci lepiej niż kilka jego kromek. Skutkiem ubocznym jest to, że natychmiast następuje rozwolnienie. Po bochenki chodzi się do sklepu Mazgajewskiej przy Krupniczej albo do Mięty, kilka kroków dalej. Potem Jurkowi już żaden chleb nie smakuje tak dobrze.

Matka, na ile to możliwe, stara się uchronić synów przed wojennymi upiornościami. Sytuacja z 28 lipca 1943 roku uzmysławia, ile ma w tym determinacji.

Czerwiec 1942 r. Jerzy i Jan z matką
// Archiwum rodzinne Vetulanich

Jest upalne wtorkowe popołudnie, we trójkę spacerują nad Rudawą. W pewnym momencie Irena rzuca: „A teraz pobawimy się w Indian. Chodźcie za mną, będziemy uciekać przez ogródki i chować się przed białymi”. Chłopcy są przeszczęśliwi – przechodzą przez płoty, kryją się po krzakach; dla nich to pierwszorzędna zabawa, dla niej – gra o życie. Jeszcze nad Rudawą Irena orientuje się, że szykuje się coś groźnego: dostrzega Niemców obstawiających brzegi rzeki. Wie, że jej synowie nie mogą poczuć grama niepokoju – wówczas „zabawa” w szczęśliwy powrót mogłaby mieć zupełnie inny finał.

Po latach Jerzy Vetulani dowie się, że 29 lipca o siódmej rano na Woli Justowskiej rozpoczęła się akcja pacyfikacyjna. Niemiecka i granatowa policja przeszukała gospodarstwa, mężczyzn po rewizji osobistej wyprowadzano na Błonia i kazano im leżeć twarzą do ziemi z wyciągniętymi rękami, w palącym słońcu, bez wody, do późnych godzin popołudniowych, i czekać na wynik przesłuchań, podczas których podejrzani byli wieszani za ręce, bici cepami i styliskami od narzędzi rolniczych.

W wyniku akcji ginie dwudziestu jeden ludzi. Zostają też zlikwidowane konspiracyjne drukarnie. Jedna z nich mieści się w domu Ludmiły Korbuttowej, wdowy po lekarzu. W październiku 1939 roku Korbuttowa włącza się w działalność Organizacji Orła Białego¹⁶. Już w pierwszych miesiącach okupacji zainstalowana zostaje w jej domu maszyna drukarska, potem wydająca między innymi „Dziennik Polski”.

Po siedemdziesięciu dwóch latach od tego zdarzenia Jerzy doceni mamę: „Zachowała zimną krew i nas świetnie oszukała, bo kompletnie nie zdawaliśmy sobie sprawy z zagrożenia”¹⁷.

Irena rozbudza w synach ducha patriotyzmu. Na domowym stole leży prasa podziemna. To z niej Jerzy dowiaduje się, że 4 lipca 1943 roku w katastrofie gibraltarskiej zginął generał Sikorski. Czyta w niej również o tym, że w Warszawie 1 sierpnia 1944 roku o godzinie „W” rozpoczęło się powstanie.

Błaga mamę, by pojechali do Warszawy walczyć z Niemcami; o tym samym marzy większość jego kolegów.

Jurek osobiście zna powstańca. To Witek de Nisau, jego kuzyn. Choć ranny na barykadzie, przeżyje, ale tragicznie straci swoją mamę, a Jurka ciocię. Malola – Maria de Nisau, z domu Vetulani – działaczka harcerska, w powstaniu walczy w zgrupowaniu „Leśnik”, ranna w obronie budynku PWPW, leczona w szpitalu przy Długiej 7 i tam 2 września 1944 roku zamordowana wraz z innymi pacjentami i lekarzami.

Jurek podziwia Witka i jego mamę. Pod wpływem tamtych zdarzeń zaczyna pisać wiersz.

Tamto orkiestrą jest peemów granice,

A widowiskiem – to ludzi konanie.

Biedna Warszawo, stolico Ojczyny,

Dziś z Ciebie tylko gruzy, spalenizny¹⁸.

„W każdą niedzielę w domu odbywało się misterium – stawaliśmy z bratem przed krzyżykiem, który był rodzajem relikwiarza. Modliliśmy się, potem śpiewaliśmy _Boże, coś Polskę_ i coś tam jeszcze…”¹⁹

Przeżycie wojenne do Jurka będzie wracać latami jak bumerang.

Jan Güntner jest przekonany, że okupacja człowieka naznacza na zawsze, że z niej się nie wyrasta jak ze starych ubrań.

– Jesteśmy dziećmi wojny. I tego nie można z siebie wymazać. To część naszej natury. Gdy idę przez Rynek Główny, to idę przez Adolf Hitler Platz. Gdy idę koło Filharmonii, to idę przez Westring. Jak idę przez Aleje, to idę przez Aussenring.

A wąskotorówką, której trasa biegła koło młynów na Wieczystej i dalej, do Kocmyrzowa, jeździłem łapać motyle. Tą samą wąskotorówką na motyle jeździli Jurek z Andrzejem Mirockim.

⁸ Kamil Broszko, _Nasz świat jest wynikiem zdrowej duszy, czyli zdrowego mózgu_, www.magazynterazpolska.pl, dostęp: 03.11.2019.

⁹ Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór afiszy i plakatów, sygnatura 29/665/0/-/1620.

¹⁰ Ibidem, sygnatura 29/665/0/-/1633.

¹¹ Ibidem, sygnatura 29/665/0/-/1657.

¹² Ibidem, 29/665/1664.

¹³ Artur Grottger – czołowy przedstawiciel romantyzmu w malarstwie polskim, ilustrator, rysownik, autor cyklu kartonów o powstaniu styczniowym. Jego pomnik na Plantach, dzieło Wacława Szymanowskiego, został wykonany w 1901 roku. Odsłonięto go w 1903 roku. Stoi pomiędzy Pałacem Sztuki a ulicą Dunajewskiego.

¹⁴ Rozmowa przeprowadzona przez Macieja Zborka w ramach projektu „Pamięć Uniwersytetu” realizowanego w Archiwum UJ.

¹⁵ Rozmowa przeprowadzona przez Annę Kaplińską do katalogu z wystawy Fundacji Mam Marzenie. Zdjęcie Jerzego Vetulaniego, wykonane przez Michała Szlagę, można było zobaczyć i kupić na aukcji projektu „Marzenie” 15 listopada 2017 roku.

¹⁶ Tajna Organizacja Wojskowa „Związek Orła Białego” – jedna z pierwszych organizacji konspiracyjnych w okupowanej Polsce, o największych wpływach w Małopolsce i na Górnym Śląsku. Rozwinęła działalność dywersyjną przeciwko niemieckim liniom zaopatrzenia, zbudowała własny wywiad i prowadziła akcje propagandowe przeciwko okupantom. Latem 1940 roku podporządkowała się Związkowi Walki Zbrojnej.

¹⁷ Marcin Rotkiewicz, _Mózg i błazen. Rozmowa z Jerzym Vetulanim_, Wołowiec: Czarne, 2015, s. 18.

¹⁸ Archiwum rodzinne Vetulanich.

¹⁹ Marcin Rotkiewicz, _Mózg i błazen…_, op. cit., s. 18.PRZYJACIEL JAK BRAT, BRAT JAK NIEPRZYJACIEL

Właśnie – Andrzej Mirocki.

Vetulani powie: „Wnuk generałowej Zielińskiej²⁰ okazał się człowiekiem, który mnie ukształtował”²¹. I doda, że bił go sznurkiem po rękach, kiedy nie umiał powiedzieć z pamięci całej liczby pi.

Mirocki dla Jerzego jest jak brat.

Okoliczności temu sprzyjają: mieszkają w jednej kamienicy, rodzina Vetulanich zajmuje lokal pod rodziną Mirockich.

Ale najpierw, we wrześniu 1939 roku, Niemcy wyrzucają Vetulanich z mieszkania przy placu Wolności. Stryj i mama Jurka szukają miejsca, gdzie mogliby się zatrzymać. Trafiają do babci Mirockiego, Józefy Zielińskiej, z domu Onitsch, współwłaścicielki kamienicy przy Garncarskiej 4. Zbiegiem okoliczności na parterze zwalna się miejsce. Wcześniej mieszkał tam Ludwik Wojtyczko²², znakomity krakowski architekt między innymi domu przy placu Wolności, który opuszczają Vetulani.

Jurek z Andrzejem przyjacielskie ostrogi zdobywają stopniowo. Najpierw spotykają się na balkonie, potem w ogrodzie, w końcu odwiedzają się w domach. Wymyślają tajemny alfabet – „dogadują się” pukaniem w ścianę; w ten sposób informują się, czy się widzą za pół godziny, czy za dwie.

Jako miłośnicy motyli, chrząszczy i much zakładają KZO – Klub Zbieraczy Owadów. Uchwalają, że Andrzej jest prezesem, Jurek – wiceprezesem, a Janek – skarbnikiem. Prawdę powiedziawszy, skarbnik nie ma nic do roboty ze względu na zerowe fundusze, lecz tu chodzi raczej o prestiż, o to, by każdy sprawiedliwie dostał tytuł i poczuł się ważny.

Chłopcy łapią motyle wiszące potem w gablotach pokoju Andrzeja. Podejmują też próby hodowli – kiedyś pod koniec zimy z gąsienic wylęgły się pazie królowej.

Chcą na temat przyrody wiedzieć wszystko. Czytają, pytają, oglądają. Mama Jurka jeździ z synami do znajomych, właścicieli domu z ogrodem w Bronowicach. Z kolei Andrzej bywa u ciotki na Prądniku. Po takiej wizycie zaczyna się festiwal samochwalstwa: jeden widział takie kwiaty, drugi takie, ten to, tamten siamto. Eskalują napięcie, jeden drugiemu chce bardziej, jeszcze bardziej, najbardziej zaimponować. Jurek mówi, że w Bronowicach rośnie krzak z czerwonymi gałęziami. Andrzeja z wrażenia zatyka, po chwili wypala: „A wiesz, Jurek, tam, u cioci, był krzak, co miał gałęzie niebieskie!”.

Łże, i to wierutnie. Ale efekt osiąga: Jurek ze zdumienia otwiera buzię.

Żółwie to już zasługa okupantów, mogą być im wdzięczni. Niemcy sprowadzą je do Krakowa koleją z Grecji. Żółwie czmychają przez niedomknięte drzwi wagonów stojących na dworcu – nawet one potrafią szybko tuptać na krótkich nóżkach, ścigane strachem przed tym, że trafią na stół w formie parującej zupy.

Andrzejowi udaje się zdobyć jednego żółwia, potem drugiego. Dzień w dzień Andrzej z Jurkiem maszerują po sałatę na plac Szczepański – gadzie śniadanie, obiad i kolację.

Kiedyś kładą je ziemi w odległości około trzech metrów od siebie. Gdy jeden się budzi, zaczyna wykonywać dziwne ruchy na boki. Podbiega do drugiego i łup – uderza w niego skorupą. Tłucze tak mocno, że tamten chowa łapy, i tak głośno, że lokatorzy wychodzą na balkon, by sprawdzić, co się dzieje. Potem żółw pierwszy wspina się na żółwia drugiego.

To są zaloty, trwają trzy dni.

Ogród to ich raj, tu spędzają całe dnie. Kiedyś wpada im do głowy, że powinny w nim mieszkać zaskrońce – jadą je łapać nad stawy przy Skałkach Twardowskiego. Wracają tramwajem z plecakami pełnymi węży. Wysiadają na przystanku przy moście Dębnickim, sprawdzają, co słychać u ich podopiecznych. A tam ani jednego zaskrońca, wszystkie uciekły. Najpierw ogarnia ich złość, potem żałują, że nie widzieli reakcji pasażerów.

Andrzej na przyjaciela ma dobry wpływ. Nastoletni Jurek popala. Andrzej tłumaczy, że to niezdrowe i szkodliwe. Jurek jednak jest uparty. Andrzeja olśniewa i zdobywa amerykańskie chesterfieldy. Wiedzie na pokuszenie: „Wiesz, Jurek, jak chcesz, to mam papierosy”. Jurek: „Jakie?”. Andrzej: „Amerykańskie”. Jurek: „A, no to dawaj”.

Wypala pierwszego. Mało. Andrzej podsuwa drugiego. Przy trzecim Jurek wymiotuje.

Rzuca palenie na kilka lat.

Po 1945 roku Andrzej z Jurkiem nadal zabawiają się w wojnę. W ogrodzie budują bunkry – im są starsi, tym bunkry są większe, głębsze i bardziej ukryte. Jeżdżą do Cichego Kącika, tam w okopach zbierają naboje. Potem je otwierają, wysypują proch, a puste pociski wykorzystują do strzelania z procy do butelek z karbonitem.

Sami też produkują proch z węgla drzewnego, siarki i saletry. Proch wsypują do rowka, dorzucają łuski i naboje, podpalają lont i zaczyna się strzelanina. Aż dziw, że mają wszystkie palce.

Przychodzie czas, kiedy Andrzej i Jurek zaczynają interesować się ciążą. Dociekają, w jaki sposób dziecko wydostaje się z brzucha na zewnątrz. Z tą kwestią występują do mamy Jurka. Trochę jest zaskoczona, ale w podsumowaniu mówi, że wychodzi ono przez otwór. W drugim pokoju kręcą głową z niedowierzaniem: „Ale nas buja! Gdzie, co, jaki otwór?”. Po kilku miesiącach są już uświadomieni przez starszych kolegów.

Do Rożnowa, na obóz żeglarski, pierwszy jedzie Andrzej w 1949 roku. Rodzice Cześka Mostowskiego, utalentowanego malarza i fotografa, w Kobyle-Gródku – na półwyspie, na końcu którego rośnie lipa – mają chatkę i trzy jachty. Za rok Andrzej w Rożnowie jest już z Jurkiem. Tworzy się paczka, w niej między innymi Jurek Kapko, późniejszy profesor Politechniki Krakowskiej, i Stasiu Maszewski, w przyszłości profesor ASP. Najpierw należą do klubu „Szkwał”, potem są w sekcji „Kolejarz”.

Na wodzie spędzają każdą wolną chwilę. Pływają po rzekach i jeziorach na żaglówkach i w kajakach.

Mirocki czeka na Jurka, gdy ten zdaje teoretyczny egzamin żeglarski. Uchyla drzwi i egzaminujący go Czesiek Mostowski rzuca: „Co żeś ty za kujona przyprowadził? Ten facet zna na pamięć budownictwo jachtowe”.

Tak rzeczywiście jest: Jurek podręcznik _Jachtowa żegluga przybrzeżna_ opanowuje w zaledwie trzy dni. Gdy pytają, co to jest bojler, mówi: „To rysunek sto czterdziesty piąty – bojka, którą się wiesza na kotwicy, i dzięki temu widać, gdzie ona jest umieszczona”.

W trakcie rejsu trzymają się zasady: jednego dnia steruje Jurek, drugiego Andrzej.

Lubią wyprawy we dwójkę. Samodzielnie szyją namiot z płótna z jednej strony nieprzemakalnego, bez podłogi. Robią też materace – do worków z płótna wkładają trzy dętki. Śpi się wyśmienicie, choć z głową na zewnątrz zbyt krótkiego namiotu.

Jerzego „badania terenowe”
// Archiwum rodzinne Vetulanich

W końcu lat czterdziestych jadą nad jezioro Niegocin, niedaleko Giżycka. Mają kilka konserw z UNRRA, wielką wtedy zdobycz. Gotują makaron lub płatki owsiane, czasem smażą grzyby zabrane w lesie. Sporadycznie używają przedwojennego palnika na naftę, zazwyczaj rozpalają ognisko. Oszczędzają, na czym się da. Kupują chleb dwu-, trzydniowy i najlepiej ciemny, by starczał na dłużej, bo świeży znika natychmiast, a nieświeży schodzi powoli. Jurek smaruje go musztardą, Andrzej – bevitem, pastą składającą się głównie z drożdży.

Na jednym postoju kręci się stado gęsi. Równocześnie przychodzi im głowy pomysł: złapać, upiec w glinie w ognisku, zjeść. Nagonią się za gęgającym ptakiem, ale mają go w garści. Siedzą zdyszani, gęś próbuje się wyrwać, a im niespieszno jednak do tego, by ukręcić jej łeb. Po dłuższym milczeniu znowu w dwóch głowach – czy raczej w miękkich sercach – jedna idea: gęś puścić wolno.

Tuż przed powrotem do domu dostają informację, że na Wigrach mogą startować w czwórmeczu Warszawa – Kraków – Poznań – Bydgoszcz.

Jurek i Andrzej mają reprezentować Kraków. Łapią najtańszy pociąg, noc przesypiają na ławkach w jakiejś szkole, rano maszerują dziesięć kilometrów nad jezioro Wigry. Po zawodach dostają z klubu pieniądze – wtedy normalny obyczaj – i idą do pobliskiej restauracji na obiad; ostatni posiłek jedli dzień wcześniej. Zamawiają schabowego o średnicy dużego talerza. Gdy kończą, podchodzi kelnerka i pyta, czy podać coś jeszcze. Oni: schabowy. Więc przynosi po raz drugi, a potem to samo odbywa się po raz trzeci.

I jeszcze taka sytuacja: chcą przepłynąć Śniardwy na kajaku z dziurami. W pewnym monecie Andrzej widzi, że woda sięga jego kostek. Wie, że Jurek pływa słabo, nie chce siać paniki. Krzyczy: „Widzisz ten cypel? Gazu!”. Przed nimi dwieście, trzysta metrów. Dwadzieścia metrów przed brzegiem Andrzej wyskakuje z kajaka, pcha go z całych sił. Kajak z Jurkiem chwilę płynie i w pewnym momencie idzie na dno, ale w tym miejscu woda jest po pas. Tylko świeże zakupy, w tym cukier, rozpuszczają się w wodzie. Przygarniają ich okoliczni gospodarze, karmią, pozwalają spać w szopie. Zostają u nich dwa dni, pomagają przy młócce, noszą pięćdziesięciokilogramowe worki. W tym czasie kajak schnie. Zreperują go po powrocie do Krakowie, popłyną nim jeszcze dwa razy.

W 1955 roku, jadąc na Mazury, zatrzymają się w Warszawie, gdzie rozpoczyna się Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów – miasto w kolorach, domy zrujnowane za okupacji udekorowane transparentami z napisami w różnych językach. Pod Pałacem Kultury grupa przewodników szkoli się do tego, by następnego dnia oprowadzać zagranicznych gości. Andrzej z Jurkiem mieszają się z grupą przewodników. Ich alibi stanowią dżinsy ogrodniczki, ­wtedy szał modowy, mało kto je ma. Wkładają ręce do kieszeni i na bezczelnego wchodzą do Pałacu.

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej.