Villette. Tom I - ebook

NOTATKA BIBLIOGRAFICZNA

_Świetnie zapoczątkowany przez_ _Walter-Scotta_ _w pierwszej ćwierci XIX stulecia rozkwit powieści angielskiej osiągnął swój punkt szczytowy w piątym i szóstym dziesiątku tego wieku, zaznaczając się w dziejach literatury twórczością_ _Dickensa, Thackeray‘a_ _oraz całego szeregu pierwszorzędnych autorów i autorek. Utwory ich sprawiły, że piśmiennictwo angielskie, niezależnie od poważnych osiągnięć swoich w tym czasokresie w dziedzinie poezji, historji i krytyki literackiej, zwłaszcza t. zw. essay‘ów, nosi miano „wieku powieści“._

_Do najwybitniejszych spośród współczesnych Dickensowi i Thackeray‘owi powieściopisarek angielskich należą trzy siostry Brontë:_ _Charlotta, Emilia i Anna, znane pod pseudonimami, jakich używały: Currer, Ellis i Acton Bell (imiona przybrane od pierwszych liter ich imion rzeczywistych). Urodzone, jako córki duchownego anglikańskiego pochodzenia irlandzkiego, Patryka Brontë, (Charlotta — w 1816, Emilia — w 1818 i Anna — w 1820) wystąpiły na widownię literacką po raz pierwszy w 1846, wydając łącznie własnym nakładem niewielki tomik poezji, podpisany wszystkimi trzema pseudonimami. Dziełko to, stanowiące obecnie raczej ciekawostkę literacką, pozbawione jest większej wartości poetyckiej, nie zyskało też w swoim czasie poważniejszego uznania. Rychło, a raczej równocześnie, przerzuciły się wszystkie trzy siostry na niwę powieściową. Emilia wystąpiła z utworem „Wuthering Heights“ (Wichrowe wyżyny), Anna z powieścią„Agnes Grey“, zaś pierwociną Charlotty była powieść „The Professor“. Emilia i Anna umarły wkrótcepotem, pierwsza w 1848, druga — w 1849, nie pozostawiwszy więcej godnych zaznaczenia utworów._

_Charlotta Brontë — Currer Bell — ustaliła swoją sławę powieściopisarki dwoma utworami nade wszystko: „Jane Eyre“ i „Villette“, wyróżniającymi się wielką na owe czasy śmiałością poglądów, stworzeniem szeregu mocnych postaci osób działających, a nade wszystko niezwykle wnikliwą znajomością duszy kobiecej. W obu tych powieściach, podobnie jak w utworach Dickensa, przeważa element autobiograficzny oraz to, co stanowi najbardziej znamienną cechę utworów powieściowych Charlotty Brontë: wprowadzony przez nią, po raz pierwszy bodaj do beletrystyki angielskiej, tak modny obecnie pierwiastek reportażowy. Przy właściwym danej epoce nastawieniu romantycznym znajdują w jej powieściach wierne odtworzenie ówczesne stosunki społeczne, uwydatnione w osobiście zaobserwowanych przez autorkę przejawach. Ze względu na te walory przełożone zostały jej powieści na wszystkie nieomal języki europejskie. Podana tutaj w przekładzie powieść jej „Villette“ słusznie_ _uważana jest przez krytykę wszechświatową za najudatniejszy i najbardziej interesujący ze wszystkich utworów powieściowych Charlotty Brontë. Zawiera on żywe zobrazowanie pensji żeńskiej w Brukselli, oparte na własnych przeżyciach autorki, która była zrazu uczennicą a potem nauczycielką języka angielskiego w tym zakładzie wychowawczym. Materiał autobiograficzno-reportażowy użyty tu został jedynie za tło powieści, w której osnowę artystycznie wpleciony został pełen wdzięku romans,czyniący z „Villette“ charakterem swoim utwór prawdziwie klasyczny. Słynne wydawnictwo „Oxford University Press“ pomieściło też „Villette“ w rzędzie t. zw. „The World‘s Classics“ (Utworów klasycznych literatury wszechświatowej). Podany poniżej przekład polski tej powieści dokonany został z tego właśnie wydania oxfordskiego._

_Wymownym świadectwem ducha epoki ówczesnej w Anglii i na kontynencie jest opisana w „Villette“ scysja na tle religijno-wyznaniowym, jaka miała rzeczywiście miejsce na owej pensji żeńskiej, powodując nawet decydujące poróżnienie się autorki z przełożoną._

_Przedwczesna w 1855 śmierć Charlotty Brontë w rok niespełna po jej zamążpójściu za pana Nichollsa, długoletniego wikarego jej ojca, położyła kres jej tak pięknie zapowiadającej się twórczości. Ostatnim jej utworem była powieść „Shirley“, która nie miała jednak tak wielkiego powodzenia, jak „Jane Eyre“ i „Villette“._

_Obszerny, wydany w formie książkowej w r. 1857, życiorys Charlotty Brontë zawdzięczamy współczesnej jej pisarce,_ _Elżbiecie Gaskell, ogłaszającej swoje utwory pod nazwiskiem panieńskim: Stevenson. Ciekawe również studium o życiu i pracach Charlotty Brontë ogłosił Thackeray w miesięczniku „Cornhill Magazine“ w 1860._

_R. CENTNERSZWEROWA._ROZDZIAŁ I

BRETTON

Moja chrzestna matka mieszkała w ładnym domu starożytnego, schludnego miasta Bretton. Rodzina jej męża osiadła tutaj od szeregu pokoleń, nosząc nawet nazwisko jednobrzmiące z nazwą kolebki jej rodu: Brettonowie z Bretton. Czy stało się to jedynie dzięki osobliwemu zbiegowi okoliczności, czy też daleki jakiś przodek ich był osobistością odpowiednio wybitną i dostatecznie doniosłego znaczenia, aby przekazać nazwisko swoje zamieszkiwanej przez niego okolicy? — nic mi o tym nie wiadomo.

Kiedy byłam małą dziewczynką, jeździłam do Bretton dwa razy do roku mniej więcej, zawsze rada bardzo tym odwiedzinom. Dom i jego mieszkańcy szczególnie przypadali mi do gustu. Obszerne, ciche pokoje, starannie dobrane umeblowanie, wielkie, jasne okna, balkon zewnętrzny, wychodzący na piękną, starą ulicę, na której zdawał się stale panować nastrój niedzielnie odświętny — taka cicha i spokojna była jej atmosfera, takie czyste jej chodniki i jezdnia. Wszystko to podobało mi się niezmiernie. W domu, zajmowanym przez samych ludzi dorosłych, bywa zazwyczaj jedyne znajdujące się wśród nich dziecko przedmiotem ogólnego zainteresowania. I mną również wielce interesowała się — w sposób zrównoważony — pani Bretton, owdowiała, zanim jeszcze poznałam ją i mająca jedynego syna tylko. Jej mąż, lekarz, umarł, kiedy była jeszcze młodą i przystojną kobietą.

Nie pamiętam jej młodą, była jednak w czasie, kiedy ją poznałam, wciąż jeszcze przystojna, wysoka, dobrze zbudowana, i, mimo że miała ciemną cerę, jak na Angielkę, jaśniały zawsze smagłe policzki jej rumieńcem zdrowia, tryskającego również z jej pięknych, pogodnie patrzących na świat, czarnych oczu. Uważano powszechnie za godny pożałowania fakt, że nie przekazała cery swojej synowi, którego oczy były niebieskie — jakkolwiek już nawet w jego wieku chłopięcym nader przenikliwe — a także koloru długich jego włosów, których barwy nie odważali się jego przyjaciele określać ściślej, nazywając je złotymi, ilekroć padał na nie blask słońca. Odziedziczył, natomiast, po matce, rysy twarzy, jak również białe jej zęby, jej wzrost (a raczej zapowiedź wzrostu, nie był jeszcze bowiem rozwinięty w pełni), a nade wszystko, co znacznie lepsze, jej nieskazitelne zdrowie oraz jej usposobienie równe i pogodne, warte więcej, aniżeli posiadanie największej fortuny.

Na jesieni roku... bawiłam w Bretton, dokąd zabrała mnie moja matka chrzestna, przyjechawszy po mnie do krewnych moich, u których stale mieszkałam w owym czasie. Przypuszczam, że wówczas już przewidywać musiała przyszły bieg wypadków, których ja osobiście nie podejrzewałam nawet, jakkolwiek nieokreślone, mętne przeczuwanie ich wystarczało do omroczenia cieniem smutku ówczesnego mojego życia; zadowolona też byłam z tej zmiany środowiska i otaczających mnie w nim osób.

Czas upływał dla mnie zawsze mile przy boku mojej matki chrzestnej, nie z zawrotną szybkością wprawdzie, ale łagodnie, niby wezbrana rzeka, przepływająca przez równinę. Moje odwiedziny u niej podobne były do pobytu Christiana i Hopeful nad pewnym miłym strumykiem, obsadzonym po obu brzegach zielonymi drzewami i łąkami, pięknie pstrzącymi się przez cały rok liliami i innym kwieciem. Nie było tu uroku urozmaicenia, ani podniety nieprzewidzianych wydarzeń; tak jednak lubiłam spokój i tak mało żądna byłam podniet, że kiedy przyszły wreszcie, odczułam je raczej jako niepożądane zakłócenie spokoju, żałując, że nie pozostały z dala ode mnie.

Pewnego dnia nadszedł list, którego treść była dla pani Bretton niespodzianką, a zarazem niemile ją zaskoczyła. Myślałam w pierwszej chwili, że to wiadomość od moich krewnych, donoszących o Bóg wie jakiej katastrofie; nie było jednak w liście żadnej wzmianki o mnie. Chmura zdawała się rozpraszać.

Nazajutrz, kiedy, po powrocie z długiej przechadzki, weszłam do zajmowanej przeze mnie sypialni, zastałam w niej niespodziewaną zmianę. Oprócz mojego francuskiego łóżka, któremu charakter mile ocienionego ustronia nadawały osłaniające je kotary, stało w rogu udrapowane na biało łóżeczko, a oprócz mojej komody — mała komódka z różanego drzewa.

Wpatrzyłam się zdumiona.

— Co oznaczają te sprzęty? — zapytałam.

Odpowiedź była wyraźna i jasna.

— Przybywa nowy gość. Pani Bretton oczekuje jeszcze kogoś.

Przy obiedzie, na który zeszłam niebawem, wyjaśniło się wszystko. Otrzymam niebawem towarzyszkę, małą dziewczynkę, córeczkę przyjaciela i dalekiego krewnego nieboszczyka doktora Brettona. Dziewczynka ta — objaśniono mnie — straciła niedawno matkę, jakkolwiek — dodała pani Bretton — strata nie była tak wielka, jak mogłoby zrazu zdawać się. Pani Home (tak brzmiało nazwisko rodziców spodziewanego małego gościa) była kobietą bardzo przystojną, ale płochą, zaniedbującą swoje dziecko i sprawiającą mężowi swojemu wiele rozczarowań i zawodów. Związek ich okazał się tak bardzo daleki od małżeńskiej harmonii, że doszło wreszcie do separacji, za zgodą obopólną, bez przeprowadzenia tej sprawy przez sądy. Rychło po tym, pani Home, przemęczywszy się zbytnio na balu, zaziębiła się, zapadła na gorączkową jakąś chorobę i wkrótce umarła. Mąż jej, człowiek wielce uczuciowy i wrażliwy z natury, wstrząśnięty nazbyt nagłym zakomunikowaniem mu tej wiadomości, wmówił sobie — i nie podobna było przekonać go, aby mogło być inaczej — że nadmierna jego surowość względem żony, brak cierpliwości i wyrozumiałości dla niej, przyczyniły się do przyśpieszenia tragicznego jej końca. Tak bardzo trapił się tą myślą, że oddziałało to w końcu nader ujemnie na jego psychikę. Lekarze zalecili mu odbycie dłuższej podróży, licząc na skuteczny wpływ zupełnej zmiany warunków i otoczenia. Pani Bretton zaofiarowała się zaopiekować na ten czas jego małą córeczką.

— Mam nadzieję — rzekła moja chrzestna — że dziecko nie wda się w matkę i nie będzie taką płochą, trzpiotowatą, o ptasim móżdżku zalotnicą, z jaką prawdziwe rozsądnemu człowiekowi nie wpadłoby na myśl żenić się. Pan Home może być, co prawda, uważany za człowieka rozsądnego — po swojemu — jakkolwiek niezbyt praktycznego. Rozmiłowany w nauce, spędza pół życia w laboratorium na robieniu doświadczeń — czego motylkowata jego żona nie była nigdy w stanie zrozumieć, ani znieść. — Muszę przyznać — dodała szczerze moja chrzestna matka — że i mnie samej nie bardzo podobałoby się to.

Na zadane jej przeze mnie w tej sprawie zapytanie wyjaśniła mi w dalszym ciągu, że, jak utrzymywał nieboszczyk jej mąż, odziedziczył pan Home naukowe swoje upodobania po wuju z linii macierzystej, znanym francuskim uczonym. Albowiem pan Home był pochodzenia mieszanego: francuskiego i szkockiego, i miał zamieszkałych we Francji krewnych, z których niejedni pisali swoje nazwisko z poprzedzającym je arystokratycznym „d e“ i uważali ród swój za szlachecki.

Tego samego wieczora wysłany został służący na spotkanie kolasy pocztowej, którą miał przybyć nasz mały gość. Pani Bretton i ja siedziałyśmy w salonie w oczekiwaniu na przyjazd dziecka, same ze względu na nieobecność Johna Grahama, który pojechał w odwiedziny do jednego ze swoich kolegów szkolnych, mieszkającego na wsi. Moja matka chrzestna skracała sobie czas oczekiwania czytaniem gazety wieczornej, a ja szyłam. Noc była burzliwa i słotna, deszcz siekł o szyby, wiatr dął nieustannie, zawodząc żałośnie.

„Biedne dziecko!“ — wzdychała pani Bretton od czasu do czasu. — „Jaka okropna pogoda do podróżowania! Chciałabym, aby znalazła się już bezpiecznie tutaj.“

Na krótko przed dziesiątą jęknął dzwonek przy drzwiach wejściowych oznajmiając powrót Warrena (tak nazywał się wysłany po małą służący). Jak tylko zdążono otworzyć drzwi na dole, zbiegłam do hallu, gdzie stał już kufer oraz kilka pudeł tekturowych, przy nich młoda piastunka, zaś u podnóża schodów Warren, niosący na rękach i tulący do siebie jakiś poowijany w szale tłomoczek.

— Czy to jest przywiezione dziecko? — zapytałam.

— Tak, proszę panienki.

Chciałam odwinąć szale, aby zobaczyć twarz małej, pośpiesznie jednak odwróciła ją ona i ukryła na ramieniu Warrena.

— Proszę mnie spuścić na podłogę — szepnęło dziecko cichutkim głosikiem w chwili, kiedy Warren otwierał drzwi salonu — i zdjąć ze mnie ten szal — dodało, usiłując równocześnie wyciągnąć maleńką rączką szpilkę, przytrzymującą szal, aby z rodzajem kapryśnego pośpiechu, zrzucić z siebie niezdarne opatulenie. Istotka, która wyłoniła się z pod niego, zrobiła umiejętną próbę złożenia szala, okazał się on jednak zbyt ciężki i wielki, aby mogła mu sprostać siła drobniuchnych rączek i ramion.

— Proszę to dać Harriet — rozkazała maleńka — już ona złoży go jak trzeba.

Po wydaniu tego rozporządzenia zwróciła się ku pani Bretton, w której twarzy utkwiła badawcze spojrzenie.

— Chodź, kochanie — zachęciła pani Bretton. — Muszę zobaczyć czy nie przemokłaś i nie przeziębłaś. Chodź, ogrzejesz się przy kominku.

Dziecko pośpieszyło na to wezwanie. Uwolniona z opatulenia figurka jej okazała się niepomiernie drobna, zarazem zgrabniuchna, lekka jak piórko, przedziwnie kształtna i pociągająca. Siedząc na kolanach mojej matki chrzestnej sprawiała wrażenie lalki raczej, niż dziecka. Podobieństwo do lalki potęgowała w moich oczach jej szyjka, cieniuchna i delikatna jak utoczona z wosku, a także główka okryta gąszczem jedwabistych loków.

Pani Bretton, rozcierając rączki, nóżki i ramiona małej, przemawiała do niej krótkimi, pieszczotliwymi zdaniami. Dziecko zrazu odpowiadało na nie wpatrywaniem się w starszą kobietę z wnikliwą ciekawością, rychło jednak opromienił jej twarzyczkę uśmiech pełen ujmującego wdzięku. Pani Bretton nie należała na ogół do osób nazbyt łatwo i hojnie darzących pieszczotami; nawet w stosunku do wielbionego przez nią jedynego syna rzadko dawała powodować się sentymentem, często wręcz przeciwnie nawet, była, czy udawała, oschłą. Kiedy jednak ta drobna dziecina uśmiechnęła się do niej, pocałowała ją i zapytała:

— Jak cię zwą, ptaszyno?

— Panienką.

— A jak jeszcze, prócz panienki?

— Polly — nazywa ją ojczulek.

— A czy Polly chętnie zamieszka u mnie?

— Nie _na zawsze;_ tylko dopóki nie powróci ojczulek. Odjechał — dodała, potrząsając wymownie główką.

— Ojczulek powróci do swojej Polly, albo przyśle po nią.

— Na pewno powróci, proszę pani? Czy pani wie o tym?

— Myślę, że tak.

— A Harriet myśli, że nie; przynajmniej, że nie tak prędko. Jest chory.

Oczy jej zaszkliły się łzami. Wysunęła rączkę z ręki pani Bretton i spróbowała zsunąć się z jej kolan, napotkawszy wszakże na opór, rzekła:

— Chciałabym zejść już, proszę pani. Mogę siedzieć na stołeczku.

Pani Bretton pozwoliła jej ześlizgnąć się, a wówczas mała wzięła stołeczek i przeniosła go do kącika, pogrążonego w najgłębszym cieniu i tutaj usiadła pośpiesznie. Pani Bretton, jakkolwiek natura władcza, a w rzeczach poważnych nieubłaganie stanowcza nawet, bywała często bierna i ustępliwa w drobiazgach: nie sprzeciwiała się też dziecku, pozostawiając małej wolną wolę.

— Nie zwracaj na nią uwagi na razie — ostrzegła mnie. Ja jednak zwróciłam na małą uwagę, a raczej nie odwracałam ani na chwilę uwagi od niej, obserwując ją, opierającą drobny łokietek na drobniuchnym kolanku, a główkę na rączce. Dostrzegłam, że wyjęła z lalczynej kieszonki lalczynej spódniczki swojej czworokątną cieniuchną szmateczkę batystu, która miała służyć jej za chustkę do nosa. Po chwili do wyjątkowo wrażliwych uszu moich doleciał cichutki odgłos łkania. Inne dzieci zwykły, kiedy je coś boli czy smuci, płakać głośno, hałaśliwie, nie wstydząc się, ani powstrzymując łez. Ta maleńka istotka, natomiast, łkała prawie niedosłyszalnie, od czasu do czasu tylko zdradzając swoje wzruszenie leciuchnym pociąganiem powietrza noskiem. Pani Bretton nie słyszała tego, na szczęście. Niebawem głosik, dochodzący z ciemnego kąta, zapytał:

— Czy można zadzwonić na Harriet?

Zadzwoniłam. Wezwana piastunka przyszła niebawem.

— Trzeba mnie położyć do łóżka — rozkazała jej malutka pani. — Musisz zapytać się, gdzie będę spała.

Harriet wyjaśniła, że zdążyła już dowiedzieć się o tym.

— Zapytaj, czy wolno ci będzie spać ze mną — powtórzyła mała.

— Nie, panienko — odparła Harriet. — Ma panieneczka spać w jednym pokoju z tą panią — wskazała głową na mnie.

„Panieneczka“ nie wyszła z ciemnego swojego kąta, zauważyłam jednak, że jej oczy szukają mnie. Po paru chwilach niemego takiego badania wyłoniła się ze swojego kącika.

— Życzę pani dobrej nocy — rzekła, zwracając się do pani Bretton, mnie wszelako ominęła w milczeniu.

— Dobranoc ci, Polly — powiedziałam.

— Nie ma potrzeby mówić mi dobranoc; mamy przecież spać w tym samym pokoju — odpowiedziała, po czym znikła poza drzwiami salonu. Usłyszałyśmy jeszcze tylko propozycję Harriet zaniesienia jej na górę.

— Nie ma potrzeby — brzmiała powtórnie ta sama odpowiedź. — Nie ma potrzeby! Nie ma potrzeby! — wołała, wspinając się mozolnie po schodach, jak nas objaśnił o tym odgłos wleczenia za sobą wyraźnie znużonych drobnych stópek.

Kiedy w godzinę później przyszłam do sypialni położyć się spać, zastałam małą wciąż jeszcze czuwającą. Ułożyła poduszki w ten sposób, aby mogły podtrzymać ją w pozycji siedzącej: obie rączki jej spoczywały na kołdrze, splecione gestem osobliwie nie dziecięcej cichej rezygnacji. Przez jakiś czas nie odzywałam się do niej, przed samym wszakże zgaszeniem świecy poradziłam jej, aby położyła się lepiej.

— I to przyjdzie — brzmiała odpowiedź.

— Ale zaziębisz się w ten sposób, mała panienko. Wzięła z krzesła, stojącego przy jej łóżeczku drobną jakąś sztukę ubrania i narzuciła ją sobie na ramionka. Pozwoliłam jej robić co chciała. Wsłuchując się przez chwilę poprzez ciemności, zdałam sobie sprawę, że maleńka wciąż jeszcze płacze, usiłuje jednak czynić to możliwie najciszej i najpowściągliwiej.

Obudziwszy się o świcie, usłyszałam kapanie wody, ściekającej jak gdyby cienką strużką. Spojrzałam w stronę, skąd dochodził ten odgłos i ujrzałam małą Polly, która wstała już i, wdrapawszy się na krzesło przy umywalni, z wysiłkiem przechylała dzbanek (którego nie była w stanie udźwignąć i podnieść), aby przelać jego zawartość do miski. Ciekawy był widok jej myjącej się i ubierającej. Drobna jej figurka uwijała się przy tych czynnościach tak żywo, a zarazem tak bezszelestnie! Widoczne było, że nie przywykła obywać się przy ubieraniu bez cudzej pomocy: guziki, haftki, wstążeczki, tasiemki i dziurki do przewlekania ich przez nie nastręczały jej wiele trudności, które usiłowała pokonywać z wzruszającą wytrwałością. Złożyła porządnie swoją koszulkę nocną, wygładziła jak tylko umiała najlepiej fałdy swojego posłania, po czym, cofnąwszy się do kącika, w którym ukrywały ją zwoje drapujących łóżeczko białych muślinowych firanek, zachowywała się cichutko. Uniosłam się na łóżku i wyciągnęłam głowę, aby zobaczyć co robi. Klęczała, oparłszy czoło na dłoniach. Widocznie było, że odmawia pacierze.

Piastunka jej zastukała do drzwi. Mała zerwała się.

— Jestem ubrana, Harriet — rzekła. — Sama się ubrałam, na pewno jednak nie jestem pozapinana porządnie. Popraw na mnie wszystko.

— Dlaczego panieneczka ubrała się sama?

— Cicho, Harriett! Nie mów tak głośno, żeby nie obudzić tej _dziewczyny_ (oczywiste było, że mówi o mnie, przypuszczając, że śpię, ponownie bowiem położyłam się i zamknęłam oczy) — Ubrałam się umyślnie sama, żeby umieć, jak odjedziesz ode mnie.

— Czy panieneczka chce, żebym odjechała?

— Kiedy byłaś zła, nieraz chciałam, żebyś odeszła od nas, ale teraz nie. Zawiąż mi porządnie szarfę w pasie i przygładź mi włosy, jak się należy, proszę cię.

— Szarfa panieneczki leży jak ulana. Jaka z panieneczki porządnicka.

— Nie, nie, trzeba zawiązać ją jeszcze raz. Proszę cię, zrób to.

— Dobrze już, dobrze. Ale jak pojadę, musi panieneczka prosić tę młodą panią, żeby dopomogła przy ubieraniu się.

— Za nic w świecie.

— Dlaczego? Jest bardzo miła. Spodziewam się, że panieneczka będzie grzeczna dla niej i nie będzie zadzierała na nią nosa po swojemu.

— Nie chcę, żeby mnie ubierała! Nie chcę, słyszysz? Za żadne skarby!

— Śmieszne z panieneczki stworzenie.

— Nie robisz mi równego przedziału, Harriet. Będzie znów pokręcony.

— Kto by tam kiedy dogodził panience. No, a teraz dobrze?

— Tak sobie. Dokąd mam iść teraz, kiedy jestem ubrana?

— Zaprowadzę panieneczkę do pokoju śniadaniowego.

— Dobrze. Chodźmy.

Skierowały się ku drzwiom. Nagle mała zatrzymała się.

— O, Harriet, dlaczego to nie jest dom ojczulka! Nie znam tych wszystkich ludzi!

— Niech panieneczka będzie grzeczna. Nie kaprysi.

— Jestem grzeczna, ale boli mnie tutaj — dotknęła ręką okolicy serca i, pojękując z cicha, wyszła z pokoju.

— Ojczulku! Ojczulku! — zawodziła płaczliwie.

Podniosłam się, aby położyć kres tej scenie, dopóki jeszcze można było zapobiec gwałtownemu wybuchowi.

— Niech panienka powie dzień dobry młodej pani — nakazała Harriet.

Rzuciła pośpiesznie „dzień dobry“, po czym wyszła za piastunką z pokoju.

Harriett wyjechała tego samego dnia, udając się do znajomych swoich, mieszkających w sąsiedztwie.

Zeszedłszy na dół, zastałam Paulinę (dziecko mówiło o sobie, jako o Polly, pełne jej wszakże, nie zdrobniałe imię brzmiało: Paulina Maria), siedzącą tuż przy stole śniadaniowym obok pani Bretton. Stał przed nią kubek mleka, a mała kromka chleba wypełniała jej rączkę, leżącą bezczynnie na obrusie. Mała nie jadła.

— Nie mam pojęcia jak damy sobie radę z tym stworzonkiem — zwróciła się do mnie moja matka chrzestna po śniadaniu i odejściu Polly. — Nic nie bierze do ust, a po jej oczach i po jej całej twarzy poznać wyraźnie, że nie spała.

Uspokoiłam panią Bretton, wyrażając ufność we wpływ czasu i serdecznego obchodzenia się z dzieckiem.

— Gdyby polubiła kogoś w naszym domu, przyzwyczaiłaby się wkrótce, nie wcześniej jednak — odparła pani Bretton.ROZDZIAŁ II

PAULINA

Upłynęło kilka dni i, jak się zdawało, trudno było liczyć, aby dziecko miało polubić kogoś szczególniej w domu nowej swojej opiekunki. Nie była właściwie niegrzeczna, ani kapryśna: nie podobna byłoby nawet nazwać jej nieposłuszną, trudno wszakże znaleźć istotę, która mniej niż ona nadawałaby się do ukojenia jej, do kierowania nią, a chociażby do przystosowania jej do nowych warunków. Była zgnębiona, tak wyraźnie zgnębiona, że żadna osoba dorosła nie mogłaby równie bezsprzecznie wyrażać smutku swego układem twarzy i całej postaci. Żadne pożłobione zmarszczkami oblicze dorosłego wygnańca, tęskniącego za Europą i przebywającego na antypodach lądu europejskiego, nie mogłoby zdradzać wyraźniejszych oznak tęsknoty za domem rodzinnym, aniżeli twarzyczka tego dziecka. Zdawała się starzeć, szczupleć i mizernieć w oczach. Ja osobiście, nie obdarzona udręką nazbyt bujnej i przeczulonej wyobraźni, dziwnego zawsze doznawałam uczucia, ilekroć, otworzywszy drzwi, zastawałam małą samą jedną, przykucniętą w kącie i opierającą główkę na drobniuchnej rączce. Pokój, w którym przebywała, wydawał mi się nie zamieszkały, ale nawiedzony przez zjawę upiorną.

A kiedy znów, budząc się w noc księżycową, dostrzegałam jej maleńką, białą figurkę, wyraźnie odcinającą się w nocnej swojej koszulce, klęczącą na łóżku i modlącą się żarliwie, ni to gorąca katoliczka czy metodystka — sprawiała na mnie wrażenie świętej w ekstazie zachwycenia. Nie wiedziałam wówczas co mam o tym myśleć, czułam jednak, że fantazjuję tak samo niezdrowo i nielogicznie, jak ta, trawiona niedziecięcą tęsknotą, mała dziewczynka.

Rzadko podchwytywało ucho moje pojedyńcze słowa jej modlitwy, tak cichuteńko ją szeptała; czasem nawet była jej modlitwa zupełnie niema, nie wypowiadana artykułowanymi dźwiękami. O ile jednak, w rzadkich chwilach udawało mi się rozróżnić jakieś słowa, było nimi niezmienne wezwanie: „Ojczulku, drogi mój ojczulku!“

Zrozumiałam, że mam przed sobą jednotorową organizację duchową, zdradzającą skłonności maniakalne, które uważałam zawsze za największą klęskę, jaką może być dotknięta natura ludzka, bez różnicy mężczyzn, czy kobiet, nimi obciążonych.

Trudno przewidzieć, do czego mogłoby w końcu doprowadzić małą jej samoudręczanie się, gdyby trwało w dalszym ciągu, nie udaremnione przez nikogo. Na szczęście wszakże, uległ nastrój dziecka nagłemu niespodziewanemu zwrotowi.

Pewnego dnia pani Bretton, chcąc wydostać małą z kąta, w który stałe zaszywała się, i zająć czymś jej umysł, posadziła ją na ławeczce pod oknem i poleciła jej policzyć ile pań i ilu panów przejdzie ulicą w ciągu określonego czasu. Ale dziecko siedziało tępo, obojętnie, nie patrząc prawie, a już na pewno nie licząc, kiedy nagle — nie spuszczałam z niej przez cały czas oczu — dostrzegłam na jej twarzy zmianę błyskawiczną. Takie niebezpiecznie _przewrażliwione_ (jak to się zwie) natury, nastręczają wiele ciekawych spostrzeżeń obserwującym je osobom, szczęśliwie chronionym — dzięki chłodniejszemu ich temperamentowi — i przed podleganiem nierównym takim nastrojom i czczemu fantazjowaniu. Wpatrzone w jeden punkt oczy dziewczynki rozpaliły się, drobne, stale nachmurzone czołko rozjaśniło się promiennie, wyraz smutku i zgnębienia znikł jak gdyby zdmuchnięty czarem z jej twarzyczki, ustępując miejsca nagłemu ożywieniu i podnieceniu.

— Tak! To on! — zerwało się z jej ust.

I, z szybkością ptaka, czy wyrzuconej z cięciwy strzały, pomknęła z pokoju. W jaki sposób udało jej się otworzyć ciężkie drzwi wejściowe na dole, nie mam pojęcia, chyba że szczęśliwym dla niej trafem były uchylone. A może zetknęła się z Warrenem, który nie mógł oprzeć się jej żądaniu — wyobrażam sobie, jak dalece natarczywemu i gwałtownemu! Faktem jest w każdym razie, że wypatrując z zaciekawieniem przez okno, ujrzałam maleńką figurkę w czarnej sukience i w zgrabnym, drobno zaplisowanym fartuszku (nie podobna było skłonić Polly do noszenia ochraniających całą sukienkę fartuchów, tak wielki żywiła do nich wstręt) biegnącą pędem przez połowę długości jezdni i w chwili, kiedy zamierzałam zwrócić się do pani Bretton, aby ostrzec ją, że mała wybiegła jak oszalała na ulicę i że należałoby natychmiast pośpieszyć po nią, ujrzałam dziecko, pochwycone przez kogoś i ukryte na czyjejś piersi zarówno przed moim okiem, jak przed zdumionymi spojrzeniami przechodniów. Porwania tego dokonał jakiś pan, który teraz, osłoniwszy maleńką swoim płaszczem, skierował się wraz z nią ku domowi, skąd wybiegła.

Przypuszczałam, że odda dziecko służącemu, a sam odejdzie, wbrew mojemu przewidywaniu jednak, wszedł i on także i, po zatrzymaniu się przez chwilę na dole, towarzyszył małej na górne piętro.

Sposób przyjęcia go przez panią Bretton ujawnił mi od razu, że osoba jego była jej dobrze znana. Powitała go serdecznie, wydając się jednak spłoszona, zdziwiona i nieco niemile zaskoczona. Niemy wyrzut, jaki przybyły wyczytał znać w jej spojrzeniu, skłonił go do wyjaśnienia:

— Nie byłem w stanie oprzeć się, droga pani; nie mogłem opuścić kraju, nie przekonawszy się osobiście, czy moja maleńka przyzwyczaiła się do nowego otoczenia.

— Pańskie przybycie znów ją od niego odzwyczai.

— Mam nadzieję, że nie. I cóż, jak się ma i co porabia najsłodsza kruszynka ojczusiowa?

Z pytaniem tym zwrócił się do Pauliny, siadając na krześle i stawiając ją na posadzce przed sobą.

— Jak się ma i co porabia kruszynka ojczusiowa? — powtórzyła zapytanie, przytulona do kolan ojca i wpatrzona w zachwyceniu w twarz jego.

Była to cicha i poza tymi kilkoma słowami niema scena, tak głęboka wszakże wzruszająca dzięki modlitewnemu nieledwie skupieniu, w jakim się odbyła, że tym bardziej gnębiące sprawiła na mnie wrażenie. Przy wszelkich, niepowściąganych siłą woli, nieopanowanych wybuchach sprawia widzowi ulgę poczucie pewnej ich śmieszności, i stąd wzgardy dla nich; za najbardziej przytłaczającą, natomiast, uważałam zawsze tego rodzaju wrażliwość, która gnębi siłą własnej potęgi — olbrzym niewolnik uginający się pod panowaniem trzeźwego rozsądku.

Pan Home był mężczyzną o surowych — może nawet powiedzieć należałoby o twardych — rysach; czoło miał pobrużdżone, kości policzkowe wystające. Była to twarz typowo szkocka, w oczach jego wszakże malowała się niezwykła u Szkotów głębia uczucia, w tej chwili ujawnionego wyraźnie w podnieceniu, jakiego niezdolny był pokonać. Jego północny akcent w mowie harmonizował z całokształtem jego fizjonomii. Wyglądem swoim sprawiał zarazem wrażenie człowieka dumnego i prostolinijnego.

Położył dłoń swoją na podniesionej ku niemu główce dziecka, które szepnęło:

— Pocałuj swoją Polly, ojczulku!

Pocałował ją. Pragnęłam usłyszeć z ust dziecka jakiś okrzyk spazmatyczny, który przyniósłby mi ulgę i przywróciłby mi spokój. Mała zachowywała się wszakże zadziwiająco cicho: jak gdyby spełniło się wszystko czego pragnęła i dlatego była upojona szczęściem i radością.

Nie przypominając rodzica swojego ani rysami ani wyrazem twarzy, była przecież nieodrodną jego córką: usposobienie jej kształtowało się pod jego wpływem, umysł jej zapełniony był treścią jego umysłu, niczym filiżanka — płynem wlanym do niej z flakonu.

Pan Home umiał niewątpliwie po męsku panować nad sobą, niezależnie od uczuć jakie miotały nim w ukryciu w stosunku do pewnych spraw.

— Polly — rzekł, wpatrzony w małą swoją córeczkę — zejdź do hallu; leży tam na krześle moje palto; przeszukaj jego kieszenie, znajdziesz w jednej z nich chustkę do nosa, którą przyniesiesz mi tutaj.

Usłuchała od razu, poszła i powróciła szybko, czekając posłusznie z chustką w rączce. Wyglądała prawdziwie jak obrazek z tą swoją zgrabną, drobniutką figurką, opartą o kolana Home‘a. Widząc jednak, że ojciec nie przestaje rozmawiać, jak gdyby nieświadomy jej powrotu, ujęła jego rękę, otworzyła nie opierające się temu gestowi palce, wsunęła pomiędzy nie chustkę i zamknęła je ponownie na niej. Przez chwilę zdawał się w dalszym ciągu nie widzieć małej i nie czuć jej obecności, rychło jednak pochylił się ku niej i posadził ją na swoich kolanach, a ona przytuliła się do niego i, mimo że żadne z nich ani nie patrzyło na drugie, ani też nie zamieniło słowa w ciągu godziny z rzędu, byli, jak przypuszczam, oboje zadowoleni w pełni.

Podczas herbaty popołudniowej ruchy i zachowanie się małej istotki sprawiały, jak zazwyczaj, prawdziwą rozkosz oczom obecnych. Zaczęła od pokierowania Warrenem jak ma ustawić krzesła.

— Proszę postawić krzesło mojego ojczulka tutaj, a moje tuż obok, pomiędzy ojczulkiem a panią Bretton: muszę podać mu jego herbatę.

Usiadła i wskazała obok siebie miejsce ojcu.

— Usiądź obok mnie, jak gdybyśmy byli u nas w domu.

A potem, kiedy wzięła dla niego filiżankę napełnioną herbatą, którą własnoręcznie osłodziła i do której wlała śmietankę, dodała:

— Zawsze w domu robiłam to dla ciebie; nikt nie umiał ci tak dogodzić, jak ja, nawet ty sam, ojczulku, nie umiałeś.

Przez cały czas posiłku uwijała się w dalszym ciągu, usługując ojcu, w sposób zabawnie niedorzeczny chwilami. Szczypce do cukru były za wielkie na jedną z rączek, musiała też użyć obu przy posługiwaniu się tym instrumentem. Podźwignięcie srebrnego dzbanuszka do śmietanki, półmiska z kromkami chleba z masłem, a nawet filiżanki i spodeczka było zadaniem przerastającym siły jej i możność; odważnie jednak usiłowała sprostać mu, manewrując każdym z tych przedmiotów z kolei, szczęśliwie też podołała wszystkiemu, nie przelawszy nic, ani nie uszkodziwszy. Prawdę mówiąc, uważałam ją za małą kręcicką, ojciec jej wszakże, zaślepiony, jak wszyscy rodzice, zdawał się z wielkim zadowoleniem przyjmować jej usługi, cudownie nawet ukojony jej krzątaniem się dokoła niego.

— To jedyna moja pociecha w życiu — nie mógł powstrzymać się od uczynienia wyznania pani Bretton. Moja matka chrzestna miała taką samą własną „pociechę“, niezrównanie tylko większych rozmiarów, w danym momencie nieobecną w domu, w zupełności też potrafiła zrozumieć i odczuć słabą stronę swojego gościa.

Ta druga „pociecha“ ukazała się na widowni tego samego jeszcze wieczora. Wiedziałam, że na ten dzień oznaczony był jego powrót, zdawałam też sobie sprawę, że pani Bretton pozostawała od rana już w transie oczekiwania. Siedzieliśmy wszyscy po herbacie dokoła kominka, kiedy przyłączył się i Graham także do naszego koła. Należałoby raczej powiedzieć: przerwał je i wprowadził zamieszanie do niego; zjawienie się młodego chłopca wywołało oczywiście nagły rozgwar, wobec tego zaś, że świeżo przybyły pościł przez cały dzień, jak utrzymywał, trzeba było zakrzątnąć się dokoła solidnego nakarmienia go. On i pan Home przywitali się jako dawni dobrzy znajomi; na małą dziewczynkę nie zwrócił Graham na razie wcale uwagi.

Po ukończeniu posiłku i odpowiedzeniu na niezliczone pytania matki, wstał chłopiec od stołu i usiadł przy kominku. Naprzeciwko niego siedział pan Home i tuż przy nim dziecko. Mówiąc o niej jako o dziecku, używam niewłaściwego, bynajmniej nie określającego jej wyrażenia. Pojęcie „_dziecko_“ nasuwa wszystko inne raczej, aniżeli wizję poważnej, skupionej małej osóbki w żałobnej sukience i białym fartuszku, mogącymi nadawać się równie dobrze na ubranie większych rozmiarów lalki. Osóbka ta umieszczona była na wysokim krzesełku obok stolika z jej białą, z politurowanego drzewa szkatułką do ręcznych robót i trzymała w rączce kawałek batystu, który pilnie obrębiała, przekłuwając go raz w raz igłą, podobną w jej paluszkach do rożna kuchennego nieledwie. Manewrując nią nieporadnie, kłuła się wciąż i pozostawiała na białym batyście szereg maleńkich czerwonych plamek; od czasu do czasu wzdrygała się, ilekroć przekorne narzędzie wymykało się spod jej władzy nad nim i wpijało się głębiej niż zazwyczaj w maleńki paluszek. Nie ustawała jednak w pracy, cicha wciąż, pilna, przejęta dokonywanym zadaniem, prawdziwa mała kobietka.

Graham był w owym czasie przystojnym szesnastoletnim wyrostkiem, którego wygląd nie wzbudzał jednak nazbyt wielkiego zaufania do jego solidności. Zaznaczam ten rys nie dlatego, aby chłopiec miał być w istocie szczególnie przewrotny z natury, ale dlatego, że określenie to wydaje mi się odpowiednie do opisania jasnej, celtyckiej (nie saksońskiej) jego urody, jego falujących jasnokasztanowatych włosów, jego smukłej, kształtnej postaci oraz często goszczącego na jego twarzy uśmiechu, nie pozbawionego ani pociągającego uroku, ani przebiegłości (nie w ujemnym sensie jednak). Psutym, samowolnym chłopcem był w owym okresie.

Przez dłuższy czas przyglądał się w milczeniu drobnej figurynce, siedzącej naprzeciw niego z poważną skupioną minką, a kiedy chwilowa nieobecność w pokoju pana Home przestała zmuszać go do nieśmiałego półuśmiechu — jedynego u niego objawu onieśmielenia — zwrócił się do pani Bretton.

— Mamo — rzekł — widzę w naszym towarzystwie młodą damę, której nie miałem dotychczas zaszczytu być przedstawionym.

— Masz pewno na myśli małą córeczkę pana Home‘a — odparła matka.

— Tak, w samej rzeczy, łaskawa pani — skłonił się syn. — Uważam jednak sposób wyrażania się łaskawej pani za nazbyt mało ceremonialny; mówiąc o młodej damie, którą mam na myśli, nazwałbym ją panną Home.

— Słuchaj, Grahamie, nie pozwolę ci droczyć się z dzieckiem. Nie wyobrażaj sobie, że zgodzę się abyś zrobił z niej twoją ofiarę.

— Łaskawa pani — zwrócił się do małej, nie stropiony bynajmniej naganą z ust matki — czy mogę mieć zaszczyt przedstawienia się pani, skoro nikt inny nie zdradza chęci wyświadczenia pani ani mnie tej uprzejmości? Powolny sługa łaskawej pani, John Graham Bretton.

Spojrzała na niego wstającego z krzesła i składającego przed nią głęboki ukłon. Odłożyła rozważnie naparstek, nożyczki i robotę, zeszła ostrożnie z wysokiego krzesła i dygając przed nim nisko z niewypowiedzianą powagą, przywitała go uprzejmym: — „Jak się pan ma?“

— Cieszę się pozostawaniem w dobrym zdrowiu, nieco tylko znużony jestem pośpieszną podróżą. Mam nadzieję, łaskawa pani, że i panią także widzę dobrze się mającą.

— Wcale znoń...śnie — brzmiała ambitna odpowiedź małej kobietki, która, po wypowiedzeniu jej, usiłowała zająć uprzednie wysokie swoje stanowisko; czując jednak, że nie będzie mogła tego dokonać bez pewnego wysiłku i niezgrabnego wspinania się pod górę — a nie mogła przecież narazić w ten sposób na szwank swojej godności — z drugiej zaś strony nie decydując się za nic na świecie na szukanie cudzej pomocy w obecności tego młodego panicza, zrzekła się wysokiego krzesła na korzyść niskiego stołeczka. Ku stołeczkowi temu przysunął Graham swoje krzesło.

— Mam nadzieję, łaskawa pani, że jej obecna rezydencja, dom mojej matki, wydaje się pani odpowiednią siedzibą?

— Nie nade—zwy—czaj—nie; chciałabym wrócić do domu.

— Zupełnie naturalne i godne pochwały dążenie, łaskawa pani; będę jednak czynił co tylko będzie w mojej mocy, aby przeciwstawić mu się. Liczę na to, że uda mi się uzyskać dzięki pani odrobinę cennego pierwiastka, zwanego zabawą, której matka moja i tu obecna panna Snowe nie były zdolne zapewnić mi.

— Wyjadę z moim ojczulkiem i nie będę długo pozostawała u matki łaskawego pana.

— Tak, tak, pozostanie pani u nas, ze mną, jestem pewien. Mam kucyka, na którym będzie pani jeździła i mnóstwo książek z obrazkami, które będę pani pokazywał.

— Czy i pan będzie mieszkał teraz tutaj?

— Mieszkam tutaj. Jest pani z tego zadowolona? Podobam się pani?

— Nie.

— Dlaczego?

— Wydaje mi się pan jakiś dziwny.

— Moja twarz, łaskawa pani?

— Twarz pana i wszystko w panu. Ma pan długie czerwone włosy.

— Kasztanowate, jeśli łaska: mama nazywa je kasztanowatymi, czy złotymi. Tego samego zdania są o nich wszystkie jej przyjaciółki. Ale nawet z moimi „długimi czerwonymi włosami“ (potrząsnął z rodzajem triumfu bujną swoją czupryną, o której on sam dobrze wiedział, że ma płowy odcień, i dumny był z tej lwiej jej barwy) — nie mógłbym być dziwniejszy niż wasza łaskawość, szanowna pani.

— Nazywa mnie pan dziwną?...

— Oczywiście.

(Po chwili milczenia).

— Myślę, że powinnam już iść spać.

— Takie małe stworzonko powinnoby od wielu godzin już być w łóżeczku, ale czekała pani na pewno na mnie, aby przyjrzeć mi się jak wyglądam, prawda?

— Nie. Wcale nie.

— Jestem pewien, że powodem tego opóźnionego pójścia spać była chęć korzystania z przyjemności, jaką darzy moje towarzystwo. Wiedziała pani, że przyjadę dzisiaj i stąd to czekanie na możność zobaczenia mnie?

— Nie poszłam spać dlatego, że jest tutaj mój ojczulek, a wcale nie kto inny.

— Ślicznie, łaskawa pani. Stanę się na pewno ulubieńcem pani: polubi pani wkrótce moje towarzystwo bardziej jeszcze, niż towarzystwo swego ojczulka, ośmielę się wyrazić przypuszczenie.

Powiedziała dobranoc pani Bretton i mnie; zawahała się, niepewna czy Graham zasługuje na te same względy, ale on w tej samej chwili pochwycił ją i uniósł w górę jedną ręką i tą jedną ręką trzymał ją wysoko ponad swoją głową. Odbicie własne w tej pozycji ujrzała w lustrze, zamieszczonym nad kominkiem. Nagłość, i łobuzowska bezceremonialność tego gestu, a nade wszystko okazany przez Grahama brak szacunku dla jej osoby, były nie do zniesienia.

— Mógłby się pan wstydzić, panie Grahamie! — krzyknęła z oburzeniem — proszę mnie spuścić! — A kiedy stanęła ponownie na własnych nogach na podłodze, dodała z powagą: — Ciekawa jestem, co pomyślałby pan o mnie, gdybym chciała zrobić to samo z panem i podniosła pana jedną ręką (pogroziła mu imponującą górną swoją kończyną) jak służący Warren podnosi małą kotkę.

Powiedziawszy to, wyszła z godnością z pokoju.