W kręgu architektury narodowego romantyzmu w krajach nordyckich w XIX i na początku XX wieku. Problemy architektoniczne, urbanistyczne i estetyczne - ebook

mojemu Mistrzowi, Pani Prof. dr hab. Zdzisławie Tołłoczko

OD AUTORKI

Książka powstała na podstawie rozprawy doktorskiej, do której badania prowadzono w latach 2013–2017, napisanej (pod innym nazwiskiem) pod kierunkiem promotor prof. dr hab. Zdzisławy Tołłoczko, zatytułowanej Architektura narodowego romantyzmu w XIX i na początku XX wieku w krajach nordyckich oraz ich wpływ na krainy ościenne. Problemy architektoniczne, urbanistyczne i estetyczne i obronionej na Politechnice Krakowskiej w czerwcu 2017 roku.

To see a World in a grain of Sand

And a Heaven in a Wild Flower

Hold Infinity in the palm of your hand

And Eternity in an Hour

Zobaczyć świat w ziarenku piasku

Niebiosa w jednym kwiecie z lasu

W ściśniętej dłoni zamknąć bezmiar

W godzinie – nieskończoność czasu

William Blake (tłum. Z. Kubiak)

Wstęp

Czym jest architektura? „O Fajdrosie, powiem ci rzecz osobliwą: kiedy komponuję jakąś siedzibę (wszystko jedno: bogów czy ludzi) i kiedy szukam jej formy z miłością, przykładając się, by stworzyć przedmiot, który uraduje oczy, nawiąże dialog z umysłem, zgodzi się z rozsądkiem i potrzebami użytku , zdaje mi się, że moje ciało jest jej częścią”1. „Sądzę, że budując – powiedział z uśmiechem – zbudowałem samego siebie”2. Poprzez formę architektury skandynawskiej można dostrzec człowieka ukształtowanego przez kulturę północy Europy, jego aspiracje i marzenia. Architektura ta dedykowana jest ludziom, ich wygodzie i komfortowi, a świadczy o tym jej skala oraz funkcjonalność. Można to powiedzieć nie tylko o architekturze, ale i o artystycznym rzemiośle skandynawskim, mającym przecież ugruntowaną, wielowiekową tradycję. Nordycka architektura i sztuka użytkowa mają ze sobą wiele wspólnego: głęboki szacunek dla przyrody, obecność genius loci, wyczucie ludzkich potrzeb, również emocjonalnych; obie reprezentują humanistyczny etos, którego korzenie głęboko tkwią w pradawnej religii Skandynawów. Są to cechy tak bardzo typowe i charakterystyczne dla dzieł artystów północnych rejonów Europy, wynikające z atmosfery i specyfiki miejsc oraz czasu ich powstania. A przecież sztuka skandynawska ma wyraziste, odmienne oblicze, posiada emocjonalną siłę, wyjątkową duchową głębię i wypowiada się poprzez bogaty zakres tematyczny i stylistyczny, a przy tym wszystkim jest mocno osadzona w zachodnioeuropejskiej tradycji artystycznej. Pomimo niekiedy wyraźnych różnic pomiędzy nordyckimi narodami łączy je: wspólna historia, położenie geopolityczne państw, wspólna kultura i religia. Wszystko to znalazło swoje odzwierciedlenie w sztuce. Tajemnica, niepokój, tak znamienna melancholia są echem surowego i nieprzyjaznego klimatu, długich, mroźnych i mrocznych zim, niedostępnej przyrody. Pomimo trudnych warunków życia przywiązanie do domu i ziemi przełożyło się na szczególne wyczucie mistyki miejsca, specyfiki własnego regionu. Wrażliwość i żywa wyobraźnia pozwoliły artystom zamieszkującym wioski i samotne farmy przekazać nastrój i atmosferę Północy w swojej sztuce. A ta z kolei stała się źródłem inspiracji dla XIX-wiecznych architektów, malarzy i rzeźbiarzy. Na początku XX wieku odwiedzający ratusz miejski w Kopenhadze (dzieło arch. Martina Nyropa, 1893–1905) komentowali żywo podziwiany obiekt, zachwycając się nowymi materiałami, niezwykłym charakterem ukształtowanych przestrzeni wewnątrz budynku. Sale ratusza dekorowane były bowiem licznymi motywami z duńskiej historii i nordyckiej mitologii, a szczególnie liczne inskrypcje w holu głównym upamiętniały najważniejsze wydarzenia z historii miasta. Z kolei ratusz miejski w Sztokholmie (projektu arch. Ragnara Östberga, 1911–1923) jeszcze długo po inauguracji w roku 1923 uznawany był za przykład nowoczesnej szwedzkiej architektury. Tutaj również motywy mitologiczne, zdobiące wnętrza, przeplatały się z folklorem, widocznym w detalu czy motywach malarskich. Podobnie zresztą jak w przypadku dworca kolejowego w Helsinkach (arch. Eliel Saarinen, 1907–1914) czy zameczku Oscarshall w Bygdøy koło Oslo (arch. Johan Nebelong, 1847–1852). Z nowymi inspiracjami formami przyrodniczo-krajobrazowymi spotykamy się natomiast w elewacji frontowej kościoła Hallgrimura w Reykjavíku (arch. Guðjon Samúelsson, 1945–1986). W Skandynawii wzory inspirowane lokalną florą i fauną przenikały dekorację przedmiotów codziennego użytku przez stulecia i dlatego nie dziwi nas fakt, że właśnie tu powstała organiczna odmiana modernizmu, reprezentowana tak znakomicie przez Alvara Aalto, Arne Jacobsena czy Tapio Wirkkala. A w rzeczywistości owi wielcy i wspaniali byli uczniami architektów tworzących właśnie w duchu narodowego romantyzmu. Można tu wymienić Eliela Saarinena, Armasa Lindgrena, Larsa Soncka i wielu innych. Należy pamiętać, że choć moderniści zrezygnowali z inspiracji narodowych czy historycznych, negując ich zasadność, to nie sposób nie zaznaczyć, iż od wcześniejszej generacji nauczyli się wiele, jeśli chodzi o zrozumienie i wyczucie estetyki oraz socjalnych i politycznych ideałów. Style narodowe były inspirowane przede wszystkim tradycją architektury ludowej, inaczej nazywanej wernakularną, a nawiązywanie do tego typu budownictwa wiązało się w przeszłości (jak i obecnie) z pojęciem regionalizmu. Regionalizm jest pojęciem bardzo szerokim, związanym z ekonomią, filozofią oraz polityką, a ten architektoniczny to nic innego jak sprzeciw wobec uniformizacji środowiska kulturowego – jest tym samym reakcją wobec globalizmu. Pojęcie „regionalizm krytyczny” spopularyzował Kenneth Frampton w 1983 roku, sugerując konieczność czerpania z dorobku architektury współczesnej, ale w sposób krytyczny, z uwzględnieniem wartości kontekstu miejsca. Współcześni architekci, których prace łączy się z regionalizmem krytycznym, to: Charles Correa, Ray Rewal czy Tadeo Ando, natomiast w krajach skandynawskich ten nurt reprezentowany jest przez Jana Gezeliusa, Gunnara Mattssona, Ove Hidemarka oraz Görana Manssona3. W kontekście poniższej rozprawy interesujące jest to, że regionalizm krytyczny zyskał popularność w krajach o silnych tradycjach architektury narodowej, takich jak choćby Szwecja. Pytam zatem za Paulem Ricoeurem: „ jak się unowocześnić, a równocześnie powrócić do źródeł? Jak rozbudzić dawną, uśpioną kulturę i wejść w krąg cywilizacji powszechnej?”4. To pytanie będzie myślą przewodnią podczas opracowywania rozprawy na temat narodowego romantyzmu w architekturze i sztuce krajów nordyckich.

1 P. Valéry, Eupalinos ou l’architecte, Paris 1944, s. 23.

2 Ibidem, s. 19.

3 J. Szewczyk, Regionalizm w teorii i praktyce architektonicznej, „Teka Komisji Architektury, Urbanistyki, Studiów Krajobrazowych O/PAN w Lublinie” 2006, t. 2, s. 106.

4 P. Ricoeur, Podług nadziei. Odczyty, szkice, studia, tłum. S. Cichowicz et al., Warszawa 1991, s. 169.

Czy idee narodowego romantyzmu, zjawiska wiążącego się nierozerwalnie z wiekiem XIX, mogą mieć swój twórczy wkład w rozwój architektury europejskiej XXI wieku? Czy kraje nordyckie są reprezentatywne, jeśli chodzi o ten nurt w architekturze i sztuce, i co w takim razie wyróżnia je na tle państw bałtyckich? To wielowymiarowe zjawisko w kulturze XIX-wiecznej, jakim jest narodowy romantyzm, mające swe odbicie w niemal wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności, pozostawiło po sobie trwały ślad. Duch narodowego romantyzmu jest wciąż żywy, zmienił jedynie swoją postać, środki wyrazu. Aby podjąć się próby znalezienia odpowiedzi na powyższe pytania, w rozdziale pierwszym poddane zostaną analizie różne aspekty kultury nordyckiej, które podlegały wpływom narodowego romantyzmu. Według historyka sztuki Maxa Dvořáka zależności pomiędzy różnymi dziedzinami życia ludzkiego są faktem, i to właśnie z inspiracji pracami badawczymi tego naukowca powstała treść rozdziału pierwszego. Drugi rozdział prezentuje wybrane obiekty architektoniczne w powiązaniu z uzupełniającymi je w aspekcie artystycznym, rzeźbą architektoniczną oraz malarstwem. Epoka romantyzmu sięga po antyczną tradycję syntezy sztuk, nazywając to wspólnotą sztuk (correspondance des arts) czy też za filozofem Karlem Trahndorffem – sztuką uniwersalną bądź Gesamtkunstwerk. W poniższej rozprawie, podążającej śladem twórców sztuki narodowo-romantycznej, jak i poglądów filozoficznych tego okresu, rozwijana jest myśl o architekturze historyzującej jako o dziele totalnym. Rozdział trzeci daje odpowiedź na pytanie o aktywną i twórczą obecność idei narodowego romantyzmu w architekturze i sztuce krajów europejskich, w czasach współistnienia dwóch przeciwstawnych sił: globalizmu i regionalizmu. Tym samym rozdział trzeci jest wstępem do ostatniego, czwartego rozdziału, przedstawiającego wpływ twórców nordyckich na kraje sąsiednie – nadbałtyckie, przyglądającemu się przepływowi idei i wiedzy pomiędzy wybranymi państwami ościennymi.

W trakcie przeprowadzanych przeze mnie badań nad literaturą interesująca oraz wartościowa pod względem naukowym okazała się możliwość ukazania architektury północnego obszaru Europy w szerszym kontekście historycznym oraz kulturowym. Możliwość ta wynikała z faktu braku krajowych opracowań naukowych, przedstawiających architekturę narodowego romantyzmu z tej właśnie perspektywy. Dzięki kompletnemu spojrzeniu na omawianą problematykę będę chciała ukazać wpływy i zależności kulturalne oraz polityczne i gospodarcze, kształtujące charakter powstającej w tym okresie architektury. W konsekwencji wybrałam metodologię badań nad sztuką autorstwa Maxa Dvořáka, na podstawie której przeprowadzę analizę poszczególnych zabytków architektonicznych. Badania, które prowadziłam w związku z opracowaniem rozprawy naukowej, doprowadziły do pojawienia się następujących wniosków: tematyka narodowego romantyzmu w architekturze i sztuce krajów nordyckich to nurt w polskiej literaturze naukowej rzadko podejmowany. Reprezentują go nieliczne artykuły, zaledwie wzmianki w opracowaniach dotyczących historii architektury. Brakuje monografii rozpatrującej ten niezwykle złożony nurt w architekturze północnych rejonów Europy. Niniejsza rozprawa ma stanowić próbę uzupełnienia znaczącego braku w tej tematyce w literaturze krajowej. W celu uzyskania efektu czytelności i przejrzystości wprowadziłam podział stanu badań na trzy działy tematyczne dotyczące architektury, urbanistyki i sztuki, kolejno: skandynawskiej; krain ościennych, czyli Polski, Łotwy oraz Niemiec; całościowo Europy. Wprowadzenie ostatniego działu tematycznego uzasadnione jest treścią rozdziału trzeciego, zatytułowanego: Znaczenie tożsamości narodowej we współczesnej Europie na przykładzie architektury i innych dziedzin sztuki. Zakres literatury dotyczący krajów nordyckich składa się z części poświęconej architekturze, urbanistyce oraz sztuce skandynawskiej od końca wieku XVIII do początków XX, a w szczególności nurtowi narodowego romantyzmu. Ponadto znajduje się tu dział dotyczący najnowszej architektury tego regionu. Zakres badań na temat krain ościennych został określony przez podział na części według architektury, urbanistyki i sztuki, od końca XVIII wieku do początków XX, związanych z poszczególnymi narodowościami. Ostatni dział stanu badań składa się ze zbioru informacji na temat współczesnej kultury Europy, w tym kwestii tożsamości, regionalizmu i globalizmu, odzwierciedlających się w architekturze i pozostałych dziedzinach sztuki. Niniejszy spis literatury stanowi zbiór utworów naukowych wprowadzających w tematykę mojej pracy oraz omawiających zagadnienia pojawiające się tu zaledwie w postaci wątków. Wobec bogactwa literatury zagranicznej w tematyce związanej z narodowym romantyzmem w architekturze i sztuce przedstawiłam jedynie fragment „ogólnoświatowego dorobku naukowego” w zakresie interesującej mnie problematyki. Pewne ograniczenia przy prowadzeniu badań wynikały z bariery językowej, jeśli chodzi o języki skandynawskie. Przygotowana przeze mnie publikacja powstała na bazie literatury polskiej, angielskiej oraz niemieckiej. To pewne utrudnienie może się okazać szansą na nieco odmienne spojrzenie na architekturę tego okresu, bez wsparcia doświadczeniem i wiedzą naukową badaczy skandynawskich.

W skład kanonu literaturowego obcojęzycznego na temat narodowego romantyzmu w krajach nordyckich wchodzą m.in.: National Romanticism and Modern Architecture in Germany and the Scandinavian Countries autorstwa Barbary Miller Lane, National Romanticism in Norway autorstwa Oscara Falnesa, Stone, Style and Truth: The Vogue for Natural Stone in Nordic Architecture 1880–1910 – książka napisana przez Sixtena Ringboma oraz Traditions Transformed: Romantic Nationalism in Design 1890–1920, której redaktorem jest Wendy Kaplan5. Dochodzą ponadto biografie architektów skandynawskich tworzących w duchu narodowego romantyzmu oraz pisma ich autorstwa, tj. Henrika Bulla, Isaka Gustafa Clasona, Theodora Höijera, Martina Nyropa, Ragnara Östberga, Eliela Saarinena, Larsa Soncka, Torbena Gruta, Larsa Israela Wahlmana oraz Carla Westmana6. W poczet wzorcowej literatury wpisują się ponadto wydawnictwa prezentujące całościowe spojrzenie na architekturę poszczególnych państw nordyckich. Są to: Norwegian Architecture throughout the Ages Eyvinda Alnaesa, A History of Danish Architecture, Tobiasa Fabera, Finish Town Planning and Architecture – dzieło zespołu autorów: Jussi Kautto, Ilkka Holmila i Jukka Turtiainena, 800 Years of Finnish Architecture J.M. Richardsa, The Swedish Art of Building Jörana Lindvalla oraz Icelandic architecture pod redakcją Mogensa Brandta Poulsena7.

5 B. Miller Lane, National Romanticism and Modern Architecture in Germany and the Scandinavian Countries, Cambridge – New York 2000; O. Falnes, National Romanticism in Norway, New York 1933; S. Ringbom, Stone, Style, and Truth: The Vogue for Natural Stone in Nordic Architecture 1880–1910, Helsinki 1987; W. Kaplan, Traditions Transformed: Romantic Nationalism in Design, 1890–1920, w: Designing Modernity: The Arts of Reform and Persuasion, 1885–1945 – Selections from the Wolfsonian, ed. eadem, New York 1995, s. 19–49.

6 S. Tschudi-Madsen, Henrik Bull, Oslo 1983; H. Edestrand, E. Lundberg, Isak Gustaf Clason, Stockholm 1968; I.G. Clason, Öfverblick öfver byggnadsverksamheten i Sverige under de sista 25 åren, Stockholm 1896, s. 36–52; M.E. Viljo, Theodor Höijer 1843–1910: Architect, Helsinki 1987; Arkitekten Martin Nyrop 1849 – 11 Novb. 1919, F. Hendriksens Reproduktions – Atelier, Copenhagen 1919; L. Funder, Arkitekten Martin Nyrop, Copenhagen 1979; M. Nyrop, Bygningerne ven den nordiske industri- landbrugs- og kunstudstilling i Kjøbenhavn 1888, Copenhagen 1891; idem, Danske praestegaarde, Copenhagen 1896; E. Cornell, Ragnar Östberg, svensk arkitekt, Stockholm 1965; R. Östberg, Ett hem, dess byggnad och inredning, Stockholm 1906; idem, Stockholms Stadion, “Arkitektur” 1912, 1, s. 81–83; idem, Stockholms Stadshus, Stockholm 1929; M. Hausen, From the National to the International: Eliel Saarinen in Finland/Saarinen skomessa, Helsinki 1984; eadem, Eliel Saarinen, Helsinki 1990; M. Hausen, K. Mikkola, A.L. Amerberg, T. Valto, Eliel Saarinen: Projects 1896–1923, Helsinki 1990; J. Peltonen, Saarisen sisustustaide / Saarinen’s Interior Design 1896–1923, Helsinki 1984; P. Kivinen, Lars Sonck: Tampereen jugend – arkkitektuuri, taideteollisuus, Helsinki 1982; P. Korvenmaa, Innovation versus Tradition: The Architect Lars Sonck, Works and Projects 1900–1910, Helsinki 1991; A. Salokorpi, P. Korvenmaa, P. Kivinen, Lars Sonck 1870–1956, Helsinki 1981; L. Sonck, The Arangement of Our Small Towns, “Abacus – Yearbook of the Museum of Finnish Architecture” 1982, vol. 3, s. 36–44; T. Grut, Aforismer, “Arkitektur och dekorativ konst” 1902, vol. 32, s. 2; idem, Engelbrektskyrkan, “Ord och Bild” 1916, 25, s. 513–528; S.I. Lind, B. Romans, N. Sterner, Verk av L.I. Wahlman, Stockholm 1950; H. Ahlberg, Carl Westman och nationalromantiken, “Byggmästaren” 1954, vol. 33, s. 254–257; J. Almén, Carl Westman såsom möbelarkitekt, “Ord och Bild” 1903, vol. 12, s. 457–554; B. Palm, Arkitekten Carl Westman 1866–1936, Lund 1954.

7 E. Alnaes, G.Ch. Eliassen, Norwegian Architecture throughout the Ages, Oslo 1950; T. Faber, A History of Danish Architecture, Copenhagen 1963; J. Kautto, I. Holmila, J. Turtiainen, Finnish Town Planning and Architecture, Helsinki 1990; J.M. Richards, 800 Years of Finnish Architecture, London 1978; J. Lindvall, The Swedish Art of Building, Stockholm 1992; Icelandic architecture, ed. M.B. Poulsen, Reykiavík 1996.

Kanon literatury w języku polskim to przede wszystkim opracowania: Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789–1950 pod redakcją Dariusza Konstantynowa, Roberta Pasiecznego i Piotra Paszkiewicza, materiały z międzynarodowej konferencji: Naród. Styl. Modernizm pod redakcją Jacka Purchli i Wolfa Tegethoffa (tu rozdział pt. Budownictwo Fennomane: fiński styl narodowy w architekturze komercyjnej? Dyskusja na przykładzie projektów Vilho Penttilä i Onni Törnqvista autorstwa Charlotte Ashby), Kościół Wang. Podróż kościoła słupowo-szkieletowego z norweskich fiordów w Karkonosze Anji Rösner oraz artykuł autorstwa Zdzisławy i Tomasza Tołłoczków: Ze studiów nad recepcją problemów architektury między neoklasycyzmem i historyzmem w sztuce krajów nordyckich XIX wieku8. To również wydawnictwa na temat historii poszczególnych państw nordyckich, w których pojawiają się wzmianki na temat narodowego romantyzmu i stylów narodowych: Historia Danii Władysława Czaplińskiego i Karola Górskiego, Historia Finlandii Tadeusza Cieślaka, Islandia. Wprowadzenie do wiedzy o społeczeństwie i kulturze pod redakcją Romana Chymkowskiego i Włodzimierza Karola Pessela, Zarys dziejów Norwegii Andrzeja Breza-Jarocińskiego, Historia Szwecji Adama Kerstena oraz Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich Tadeusza Cielaka9. W tematyce sztuki skandynawskiej od XIX wieku do początków XX wśród opracowań omawiających zagadnienie całościowo znajdują się publikacje: Nordic art: the modern breakthrough 1860–1920 Davida Jacksona, Scandinavian art zespołu autorów: Carla G. Laurina, Emila Hannovera i Jensa Thiisa, The triumph of light and nature: Nordic art. 1740–1940 Neila Kenta oraz tego samego autora The soul of the North: a social, architectural and cultural history of the Nordic countries 1700–1940, Northern Light: Nordic art at the turn of the century autorstwa Kirka Varnedoe, a także opracowania na temat sztuki poszczególnych państw nordyckich10. Literatura przedstawiająca problematykę współczesnej architektury skandynawskiej reprezentowana jest m.in.: Nordic Light. Modern Scandinavian Architecture Henry’ego Plummera, Nordic architecture Nielsa Ole Lunda i Jamesa Manley’a, New Nordic: architecture & identity zespołu autorów: Kielda Kieldsena, Jeanne Rank Schelde, Michaela Asgaarda Andersena, Michaela Juula Holma i Jamesa Manley’a Nordic architects Davida B. Sokola i Moniki Sarstad, Nightlands: Nordic building Christiana Norberg-Schulza, A New Golden Age: Nordic Architecture & Design Marianne Ibler, Seventy Nordic architects zespołu autorów: Davida B. Sokola, Moniki Sarstad i Ann-Christine Carlsson, Nordic light: interpretations in architecture Natallii Sørensen, Pettera N. Hauga i Jana Garnerta oraz czasopisma: „Nordic Journal of Architecture Research” wydawany w Kopenhadze, jak i „Form: Magazine for Scandinavian Architecture and Design”, wydawany w Sztokholmie11.

8 Nacjonalizm w sztuce i historii sztuki 1789–1950. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk i Stowarzyszenie Historyków Sztuki w dniach 5–7 grudnia w Warszawie, red. D. Konstantynow, R. Pasieczny, P. Paszkiewicz, Warszawa 1998; Ch. Ashby, Budownictwo Fennomane: fiński styl narodowy w architekturze komercyjnej? Dyskusja na przykładzie projektów Vilho Pentilä i Onni Törnqvista, w: Naród. Styl. Modernizm. CIHA Materiały Konferencji 1, red. J. Purchla, W. Tegethoff, Kraków – Monachium 2006, s. 111–125; A. Rösner, Kościół Wang. Podróż kościoła słupowo-szkieletowego z norweskich fiordów w Karkonosze / Kirche Wang. Reise einer Stabkirche von Norwegens Fjorden ins Riesengebirge, Jelenia Góra 2012; Z. i T. Tołłoczko, Ze studiów nad recepcją problemów architektury między neoklasycyzmem i historyzmem w sztuce krajów nordyckich XIX wieku / The studies on reception of architectural problems between neoclassicism and historicism in the art of Nordic countries in the 19th century, „Wiadomości Konserwatorskie / Journal of Heritage Conservation” 2012, nr 32, s. 7–30.

9 W. Czapliński, K. Górski, Historia Danii, Wrocław 1965; T. Cieślak, Historia Finlandii, Wrocław–Warszawa 1985; idem, Zarys historii najnowszej krajów skandynawskich, Warszawa 1978, s. 113–114, Islandia. Wprowadzenie do wiedzy o społeczeństwie i kulturze, red. R. Chymkowski, W.K. Pessel, Warszawa 2009; A. Breza-Jarociński, Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991; A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocław 1973.

10 D. Jackson, Nordic art: the modern breakthrough 1860–1920, Munich 2012; C.G. Laurin, E. Hannover, J. Thiis, Scandinavian art, New York 1968; N. Kent, The triumph of light and nature: Nordic art. 1740–1940, New York 1987; K. Varnedoe, Northern Light: Nordic art at the turn of the century, London 1988; N. Kent, The soul of the North: a social, architectural and cultural history of the Nordic countries 1700–1940, London 2000; Danish art, London 1948; M. Saabye, 100 years of Danish art: 100 paintings from the 19th century, Copenhagen 2011; M. Gelfer-Jørgensen, Influences from Japan in Danish art and design 1870–2010, Copenhagen 2013; P. Nørlund, Danish art. through the ages, Copenhagen 1948; B. Anderberg, T. Lederballe, Ordrupgaard: Danish art from the century of the golden age, Copenhagen 1999; H.E. Nørregård-Nielsen, Facsheet Denmark: danish art. before 1945, København 1981; P.G. Berman, In another light: Danish painting in the nineteenth century, New York 2007; R. Hauglid, Native art of Norway, New York 1965; J.L. Opstad, Norsk art nouveau, Oslo 1980; M. Facos, Nationalism and the Nordic imagination: Swedish art of the 1890s, Berkeley 1998; Swedish art and architecture – wooden architecture 16th–19th centuries, Santa Barbara 1975; J.B. Smith, The golden age of Finnish art: art nouveau and the national spirit, Helsinki 1985; M. Valkonen, The golden age: Finnish art 1850–1907, Porvoo 1992; M. Valkonen, Finnish art over the centuries, Helsinki 1992; A.E. Waiboer, L. Ahtola-Moorhouse, Northern stars and southern lights: the golden age of Finnish art, 1870–1920, Dublin 2008; K. Eldjárn, Icelandic art, New York 1957.

11 H. Plummer, Nordic Light. Modern Scandinavian Architecture, New York 2012; N.O. Lund, J. Manley, Nordic architecture, Copenhagen 2008; K. Kieldsen, J.R. Schelde, M.J. Holm, J. Manley, New Nordic: architecture & identity, Humlebæk 2012; D.B. Sokol, M. Sarstad, Nordic architects, Stockholm 2008; Ch. Norberg-Schulz, Nightlands: Nordic building, Cambridge 1996; M. Ibler, A New Golden Age: Nordic Architecture and Design, Aarhus 2014; D.B. Sokol, M. Sarstad, A.Ch. Carlsson, Seventy Nordic architects, Berlin 2008; N. Sørensen, P.N. Haug, J. Gernert, Nordic light: interpretations in architecture, Stenløse 2011.

Wśród publikacji dotyczących zagadnień architektury i sztuki polskiej od XVIII do początków XX wieku wymienić można: Dzieje sztuki polskiej. Sztuka i architektura jako świadectwo czasu Barbary Kokoski, Zarys architektury w Polsce Adama Miłobędzkiego, Sztuka polska: od czasów najdawniejszych do ostatnich Tadeusza Dobrowolskiego, Sztuka polska 1795–1930 Feliksa Kopery, Malarstwo polska XVII–XIX wiek Piotra Łukaszewicza, Sztuka polska przełomu wieku XIX–XX i początku bieżącego stulecia Stanisława Krzysztofa Stopczyka, Architektura polska do połowy XIX wieku Jana Zachwatowicza i Adama Miłobędzkiego oraz liczne publikacje na temat historii sztuki światowej lub europejskiej, zawierające wzmianki lub całe rozdziały poświęcone sztuce i architekturze polskiej12.

12 B. Kokoska, Dzieje sztuki polskiej. Sztuka i architektura jako świadectwo czasu, Kraków 2012; A. Miłobędzki, Zarys architektury w Polsce, Warszawa 1963; T. Dobrowolski, Sztuka polska: od czasów najdawniejszych do ostatnich, Kraków 1974; F. Kopera, Sztuka polska 1795–1930, Warszawa 1930; P. Łukaszewicz, Sztuka polska XVII–XIX wieku, Wrocław 2002; S.K. Stopczyk, Sztuka polska przełomu wieku XIX–XX i początku bieżącego stulecia, Warszawa 1973; J. Zachwatowicz, A. Miłobędzki, Architektura polska do połowy XIX wieku, Warszawa 1956; J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto: opowieść o sztuce europejskiej naszej ery, t. 2, Warszawa 1991; K. Estreicher, Historia sztuki w zarysie, Kraków 1973.

Na temat architektury i sztuki Łotwy wspomnianego okresu wydano natomiast książki takie jak: Architectura sine historiae nihil est. Z dziejów architektury i urbanistyki ziem Łotwy Zdzisławy i Tomasza Tołłoczków, Art history of Latvia. 4 Period of Neo-Romanticist Modernism 1890–1915 Eduardsa Klavinša i Kristiāna Ābele, The Art Nouveau architecture of Riga Jānisa Krastinša, Dace Strazdina i Anity Putnina-Niedre, L’age du symbolisme en Lettonie Dace Lamberga, Rīgas jūgendstils: interjers Vita Banga, The arts and nation: the role of visual arts and artists in the making of the Latvian identity, 1905–1940 Suzanne Pourchier-Plasseraud, Arhitektūra un māksla Rīga: idejas un objekti Jānisa Zilgalvisa, Romantisms un neoromantisms Latvijas mākslā (nie podano autora), Art Nouveau in Riga Silviji Grosa, Rīga: Jugendstilmetropole Jānisa Krastinša, Johann Daniel Felsko 1813–1902: City Architect of Riga Dainy Lāce i Inty Liepiṋa i wreszcie Riga: Architectural Guide Janisa Krastinša13.

13 Z. i T. Tołłoczko, Architectura sine historiae nihil est. Z dziejów architektury i urbanistyki Ziem Łotwy, Kraków 2013; E. Klavinš, K. Ābele, Art history of Latvia. 4 Period of Neo-Romanticist Modernism 1890–1915, Rīga 2014; J. Krastinš, D. Strazdina, A. Putnina--Niedre, The Art Nouveau architecture of Riga, Rīga 1998; D. Lamberga, L’age du symbolisme en Lettonie, Milano 2010; V. Banga, Rīgas jūgendstils: interjers, Rīga 2010; S. Pourchier-Plasseraud, Arts and the nation: the role of visual arts and artists in the making of the Latvian identity 1905–1940, Boston 2015; J. Zilgalvis, Arhitektūra un māksla Rīgā: idejas un objekti, Rīga 2004; Romantisms un neoromantisms Latvijas mākslā, Rīga 1998; S. Grosa, Art. Nouveau in Riga, Rīga 2003; J. Krastinš, Rīga: Jugendstilmetropole, Rīga 1996; D. Lāce, I. Liepiṋa, Johann Daniel Felsko 1813–1902: City Architect of Riga, Rīga 2011; J. Krastinš, Riga: Architectural Guide, Berlin 2014.

Literatura przedstawiająca problematykę architektury i sztuki niemieckiej od czasów rewolucji francuskiej po wybuch I wojny światowej to również National Romanticism and Modern Architecture in Germany and the Scandinavian Countries Barbary Miller Lane, Architektura i Społeczeństwo. Przegląd zagadnień budownictwa i urbanistyki w Niemczech od około roku 1850 do około roku 2000. Od późnoromantycznego historyzmu do późnego socmodernizmu Zdzisławy Tołłoczko, History of German art: painting, sculpture, architecture Gottfrieda Lindemanna, Prussia: art and architecture Gerta Streidta i Petera Feierabenda, The romantic spirit in German art 1790–1990 Keith’a Hartley’a, Expressionism: a revolution in German art Die-tmara Elgera i Ingo F. Walthera, Negotiating history: German art and the past (nie podano autora), New worlds: German and Austrian art, 1890–1940 Renée Price’a, Pameli Kort, Leslie Elizabeth Topp i Vivian Endicott Barnett, German Romanticism and English art Williama Vaughana, German masters of the nineteenth century: paintings and drawings from the Federal Republic of Germany (nie podano autora), German folk art Ernsta Schlee, German romantic painting Williama Vaughana, The Turn of the century: German literature and art 1890–1915 Geralda Chapple’a i Hansa H. Schultego, Malarstwo niemieckie: od klasycyzmu do symbolizmu: katalog zbiorów Piotra Łukaszewicza, Patriotyczne mity i toposy: malarstwo niemieckie lat 1800–1848 Tadeusza J. Żuchowskiego, The Germans and their art: a troublesome relationship Hansa Beltinga, The Munich Secession: art and artists in turn-of-the-century Munich Marii Marthy Makeli14.

14 B. Miller Lane, National Romanticism and Modern Architecture in Germany and the Scandinavian Countries, Cambridge 2000; Z. Tołłoczko, Architektura i społeczeństwo: przegląd zagadnień budownictwa i urbanistyki w Niemczech od około roku 1850 do około roku 2000: od późnoromantycznego historyzmu do późnego socmodernizmu, Kraków 2005; G. Lindemann, History of German art: painting, sculpture, architecture, New York 1971; G. Streidt, P. Feierabend, Prussia: art and architecture, Cologne 1999; K. Hartley, The romantic spirit in German art 1790–1990, London 1994; D. Elger, I.F. Walther, Expressionism: a revolution in German art, Köln–New York 1998; Negotiating history: German art and the past, Chicago 2002, R. Price, P. Kort, L.E. Topp, V.E. Barnett, New worlds: German and Austrian art, 1890–1940, New York 2001; W. Vaughan, German Romanticism and English art, New Haven 1979; German masters of the nineteenth century: paintings and drawings from the Federal Republic of Germany, New York 1981; E. Schlee, German folk art, Tokyo 1980; S. Barron, German expressionist sculpture, Los Angeles 1983; G. Chapple, H.H. Schulte, The Turn of the century: German literature and art 1890–1915, Bonn 1981; P. Łukaszewicz, Malarstwo niemieckie: od klasycyzmu do symbolizmu: katalog zbiorów, Wrocław 2012; T.J. Żuchowski, Patriotyczne mity i toposy: malarstwo niemieckie lat 1800–1848, Poznań 1991; H. Belting, The Germans and their art: a troublesome relationship, New Haven 1998; M.M. Makela, The Munich Secession: art and artists in the-turn-of-the-century Munich, Princeton 1990.

W temacie współczesnej kultury europejskiej wymienić można: European culture: a contemporary companion Jonathana Law, European culture in a changing world: between nationalism and globalism Da-niela Meyer-Dinkgräfe’a, Culture in a liquid modern world Zygmunta Baumana, Exporting culture: which role for Europe in a global world? Raphaela Henzego i Gernota Wolframa, European culture since 1848: from modern to postmodern and beyond Jamesa A. Windersa, Here comes the sun: architecture and public space in twentieth century European culture Kena Worpole’a, Kultura, tożsamość i integracja europejska Dariusza Niedźwiedzkiego, Cywilizacja europejska Franciszka Gołembskiego15.

15 J. Law, European culture: a contemporary companion, London 1993; D. Meyer--Dinkgräfe, European culture in a changing world: between nationalism and globalism, London 2004; Z. Bauman, Culture in a liquid modern world, Cambridge 2011; R. Henze, G. Wolfram, Exporting culture: which role for Europe in a global world?, Wiesbaden 2014; J.A. Wienders, European culture since 1848: from modern to postmodern and beyond, New York 2001; K. Worpole, Here comes the sun: architecture and public space in twentieth century European culture, London 2000; D. Niedźwiedzki, Kultura, tożsamość i integracja europejska, Kraków 2014; F. Gołembski, Cywilizacja europejska, Warszawa 2012.

Na przełomie XIX i XX wieku znaczący wpływ na rozwój historii sztuki mieli przedstawiciele austriackiego środowiska naukowego, wykładowcy szkoły wiedeńskiej. Rozkwit tej placówki przypadł na czasy, kiedy dominowały w niej dwie osobowości świata nauki: Franciszek Wickhoff oraz Alojzy Riegl, uczeni, którzy wywarli wpływ na postawę badawczą Maxa Dvořáka. Max Dvořák (1874–1921), wybitny uczony austriacki pochodzenia czeskiego, wyjaśniając dzieje sztuki, posługiwał się określeniem „duch czasu” (Zeitgeist). Zwrot ten oznacza niedostrzegalne wpływy tworzące klimat opinii i poglądów epoki; według Johanna Wolfganga Goethego, który sformułował to pojęcie, określa ono konwencje myślowe i niekwestionowane założenia zawarte w kulturze i nauce danego okresu, charakterystyczne dla niego tendencje wśród gustów i kierunek moralności16. Zeitgeist to również nazwa epoki, trwającej od około 1789 do około 1914 roku17. Dvořák uważał, że poszczególne dziedziny kultury na przestrzeni stuleci pozostawały ze sobą w systemie powiązań i zależności. Zakładając równoległość rozwoju w ramach światopoglądu, przyjmował, że poszczególne dziedziny życia duchowego łączy bliskie pokrewieństwo, ale nie przyczynowa zależność. Sztuka nie była nigdy jednokierunkowo determinowana przez np. filozofię czy religię. Podstawowe przemiany zachodzące w całej kulturze wiążą się więc w myśl założeń Dvořáka z podstawowymi przemianami w dziejach sztuki. A historia sztuki, podobnie jak historia religii, filozofii czy poezji, stanowi część ogólnej historii ducha18. Tak więc można podsumować to tezą: sztuka, literatura, nauka i religia każdego okresu stanowią całość. Metoda ta zyskała nazwę Kunstgeschichte als Geistesgeschichte, od tytułu zbioru rozpraw autorstwa czeskiego uczonego, zebranych i opublikowanych przez jego współpracowników. Rodowód metody „dziejów sztuki jako wyrazu idei” wiąże się z dokonaniami najwybitniejszych przedstawicieli nowoczesnego historyzmu, wśród których wymienić można: Wilhelma Diltheya (1833–1911), historyka filozofii, uznawanego za twórcę teorii poznania nauk humanistycznych; Wilhelma Windelbanda (1848–1915), filozofa i historyka kultury; Maxa Webera (1864–1920), ekonomistę i socjologa oraz Ernsta Troeltscha (1865–1923), filozofa, głównego przedstawiciela historyzmu19.

16 Zeitgeist , w: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2007, s. 624.

17 Z. Tołłoczko, Główne nurty historyzmu i eklektyzmu w sztuce XIX wieku. Podręcznik dla studentów wyższych szkół technicznych, t. 1: Architektura, Kraków 2011, s. 7.

18 L. Kalinowski, Max Dvořák i jego metoda badań nad sztuką, Warszawa 1974, s. 22–32.

19 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 3: Filozofia XIX wieku i współczesna, Warszawa 1958, s. 185–189.

Termin Geist tłumaczy się na język polski jako „duch”, ale też „umysł”, oznacza on „pewną siłę, postawę, prąd, jedność jakiejś grupy, jakiegoś ruchu, narodu, kierunku”20. U źródeł znaczenia słowa Geist-esgeschichte odnaleźć można poglądy niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770–1831) oraz francuskiego myśliciela Hipolita Taine’a (1828–1893). Według Hegla to nie historia wyjaśnia sztukę, ale właśnie sztuka wnosi swój niepowtarzalny wkład do treści procesu historycznego. Sztuka, nazywana przez niego ideą odciśniętą w materii, ma charakter zjawiska obdarzonego swoistą autonomią. Natomiast w heglowskiej koncepcji historii pojawia się pojęcie jednolitego, ciągłego rozwoju, które to nabrało zupełnie nowego znaczenia wraz z wystąpieniem Karola Darwina z doktryną o ewolucji biologicznej oraz wprowadzeniem do nauk społecznych pojęcia ewolucjonizmu filozoficznego przez Herberta Spencera. Z Heglem łączy Dvořáka przypisywanie sztuce umiejętności ekspresji ponadmaterialnych idei i wartości. Taine, podobnie jak Hegel, umieszczał dzieło sztuki w ramach procesu historycznego, a historyczność dzieła artystycznego oznaczała dla niego, że sztuka jest wyrazem swojego czasu21. „Dochodzimy w ten sposób do ustalenia zasady, że aby zrozumieć dzieło sztuki, artystę, grupę artystów, trzeba odtworzyć dokładnie ogólny stan ducha i obyczajów czasu, do którego przynależą. Tam znajduje się ostateczne wyjaśnienie; tam tkwi pierwsza przyczyna, która determinuje resztę”22. Metoda Dvořáka jest jedną z klasycznych metod badawczych i wyjaśniających dzieje historii sztuki, obok metod opracowanych przez Henryka Wölfflina, Aby Warburga czy Erwina Panofsky’ego.

20 P. Klukhohn, Geistesgeschichte, w: Reallexicon der deutschen Literaturgeschichte, t. 1, Berlin 1958, s. 537–540, cyt. za: L. Kalinowski, op. cit., Warszawa 1974, s. 33.

21 L. Kalinowski, op. cit., s. 33–39.

22 H. Taine, Philosophie de l’art, Paris 1901, s. 12, cyt. za: L. Kalinowski, op. cit., s. 36–37.

Architektura – etymologia słowa: ἀρχή, gr. grunt, zasada, początek; tectum, łac. przykrywać, chronić. Istnieje około dwóch tysięcy definicji architektury. Oto jedna z nich, wybrana na potrzeby poniższej rozprawy:

to najbardziej uniwersalna, konieczna i pożyteczna dla ludzi sztuka piękna, której podporządkowane są malarstwo i rzeźba – twierdził Vasari, zapoczątkowując „artystowską” tradycję traktowania architektury jako dziedziny uczącej piękna. To na tym gruncie około roku 1860 ukształtował się w uniwersytetach Niemiec, oddzielny i najpowszechniejszy kierunek badań nad samymi dziejami architektury, uprawiany przez historyków sztuki w oparciu o heglizm („styl”), potem poszerzony o „systematyczną” naukę o sztuce, psychologię percepcji (teoria architektury jako sztuki przestrzeni). Wiodło to ku interpretacjom filozoficzno-kulturowym (dwudziestowieczna teoria form symbolicznych)23.

23 M. Leśniakowska, Co to jest architektura?, Warszawa 1996, s. 97.

Urbanistyka – franc. urbaniste: nauka o wszelkich aspektach budowy miast, tj. ich historii, strukturze i projektowaniu. Dyscyplina ta zajmuje się geograficznymi, ekologicznymi, społecznymi, prawnymi, ekonomicznymi, kulturalnymi i estetycznymi komponentami planowania miast oraz ich stref oddziaływania. Termin ten pochodzi od słowa – „urbanizacja”, neologizmu utworzonego przez hiszpańskiego architekta i inżyniera dróg, Ildefonsa Cerdá, autora pierwszego podręcznika budowy miast opublikowanego w 1867 roku; urbanistyka była pochodną urbanizacji. Od czasów starożytności stanowiła dział architektury; w 1554 roku P. Cattaneo określił jako „najpiękniejszą część architektury” tę, która traktuje o mieście; jednak dopiero dynamizm chaotycznie rozwijających się miast doby industrializacji wykazał konieczność utworzenia autonomicznej nauki o charakterze interdyscyplinarnym, zdolnej do nadania procesom rozwoju przestrzennego miast cech racjonalizmu i harmonii24.

24 Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2014, s. 426.

Estetyka – gr. aisthētikḗ (epistḗmē) od aísthēsis: „wrażenie zmysłowe” („nauka o wrażeniach”), pojmowana jako dyscyplina filozoficzna, jest wiedzą o przedmiotach pięknych i przeżyciach z nimi związanych, potraktowana zaś jako oddzielna nauka – stanowi ogólną teorię sztuki. W wąskim znaczeniu (według podziału Maxa Dessoira) – dyscyplina filozoficzna, pojmowana bądź jako nauka o pięknie oraz o przeżyciach z nim związanych (filozofia starożytna, zwłaszcza Platon; tak rozumiany termin estetyki wprowadził Alexander Baumgarten w pracy Aesthetica ), bądź też jako teoria sztuki, tj. nauka o wytworach artystycznej działalności człowieka, stanowiąca odrębną dyscyplinę nauki (głównie filozofia odrodzenia). W szerokim znaczeniu, przyjmowanym na ogół współcześnie, estetyka jest pojmowana niejednolicie: bądź jako ogólna teoria sztuki (obejmująca zarówno teorię sztuki tzw. czystej, jak i sztuki użytkowej), bądź jako teoria piękna dzieł sztuki i przedmiotów naturalnych; zakres badań tak pojmowanej estetyki obejmuje wiele różnorodnych zagadnień; jako przedmioty badań estetyki, określające zarazem jej zadania jako nauki, wymienia się zwłaszcza: treść i formę; dzieł artystycznych, genezę i funkcje zjawisk estetycznych (Benedetto Croce, Johann Gottfried Herder, Hipolit Taine, Giambattista Vico, Franz Mehring, György Lukács), doznania estetyczne i przeżycia artystyczne towarzyszące procesom twórczości i percypowania dzieł sztuki (Johannes Volkelt, Anthony Shaftesbury, Edmund Burke), przyczyny i prawa ogólne (ustalane w samej estetyce, ale także biologiczne, psychologiczne, socjologiczne itp.) rządzące zjawiskami artystycznymi, a zwłaszcza kształtowaniem się ocen dotyczących tego, co piękne (lub brzydkie), wreszcie wartości estetyczne, ogólne kryteria i kanony piękna (w aspekcie historyczno-opisowym – Gotthold Ephraim Lessing, Wissarion Grigorjewicz Bielinski – lub normatywnym).