W cieniu narcyza. Jak rozpoznać toksyczną relację i uwolnić się z niej - ebook

Zgodnie z wiedzą autorki i wydawcy wszelkie informacje zawarte w niniejszej książce są prawdziwe i kompletne. Książka ta stanowi jedynie przewodnik dla osób pragnących dowiedzieć się więcej na temat zdrowia psychicznego. Nie ma na celu zastępować porad udzielanych przez twojego lekarza, unieważniać ich ani stać z nimi w sprzeczności. Ostateczna decyzja dotycząca opieki zdrowotnej powinna zapaść między tobą i twoim lekarzem. Rekomendujemy stosowanie się do jego/jej zaleceń. Wiadomości zawarte w tej książce mają charakter ogólny i nie stanowią gwarancji ze strony autorki ani wydawców. Autorka i wydawca nie ponoszą odpowiedzialności za sposób wykorzystania niniejszej książki. Imiona i cechy charakterystyczne osób oraz wydarzeń tu opisanych zostały zmienione. Wszelkie podobieństwo do osób żyjących lub zmarłych jest przypadkowe.Nota od tłumaczki

Kwestia płci, a raczej neutralności płciowej w języku staje się coraz powszechniej dostrzegana i nie ma co ukrywać − spędza sen z powiek tłumaczom. Sprawę utrudnia zarówno brak rodzaju gramatycznego w języku angielskim, a jego obecność w języku polskim, jak i poradnikowa forma tekstów psychologicznych, w których autorzy zwracają się bezpośrednio do czytelników.

Rozwiązań problemu jest kilka:

• zastosowanie liczby mnogiej w pierwszej lub drugiej osobie,

• użycie formy bezosobowej,

• wprowadzenie obu form z ukośnikiem (/),

• użycie zamiennie form rodzaju żeńskiego i męskiego.

Żadne nie jest jednak zadowalające i możliwe do zastosowania w dowolnym kontekście.

Niniejsza książka, pisana w atmosferze gabinetu terapeutycznego, jest bezpośrednia i osobista, stąd pierwsze dwie możliwości nie wchodziły w rachubę, gdyż nadwyrężałyby coś znacznie istotniejszego niż rodzaj – charakter i styl tekstu. Zapis z ukośnikiem bywa stosowany przede wszystkim w krótkich formach użytkowych, jak ankieta czy dyplom, w dłuższych tekstach utrudnia lekturę i jest stylistycznie wątpliwy. Z kolei ostatnie rozwiązanie nie ma zastosowania w poradniku, z którego z założenia czytelnicy mogą korzystać „na wyrywki”.

Ponadto w poruszanej tu tematyce płeć nie odgrywa znaczącej roli. Autorka zwraca się do każdego cierpiącego człowieka, człowieka, który, jak się składa, ma w języku polskim rodzaj męski. Zachowanie tego właśnie rodzaju zdało się zatem naturalne.

Decyzja zapadła z uwzględnieniem wszystkich powyższych czynników, w trosce o zachowanie istoty przekazu książki i o wygodę czytelników. Nie była to decyzja ani łatwa, ani w pełni satysfakcjonująca. Tłumacz staje jednak przed tego rodzaju wyborami i bierze za nie odpowiedzialność, co niniejszym czynię.

Uznałam, że takie podejście nie zaburzy odbioru już i tak trudnej z emocjonalnego punktu widzenia treści. Da natomiast możliwość skupienia się na tym, co naprawdę ważne – na próbie zrozumienia i przepracowania przeżytej traumy. Na odzyskaniu siebie i sensu życia.

Czego wszystkim z głębi serca życzę

_Matylda Biernacka_Podziękowania

Przede wszystkim jestem głęboko wdzięczna mojej rodzinie, Sarah i Lucy, za niezłomne wsparcie pośród na pozór niekończących się znaków zapytania, tyrad, furii i łez podczas pisania niniejszej książki. Słuchałyście mnie i kochały, a kiedy nie mogłyście już dłużej słuchać – udawałyście.

Specjalne podziękowanie dla osób, które doświadczyły traumy i powierzyły mi swoje historie. Jesteście ważni i zawsze byliście.

Sharyn Wolf, wyszłaś z siebie i stanęłaś obok, żeby pomóc ledwo znanej dziewczynie, kiedy była na dnie. Twoje czyny pokrywają się ze słowami, a moja rudowłosa osoba kłania ci się w pas z wdzięczności. Dla mojej agentki i honorowej matki chrzestnej Joelle Delbourgo: Dziękuję, że zmieniłaś zdanie. Mojej bratniej duszy i redaktorce Renée Sedliar − wreszcie to ja mogę mieć ostatnie słowo: Jesteś najlepsza. Dziękuję też reszcie zespołu w Da Capo Lifelong.

Ogromne podziękowania należą się Elinor Greenberg, Margalis Fjelstad, Karyl McBride, Reginie Collins, Fionie Steele, Julie Tenenberg, Sharone Weltfreid, Barbarze Mills i Melissie McRitchie.

Mojej bliźniaczej wojowniczce Aletcie McClelland: Twojego serca nie da się ujarzmić. Mojej bliźniaczej wojowniczce Coleen Byrum: Jesteś potęgą natury.

Czułe podziękowanie dla mojego przyjaciela Dona Huddlestona.

Gorące wyrazy wdzięczności dla Lucii Vracin, uzdrowicielki i przyjaciółki.

Dziękuję Barrie Hillman, dyrektorce West Sound Academy, której hojność umożliwiła mojej rodzinie bezpieczną żeglugę podczas sztormów.

I moim siostrom Adrienne Fuson i Erice Fuson: Wasze odrodzenie się niczym Feniks z popiołów stanowi dla mnie drogocenną nagrodę pocieszenia!Przedmowa

Julie L. Hall, dziennikarka i konsultantka do spraw traumy wynikłej z przemocy narcystycznej, osobiście owej traumy doświadczyła i zrobiła to, co należy, by zrozumieć mechanizmy działające w zdominowanych przez narcyza rodzinach.

W książce _W cieniu narcyza_ Julie Hall opisuje szczegółowo skutki, jakie narcystyczne postępowanie jednego członka rodziny – rodzica, partnera czy dziecka – może wywołać u najbliższych. Opisuje różne typy narcystycznego zachowania i sposoby, w jakie każde z nich może prowadzić do naruszania granic, naginania faktów, zniekształceń percepcji, ataków na tożsamość, zaburzonego rozumienia rzeczywistości, a nawet długotrwałych problemów ze zdrowiem fizycznym.

Hall jasno ilustruje techniki, jakie narcyz wykorzystuje, by uzyskać od innych to, czego chce, bez brania odpowiedzialności za własne poczynania – w tym izolację, destabilizowanie rzeczywistości, kontrolę myśli, gaslighting, a nawet terror. Dodatkowo Hall analizuje typowe reakcje członków rodziny na manipulacje narcyza i długotrwałe skutki, jakie powyższe wzorce mogą odciskać na zdrowiu, emocjonalnym dobrobycie, a nawet życiowych wyborach. Mamy tu bogactwo informacji. Listy i przykłady zachowań narcystycznych i ich wpływu na najbliższych, opis zasad i ról w rodzinie, a także osobiste wywiady są wyjątkowo pomocne w głębszym rozumieniu rozmiarów narcystycznych eksploatacji i manipulacji. A strategie dla członków rodziny są praktyczne i pełne współczucia.

Jako autorka _Stop Caretaking the Borderline or Narcissist_ i niebawem mającej swoją premierę książki na temat budowania odporności u dzieci rodziców narcystycznych lub borderline, wiem, jak cenne są to informacje. Hall prezentuje bardzo realistyczne spojrzenie na narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD, _narcissistic personality disorder_) i to, jak doświadczeni traumą muszą uświadomić sobie i przygotować się na przyszłe nadużycia i manipulacje ze strony narcyza. Niesie nadzieję i wgląd w to, jak można pomóc sobie i dzieciom w procesie uzdrowienia.

Jeśli dzieciństwo upłynęło ci z narcystycznym lub egocentrycznym rodzicem…

Jeśli jesteś w związku się z charyzmatyczną, ale dominującą i wymagającą osobą…

Jeśli borykasz się ze zrozumieniem swojego partnera, który powtarzał ci, jaką wspaniałą osobą jesteś, a teraz nie potrafi zobaczyć w tobie nic sympatycznego czy pozytywnego…

Jeśli rozpaczliwie pragniesz zrozumieć, czemu ktoś, kogo kochasz, jest tak podły, arogancki, pogardliwy, agresywny i egoistyczny, kiedy ty tak bardzo starasz się wykazać troskliwością, uważnością i dobrocią…

Ta książka jest dla ciebie.

dr Margalis Fjelstad, LMFT

terapeutka, edukatorka, prelegentka

autorka _Stop Caretaking the Borderline or Narcissist_

Fort Collins, KoloradoWstęp

Witaj. Każdy, kto miał lub ma narcystycznego rodzica, partnera czy inną ważną w życiu osobę, przebył dezorientującą i bolesną drogę, by dotrzeć do tego miejsca. To nie jest klub, do którego ktokolwiek z nas chciałby należeć, a jednak można tu znaleźć nadzieję i mądrość. Ta książka nie wymaże bólu ani nie rozwiąże problemów. Ale jeśli czujesz na to gotowość, pomoże zrozumieć, z czym przyszło ci się zmierzyć, rozjaśni twoje uczucia i pchnie do przodu proces ozdrowienia.

Dzięki internetowi i mediom społecznościowym prędkość, z jaką możemy się dziś dzielić indywidualnymi i zbiorowymi doświadczeniami, jest bezprecedensowa. Rozmawiamy wiele na rozmaite tematy, ale ostatnimi czasy można odnieść wrażenie, że temat narcyzmu pojawia się wszędzie. Dyskurs publiczny na temat narcyzmu jest powszechny jak nigdy dotąd i zalewa świadomość zbiorową niczym tsunami. Przy szacowanych 6,2%¹ ludzkości dotkniętych narcystycznym zaburzeniem osobowości i jeszcze większym odsetku osób z patologicznym poziomem cech narcystycznych, większość z nas tak czy inaczej zetknęła się z tym zaburzeniem, czy to w rodzinie, czy poza nią. A jednak, mimo złej sławy, narcyzm pozostaje podstępnie ukryty i niezrozumiany, a jednocześnie niezwykle traumatyczny przy bliższym zetknięciu.

Najistotniejszą cechą narcystycznego zaburzenia osobowości (NPD, _narcissistic personality disorder_) są zachowania eksploatacyjne i przemocowe, często niewidoczne na zewnątrz relacji. Przemoc narcystyczna przenika do instytucji, ale jej korzenie sięgają warunków domowych, stając się rodzinną plagą, która traumatyzuje dzieci, partnerów i innych krewnych dzień za dniem, niczym kropla drążąca skałę, i może przenosić się z pokolenia na pokolenie.

Osoby, które nie doświadczyły przemocy narcystycznej bezpośrednio, nie potrafią jej sobie wyobrazić i zazwyczaj umniejszają lub całkiem ją odrzucają. Dzieje się tak dlatego, że narcyz działa poza normatywnymi granicami moralności, z upośledzoną empatią i megalomanią maskującą wstyd, którego sam narcyz często w sobie nie dostrzega. Nawet wielu terapeutów nie rozumie narcyzmu i jego druzgocących efektów.

Dotknięci traumą narcystyczną czują się osamotnieni we własnym doświadczeniu, ale rzeczywistość jest taka, że trauma przejawia się w niezwykle podobny sposób we wszystkich relacjach i rodzinach. A to dlatego, że osoby cierpiące na to zaburzenie wykazują stałe wzorce myślenia i zachowania, budujące podobieństwo pomiędzy tymi, którzy stykają się z wygórowanymi żądaniami oraz manipulacjami narcyza. Szczęście w nieszczęściu polega na tym, że doświadczenie przemocy narcystycznej stanowi wspólną płaszczyznę dla tych, którzy jej doznali: wszyscy w jakimś sensie należą do wielkiej poturbowanej rodziny, a odnalezienie cech wspólnych może zapewnić istotną walidację i wgląd potrzebne w procesie uzdrowienia.

W młodości wszyscy przechodzimy przez narcystyczny etap rozwojowy, a jako dorośli mamy cechy narcystyczne, które pomagają nam przetrwać i upominać się o swoje w ogromnym, niejednokrotnie okrutnym świecie. Rodzaj narcyzmu, jaki analizuję w niniejszej książce, to nie prawidłowy „zdrowy” narcyzm ani zwykły egocentryzm. Skupiam się tu na narcystycznym zaburzeniu osobowości, patologicznie upośledzającym zaburzeniu, i jego traumatycznych skutkach dla osób doświadczających zniekształceń poznawczych i przemocy.

Ta książka ma na celu nakreślenie swoistej mapy dla doświadczonych przemocą narcystyczną, którzy poszukują odpowiedzi i strategii radzenia sobie z traumą. Znajdziesz tu szczegółowe wyjaśnienia na temat zaburzenia, w tym jego źródeł i cech. Przeanalizujemy zachowania narcystyczne w związkach i zbadamy role, które odgrywane są w rodzinach zdominowanych przez jednego lub wielu narcyzów. Zidentyfikujemy wzorce przemocy i zaniedbań narcystycznych, a także traumatyzujące efekty, i przyjrzymy się rozlicznym z życia wziętym przykładom pochodzącym z relacji ofiar i z wywiadów z klinicystami. Po drodze omówimy strategie, które możesz wykorzystać, by pomóc sobie i bliskim w leczeniu i przezwyciężeniu traumy.

Książka ta nie ma na celu demonizowania narcyzów. Mają oni głębokie zaburzenie, które jest źródłem cierpienia, i często sami padali ofiarami przemocy. Naturalne jest współczucie dla bólu, który doprowadza ich do takiego stopnia manii wielkości i agresywnej defensywności. Ale osoby z NPD dokonują straszliwych szkód, nie mając przy tym wyrzutów sumienia. Są zaburzeni, pełni złudzeń i wykorzystują innych, zwłaszcza członków rodziny, niezależnie od emocjonalnych, psychologicznych i fizycznych krzywd, jakie wyrządzają.

Tę książkę kieruję do osób, które narcyz skrzywdził: do doświadczonych ze wszystkich klas, grup etnicznych, o różnych przekonaniach religijnych, orientacji seksualnej i tożsamości płciowej. Niezależnie od tego, czy masz (lub miałeś) narcystycznego rodzica, partnera lub krewnego, czy kochasz kogoś, kto z kimś takim żył − ta książka jest dla ciebie. Jeśli zastanawiasz się, czy ważna osoba w twoim życiu jest narcyzem i jak sobie z nią poradzić − ta książka jest dla ciebie. Czy przypadła ci rola kozła ofiarnego, złotego dziecka, czy nieświadomego wspólnika (do terminów tych dojdziemy niebawem) − ta książka jest dla ciebie. Niech będzie światłem wiedzy, wsparcia i walidacji w twoim życiu. Zasługujesz na to i na dużo więcej.

Moja historia

Przez lata pracy jako edukatorka, dziennikarka i poetka nie wyobrażałam sobie, żebym mogła z wyboru pisać o narcyzmie. Kiedy jednak zaczęłam pracować nad wspomnieniami, nie było ucieczki przed twardym spojrzeniem na własne doświadczenia związane z dorastaniem w rodzinie narcystycznej, doświadczenia, które spowodowały w moim życiu trwałe szkody emocjonalne i fizjologiczne. Zaczęłam pisać artykuły i założyłam blog na temat narcyzmu _The Narcissist Family Files_ (narcissistfamilyfiles.com). Osobista droga leczenia się z przeszłości – intensywnego czytania, poszukiwania informacji, autorefleksji, terapii i rozmów z pewnymi kluczowymi osobami, które rozumiały – dała mi już niejaką wiedzę na temat narcyzmu. Kiedy jednak zaczęłam badać temat rzetelnie jako dziennikarka, zdałam sobie sprawę, że muszę się jeszcze wiele nauczyć i przepracować, ale też że mam ogromny zapał, by pomagać innym borykającym się z okołonarcystyczną traumą.

Książka ta czerpie z mojego osobistego doświadczenia, badań, wywiadów z lekarzami i ofiarami, konsultacji i pisania na temat narcyzmu – w szczególności mojej narcystycznej rodziny, w której narcyzm patologiczny jest zakorzeniony i tragicznie przenoszony przez pokolenia. Wiem z autopsji, jak głęboko bolesna, złożona i trwała jest trauma narcystyczna. Czułam się uwięziona, czasem zniszczona, trafiłam też w aż nazbyt wiele ślepych zaułków. W tym procesie nauczyłam się dużo na temat odporności, empatii i siły nadziei i uzdrowienia. Najdrobniejszy bodaj promyk światła przenika ciemność i wskazuje drogę.

Jak korzystać z książki

Książka podzielona została na sześć części, które można czytać po kolei od początku do końca lub fragmentami, które są najbardziej w danej chwili dla ciebie pomocne. Szczegółowy spis treści pozwoli ci łatwiej odnaleźć temat, o którym od razu chcesz przeczytać, jak role w rodzinie narcystycznej, dzielona opieka nad dziećmi z narcystycznym byłym lub funkcjonowanie ze starzejącym się narcystycznym rodzicem. Pomocne może okazać się przejrzenie na samym wstępie terminologii zdefiniowanej w Słowniku, zwłaszcza jeśli zamierzasz czytać nie po kolei. Możesz też zacząć książkę od początku i przejść rozdział po rozdziale. Odkryjesz tu opowieści doświadczonych traumą, których imiona i szczegóły umożliwiające identyfikację zostały zmienione ze względu na anonimowość.

Jakkolwiek zdecydujesz czytać tę książkę, mam nadzieję, że przeczytasz ją w całości. Na pewno znajdziesz takie rozdziały, które na pierwszy rzut oka wydadzą ci się niezwiązane z twoją sytuacją, ale tak naprawdę będą się do niej pośrednio odnosiły. Na przykład dorosłe dzieci narcyzów, niebędące w związku z narcystycznym partnerem, zapewne i tak skorzystają na przeczytaniu części IV _Partnerzy narcyza_, aby zyskać wgląd we współuzależnionego rodzica, wzorce współuzależnienia i ról dziecięcych. Partnerzy narcyzów natomiast mogą skorzystać na przeczytaniu części V _Dzieci narcyza_, aby zrozumieć minioną lub bieżącą dynamikę rodziny i sposoby, w jakie można pomóc dzieciom. A nawet jeśli znasz detale na temat NPD, pewnie odnajdziesz ważne informacje w części II _Narcystyczne zaburzenie osobowości_, która wyjaśnia powszechnie wskazywaną listę dziewięciu kryteriów NPD zgodnie z Amerykańskim Towarzystwem Psychiatrycznym (APA, American Psychiatric Association) i analizuje inne aspekty tego zaburzenia.

Rzecz w tym, że relacje narcystyczne nie zdarzają się przypadkowo. Niemal zawsze działa tu szerszy wzorzec, który łączy nasze wychowanie z tym, jak żyjemy i jakich dobieramy partnerów, przyjaciół, szefów i innych dorosłych. Jako osoba, która doświadczyła traumy, a zarazem pisarka, wierzę w moc i odkupienie przepracowanego życia. Celem tej książki jest dla mnie zaoferowanie właściwej kombinacji zarówno szerszej perspektywy, jak i detali, czytelnikowi usiłującemu zrozumieć własne doświadczenia i pójść do przodu, wkraczając na istotną ścieżkę uzdrowienia.

Część I _Odzyskaj swoje prawa_ ukazuje kontekst twojego doświadczenia z przemocą narcystyczną, definiując prawa człowieka i sposób oraz przyczynę ich łamania przez narcyza. Wyciągam rękę do wszystkich wyłaniających się zza pierwszej obronnej linii zaprzeczenia i obwiniania się, by zacząć konfrontować się z dehumanizacją życia z narcyzem. Pozwalam uprawomocnić się waszej potrzebie utożsamienia się z patologią narcystyczną, nawet – albo szczególnie – jeśli sam narcyz tego nie zrobi.

Część II _Narcystyczne zaburzenie osobowości_ konfrontuje się bezpośrednio z NPD. Interpretuje przyjęte kryteria diagnostyczne dla NPD i oferuje parę dodatkowych punktów widzenia na to zaburzenie. Identyfikuje przyczyny narcyzmu i przygląda się bliżej upośledzonej empatii narcyza i jej wpływom na innych. Opisuje typy narcyzów, w tym utajonego, ekshibicjonistycznego i złośliwego, bada, dlaczego i w jakim stopniu NPD jest zaburzeniem przemocowym, a także analizuje wzorce przemocy narcystycznej. Część II kończy poważny i rzadko poruszany problem konsekwencji zdrowotnych u ocalałych z traumy przemocy narcystycznej, w tym wywiady z lekarzami i spojrzenie na złożony zespół stresu pourazowego (CPTSD, _complex post-traumatic stress disorder_).

Część III _Rodzina narcystyczna_ zagłębia się w kolejny fundamentalny, ale mniej badany obszar: rodzinę narcystyczną, w tym niepisane zasady i role przypisywane członkom rodziny. Identyfikuje wzorce, które definiują życie rodzinne, takie jak izolacja, wybuchy wściekłości, projekcje, zawstydzanie, gas­lighting, triangulacja, kampania oszczerstw, zniekształcenia poznawcze i inne tragedie. Podejmuje również kwestię narcystycznej „miłości” i „pogardy”, a także realiów wielopokoleniowego narcyzmu i nadziei na przerwanie cyklu.

_Partnerzy narcyza_ to temat części IV, która zaczyna się od analizy wzorców narcystycznej relacji, od romansu po dewaluację i zerwanie, a także sposób, w jaki można ocenić, czy partner jest narcyzem. Bada współuzależnienie i więź przez traumę oraz sposoby wyjścia z nich i strategie radzenia sobie z narcystyczną relacją lub wydostania się z niej. Część IV przygląda się też realiom rodzicielstwa z narcystycznym partnerem i narcystycznym byłym partnerem, w tym sposobom wspierania dzieci i pomagania im w radzeniu sobie z rolami rodziny dysfunkcyjnej. Część tę zamyka analiza alienacji rodzicielskiej.

Część V _Dzieci narcyza_ przygląda się bardzo uważnie doświadczeniom dzieci w rodzinach narcystycznych, poczynając od narcystycznych stylów rodzicielskich, w tym idealizacji, dewaluacji, parentyfikacji, zaniedbaniom, pochłonięciu, infantylizacji, nadmiernej pobłażliwości i przesadnym pochwałom. Bada realia dziecięcych ról bohatera, kozła ofiarnego, złotego dziecka, zagubionego dziecka i maskotki, a także wpływu tych ról na dorosłe życie i sposobów, w jakie można wydostać się z ich pułapki. Część V zajmuje się również zagadnieniem, jak i dlaczego narcystyczni rodzice dzielą swoje dzieci, sposobami radzenia sobie z rodzeństwem w roli złotego dziecka i relacjami między rodzeństwem w życiu dorosłym.

Wreszcie część VI _Jak uwolnić się od skutków przemocy narcystycznej_ skupia się na pokonaniu traumy płynącej z przemocy narcystycznej. Rozpoczyna się od strategii przepracowywania traumy, w tym zrozumienia żałoby i jej postaci, ponownej oceny historii z dzieciństwa, zakończenia cyklu przy następnym pokoleniu i odnalezienia stosownej pomocy terapeutycznej. Analizuje sposoby radzenia sobie z kimś, kto ma osobowość narcystyczną, od interpretowania „miłego” zachowania, przez ustanawianie granic (w tym zerwanie kontaktu), po radzenie sobie ze starzejącym się narcystycznym rodzicem. Część VI przedstawia liczne strategie leczenia i przygląda się zaufaniu wobec własnej intuicji, przepracowywaniu skróconego poczucia przyszłości, wykonaniu inwentarza, zaakceptowaniu wrażliwości i przyjęciu na powrót wewnętrznych wygnańców. Książkę kończy ostatnia lekcja na temat społecznego narcyzmu, roli wybaczenia i uzdrawiające wnioski.

W trakcie czytania pamiętaj, by być dla siebie cierpliwym. Mierzenie się z bolesną prawdą o własnej rodzinie, związku czy sobie samym jest zawsze trudne i wymaga czasu. Być może będziesz musiał pewne części przeczytać wielokrotnie, a inne odłożyć na później. Najprawdopodobniej zorientujesz się, że zrozumienie przychodzi falami, niektóre rzeczy szybko wypływają na powierzchnię, a inne tkwią uparcie poza zasięgiem. Pracuj dalej. Jesteś tego wart.

1 F.S. Stinson, D.A. Dawson, R.B. Goldstein i in., _Prevalence, Correlates, Disability, and Comorbidity of DSM-IV Narcissistic Personality Disorder: Results from the Wave 2 National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions_, „Journal of __ Clinical Psychiatry”, 2008, 69(7): s. 1033–1045. https://www.psychiatrist.com/jcp/article/Pages/2008/v69n07/v69n0701.aspx.Rozdział 1
Poznaj swoje prawa

Jeśli w twoim otoczeniu żyje narcyz, czy to rodzic, czy inny członek rodziny, partner, przyjaciel czy jakaś ważna dla ciebie osoba, jedno jest pewne: twoje podstawowe prawa człowieka były i są naruszane. Twoja godność, integralność i podstawowe wolności były i są na niezliczone sposoby nadszarpywane i ograniczane. To dlatego odczuwasz rezygnację, zniewolenie, dezorientację, złość, masz wrażenie, że choruje twoja dusza, a może i ciało. Dodatkowo sprawy znacząco pogarsza to, że osoba, która narusza twoje człowieczeństwo, to ktoś bliski – ktoś, na kim ci zależy, i komu, jak mogłoby się wydawać, zależało na tobie.

Narcyzi naruszają prawa człowieka

W 1948 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła Powszechną Deklarację Praw Człowieka², na podstawie której kraje na całym świecie ustalają, co oznacza bycie człowiekiem i co jako gatunek uznajemy za warte prawnej ochrony. Dokument ten określa trzydzieści zasadniczych praw należnych każdemu człowiekowi. Przyjrzyjmy się paru szczególnie istotnym w odniesieniu do osobowości narcystycznej.

1. Równość względem praw i wolności

Myśl, że każdemu na równi należą się te same prawa i wolności, jest z gruntu sprzeczna z osobistymi przekonaniami narcyza. Wbrew idei równości i władzy wspólnotowej, narcyz ma poczucie wyższości i przekonanie, że zasługuje na szczególne względy. Dla niego świat opiera się na sztywnej i uproszczonej hierarchii wygranych i przegranych, silnych i słabych, tych, którym się należy, i tych, którym nie – a demokracja na tym cierpi³. Gdyby narcyz miał uznać, że z samego istnienia każdy człowiek ma taką samą wartość, rozpadłoby się jego złudzenie wyższości i nie pozostawiło mu żadnej ochrony przed leżącym u podstaw poczuciem jego nijakości i braków. Może twierdzić, że wierzy w równość, a nawet potępiać niesprawiedliwość, ale we własnym życiu jest tyranem.

2. Równa ochrona prawna

Narcyz sądzi, że jest ponad prawem. Podobnie jak w przypadku równych praw i wolności, koncepcja równej ochrony prawnej stoi w sprzeczności z narcystycznym oczekiwaniem uprzywilejowanego traktowania. Z perspektywy narcyza przepisy prawne i konstrukty społeczne przydają się jedynie o tyle, o ile chronią jego dostęp do szczególnej społecznej pozycji i wolności. Manipuluje, wykorzystuje i narusza prawa oraz systemy prawne dla własnych korzyści w takim stopniu, w jakim wierzy w możliwość uniknięcia konsekwencji, jednocześnie ochoczo używając tych samych instytucji do ograniczania i karania innych. Nie ma lepszego przykładu niż narcystyczny małżonek/rodzic, który kłamie i manipuluje w sądzie, by ukarać swojego eks lub kontrolować dzieci, niezależnie od wyrządzanej im krzywdy.

3. Wolność od traktowania w sposób okrutny lub poniżający

Z powodu niedojrzałości emocjonalnych potrzeb, wygórowanego poczucia własnych praw i dysfunkcji empatii narcyz zachowuje się zazwyczaj okrutnie i poniżająco w stosunku do innych. Uważa, że w życiu wygrać może tylko jedna osoba i nie istnieje tyle władzy, poczucia wartości, szacunku czy miłości, by wystarczyło dla wszystkich, więc porażka reszty konieczna jest dla jego zwycięstwa. Bez wahania wzbudza poczucie winy, upokarza czy wykorzystuje innych dla własnej „wygranej”, a także stosuje przemoc, aby uzyskać przewagę.

4. Prawo do prywatności i wolność od ataków uwłaczających honorowi lub dobremu imieniu

Narcyz niewiele ma szacunku dla prywatności i autonomii innych osób. Ponieważ widzi rzeczywistość przez wąski pryzmat własnego egoizmu i brakuje mu zrozumienia dla perspektywy i uczuć innych ludzi, ma tendencję do uprzedmiotawiania ich i nieuznawania ich indywidualnego człowieczeństwa. Jeśli odpowiada to jego potrzebom, narusza granice i atakuje wypaczaniem rzeczywistości, aluzjami, kłamstwami i oszczerstwami.

5. Wolność myśli

To fundamentalne prawo jest tak nieodłącznie związane z istnieniem, że nie da się go podważyć. Jednak w relacji z narcyzem samodzielne myślenie i posiadanie własnych przekonań stanowi zagrożenie, które należy stłumić. Narcyz domaga się przytakiwania i wykorzystuje przesłuchiwanie, zastraszanie, wpędzanie w poczucie winy oraz niezliczone inne taktyki, by osiągnąć cel. W idealnym dla niego wszechświecie kontrolowałby myśli wszystkich ludzi wkoło. A to dlatego, że ma na temat swój i otaczających go ludzi ugruntowane wyobrażenia, które jego zdaniem wszyscy powinni podzielać. Wyobrażenia te mają różną specyfikę, ale zawsze potwierdzają wyolbrzymione przeświadczenie o własnej wyjątkowości i prawach, co ma łagodzić leżące na dnie poczucie wstydu i zwątpienia w siebie. We własnej głowie narcyz uznaje się za kogoś wybitnego – mądrzejszego, silniejszego, atrakcyjniejszego, bardziej szlachetnego, hojniejszego, zabawniejszego, seksowniejszego, o większych osiągnięciach – lista ta nie ma końca. Oczekuje, że inni będą podtrzymywać takie wyobrażenie, pielęgnując jego potrzebę, by uznano go za kogoś godnego podziwu i lepszego traktowania. Każdy, kto odstępuje od takiego scenariusza, zagraża narcystycznej potrzebie kontrolowania konkretnego wyobrażenia. Taka osoba musi zostać przywołana do porządku lub zniesławiona, a może wręcz usunięta ze scenariusza.

6. Wolność ekspresji

Oprócz tłamszenia wolności myśli, narcyz próbuje kontrolować to, co wyrażają inni, szczególnie na temat jego samego lub czegoś, co uzna za odnoszące się do jego osoby. Narcyz ma problem z wolnością ekspresji osób z jego otoczenia z tych samych powodów, dla których widzi zagrożenie w wolności myśli. Czuje się zmuszony i uprawniony do przeforsowania własnej woli niezależnie od woli innych, aby wykreować taką wersję rzeczywistości, najbardziej choćby wypaczoną, która pozostaje w zgodzie z jego potrzebami.

Koniec z wypieraniem

Jeśli doznałeś naruszenia swoich praw z rąk jednego lub kilku narcyzów, to twoja integralność i samoocena stały się celem. Te części ciebie, które razem tworzą i podtrzymują cię jako zintegrowaną, zdrową osobę, znalazły się pod ostrzałem. Szczególnie jeśli narcyz w twoim życiu miał nad tobą jakąś władzę – podkopywano twoją wartość, atakowano z zasadzki i krzywdzono emocjonalnie, a może i fizycznie. Możesz sobie powtarzać, że to nic takiego, a te nadużycia i zaniedbania zdarzają się w innych związkach czy rodzinach, ale nie w twojej. Możesz wierzyć, że narcyz jest tak ważny, wyjątkowy lub potrzebujący, że zasługuje na pobłażliwość. Pewnie winisz samego siebie lub czujesz się w jakiś sposób odpowiedzialny za zachowanie narcyza, powtarzając sobie to, co narcyz stale mówi lub sugeruje – że to ty jesteś w błędzie i musisz się zmienić.

Zaprzeczanie rzeczywistości może stanowić na krótką metę pomocną ochronę przed przytłaczającymi odczuciami⁴. Odsuwanie od siebie bolesnych prawd daje szansę na przepracowanie lęków i przygotowanie się na stawienie czoła wyzwaniom. Wyparcie jest czymś naturalnym, a wręcz do jakiegoś stopnia koniecznym u dzieci wychowujących się w narcystycznych domach. Może osłonić przed rzeczywistością, której jeszcze nie potrafimy zrozumieć, i pomaga chronić nas przed niebezpieczeństwami, do radzenia sobie z którymi nie mamy jeszcze narzędzi. Wyparcie nabiera jednak toksycznych cech kłamstwa, kiedy pozwalamy, by nas paraliżowało, i wykorzystujemy je, by – unikając podejmowania właściwych działań – chronić samych siebie i naszych bliskich. Na dłuższą metę wypieranie daje oprawcy pole do działania i naraża nas i innych na dalsze nadużycia. Z czasem wyparcie staje się problemem samym w sobie, który sprawia, że nie możemy wykonać żadnego ruchu. Powtarzanie, że nie pada, kiedy pada, nie uchroni nas przed zmoknięciem, ale powstrzymuje nas przed schronieniem się i ogrzaniem. Inni mogą patrzeć na nas i zastanawiać się, czemu udajemy, że nie jesteśmy mokrzy i zziębnięci. Mogą zachęcać nas, żebyśmy poszli z nimi do miejsca, które jest bezpieczne i wygodne. Ale dopóki nie przestaniemy zaprzeczać rzeczywistości i nie uznamy, że pogoda jest, jaka jest, będziemy coraz bardziej mokrzy, zmarznięci i osamotnieni.

Odzyskaj swoje prawa

Nawet kiedy aktywnie mierzymy się z naszym wyparciem, wciąż trudne może okazać się uporządkowanie tego, co się wydarzyło i wciąż może nam zagrażać. Osoby z narcystycznym zaburzeniem z definicji przypisują własny wstyd innym, stale obwiniają ich o własne problemy i naruszają emocjonalne, psychologiczne i fizyczne granice. Jako osoba, która była chronicznie zawstydzana, oskarżana i której granice przekraczano, możesz z dużym prawdopodobieństwem czuć dezorientację i brak wiary w siebie. Możesz mieć poczucie, świadome lub nie, że w pewnych aspektach jesteś kimś gorszym: mniej ważnym, mniej wartym, mniej dobrym, zasługującym na mniej. Potrzebujesz przypominania o przyrodzonych ci prawach człowieka, prawach, które należą się nam wszystkim⁵.

1. Masz prawo do własnych myśli i przekonań.

2. Masz prawo do niezgody z innymi.

3. Masz prawo, by nie dzielić się swoimi myślami.

4. Masz prawo do wolności wyrażania siebie.

5. Masz prawo kochać lub nie kochać kogo sobie życzysz.

6. Masz prawo do własnych uczuć.

7. Masz prawo nie czuć tego, co czują inni, lub co chcieliby, żebyś czuł.

8. Masz prawo do równego traktowania.

9. Masz prawo do traktowania z szacunkiem.

10. Masz prawo do wspierania własnych potrzeb.

11. Masz prawo do wspierania potrzeb twoich bliskich.

12. Masz prawo do prywatności i godności.

13. Masz prawo do chronienia się i bronienia przed atakiem.

14. Masz prawo do równej ochrony prawnej.

15. Masz prawo do osobistego bezpieczeństwa i ochrony.

Jeśli wydaje ci się, że to zbyt wygórowane oczekiwania, spytaj samego siebie czemu. Czemu nie zasługujesz na te prawa? Czemu narcyz z twojego otoczenia zasługuje na nie, a ty nie? Dlaczego narcyzowi wolno naruszać twoje prawa?

Dostrzeż hipokryzję narcyza

Sedno sprawy: dla narcyza jego własne potrzeby będą zawsze ważniejsze niż twoje. To osoba o patologicznym zaburzeniu, które odróżnia ją od ludzi neurotypowych. Osobom niezaburzonym wyjątkowo trudno pojąć sposób myślenia narcyza. Pełen jest hipokryzji i sprzeczności, które nie tworzą intuicyjnej całości dla kogoś emocjonalnie stabilnego.

Narcyz:

1. jest głęboko egoistyczny, ale brak mu rdzennego ja,

2. odrzuca zdolności i osiągnięcia innych i przecenia własne,

3. odczuwa intensywny wstyd i z łatwością zawstydza, a także obwinia innych,

4. jest wysoko wrażliwy na zniewagi i krytykę, a jednocześnie hiperkrytyczny wobec innych,

5. oczekuje, że wszystko mu ujdzie na sucho, ale jest nietolerancyjny i pamiętliwy,

6. oczekuje uwielbienia, ale innych traktuje z obojętnością lub pogardą,

7. wymaga lojalności i poparcia, ale bez trudu zdradza i porzuca,

8. żąda prawa do kontroli, ale nie bierze na siebie niemal żadnej odpowiedzialności,

9. w działaniu kieruje się tylko własnymi korzyściami, ale oczekuje hojności,

10. nie okazuje szacunku, ale żąda szczególnego traktowania.

Nadmierna u narcyza kompensacja wewnętrznej pustki i wstydu zdaje się oburzająca, bo taka właśnie jest. Jego podwójne standardy są niesprawiedliwe i nieracjonalne, ale w jego zaburzonym umyśle wyglądają sensownie. Choroba narcyza budzi litość, lecz jest niebezpieczna. Poznawczo narcyz to człowiek dorosły, a emocjonalnie – raczkujące dziecko. Czy sądzisz, że małe dziecko zrozumie twoje uczucia, zadba o twoje potrzeby, podejmie za ciebie decyzje albo będzie rodzicem?

Zrozum własny gniew

Jeśli dane ci było posmakować narcystycznych nadużyć, z całą niemal pewnością odczuwasz gniew. Możesz jednak nie zdawać sobie z niego sprawy, bo narcyz nauczył cię na wiele sposobów, że nie ponosi odpowiedzialności – że to, co czujesz w związku z jego zachowaniem, jest niewłaściwe, niesprawiedliwe i zawinione przez ciebie. Możesz być zdezorientowany i zawstydzony swoim gniewem, bo narcyz przeniósł na ciebie własny gniew, twierdząc, że to ty masz problemy ze złością. Być może przekształcasz ten gniew i kierujesz ku sobie pod postacią nadmiernie krytycznej samooceny i autosabotażu. Może próbujesz zagłuszyć go alkoholem, narkotykami, samookaleczaniem, hazardem, zakupami czy innymi kompulsywnymi zachowaniami. Ważne, by zaakceptować, że czujesz złość i że twoja złość wobec prześladowań narcyza jest stosowna i uprawniona. Gniew sam w sobie nie jest niczym złym. Gniew to zwykła emocja, zajmująca prawomocne miejsce w naszym życiu. Złość pomaga nam bronić się przed atakiem i krzywdą. Dodaje nam odwagi do podjęcia koniecznych działań w celu ochrony siebie i innych oraz walki o sprawiedliwość.

Ważne jednak, by zrozumieć, że gniew ma swoje źródło w poczuciu niesprawiedliwości i krzywdy. Jeśli potrafisz pobyć ze swoim gniewem i odkryć kierujące nim zranienie i uczucie naruszonych granic, jesteś w stanie w pełni dojrzeć emocje i przeanalizować ich pochodzenie. Choć gniew z pewnością potrafi nam w pewnych sytuacjach pomagać, może też paraliżować lub prowadzić destrukcyjną drogą, która przyczynia się jedynie do kolejnych problemów. Zrozumienie krzywdy – niezaspokojonych potrzeb – kierującej naszym gniewem umożliwia pracę z emocjami, a nie przeciw nim. Odkrycie, czego tak naprawdę nam trzeba, to pierwszy krok do znalezienia sposobu, by te potrzeby zaspokoić.

Zrozum własne potrzeby

Jedzenie i picie to potrzeby. Miłość, przynależność, bezpieczeństwo, zaufanie i poczucie celu to potrzeby. Alkohol potrzebą nie jest. Zaburzone odżywianie nie jest potrzebą. Kompulsywne uprawianie seksu nie jest potrzebą. To sposoby, w które próbujemy się uspokoić lub kontrolować to, co poza naszą kontrolą. Jeśli nie rozumiemy własnych uczuć i potrzeb, nasze starania, by poprawić sobie samopoczucie lub przejąć kontrolę, dają wręcz odwrotny skutek i przysparzają nam dodatkowych problemów. Częstokroć podejmujemy je, żeby odwrócić uwagę od leżących głębiej problemów, z którymi nie czujemy się na siłach mierzyć. Podobnie jak wyparcie, poszukiwanie dystrakcji to zrozumiała technika uśmierzania bólu. Tego rodzaju ucieczka stanowi jednak tymczasowe rozwiązanie, które przedłuża lekceważone zranienia i finalnie je powiększa. Uniemożliwia nam dostrzeżenie w pełni samych siebie i naszej sytuacji i hamuje zdolność do odnalezienia sposobu, by zaspokoić potrzeby. Narcyz zawsze zaniedbuje nasze potrzeby na rzecz własnych i może nas aktywnie zawstydzać lub karać za ich posiadanie. Nasze potrzeby jednak nie znikają, jakkolwiek byśmy chcieli i starali się je stłumić. Posiadanie potrzeb to świadectwo życia.

2 Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych, _Powszechna Deklaracja Praw Człowieka_, UNESCO, Paryż 1948.

3 M. Marchlewska, K.A. Castellanos, K. Lewczuk i in., _My Way or the Highway: High Narcissism and Low Self-Esteem Predict Decreased Support for Democracy_, „British Journal of Social __ Psychology”, 2019, 58(3): s. 591– 608.

4 _Stuck in Denial? How to Move on_, Mayo Clinic, 14 kwietnia 2017 . https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/adult-health/in-depth/denial/art-20047926.

5 Zaczerpnięte z _Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka_, UNESCO, 1948.