W laboratorium filozofii języka. Metodologiczna rola intuicji w teorii odniesienia - ebook

Intuicje są po to, żeby je lekceważyć. Codziennie przed śniadaniem lekceważę trzy lub cztery, żeby nie wyjść z wprawy.

(Fodor 2008/2011: 120)

Niektórzy filozofowie sądzą oczywiście, że okoliczność, iż coś ma treść intuicyjną, bynajmniej nie świadczy dowodnie o słuszności tego czegoś. Co do mnie, sądzę, że jest to bardzo mocne świadectwo na korzyść dowolnej rzeczy. Naprawdę nie wiem, w pewnym sensie, jakie można by mieć, ostatecznie biorąc, bardziej rozstrzygające świadectwo na rzecz czegokolwiek.

(Kripke 1980/2001: 61)Wstęp

Zapraszam czytelnika do odwiedzenia miejsca pracy filozofów języka. Chciałbym, aby czytelnik razem ze mną krytycznie przyjrzał się temu, w jaki sposób i za pomocą jakich narzędzi filozofowie ci wykonują swoją pracę, którą jest formułowanie, wyjaśnianie, a zwłaszcza uzasadnianie tez na temat tego, w jaki sposób funkcjonuje język i jak umożliwia nam mówienie o świecie. W szczególności będę chciał zaprosić do skupienia się na jednym konkretnym narzędziu, którym jest intuicja, a także spojrzenia, w jaki sposób filozofowie korzystają z tego narzędzia oraz oceny, czy robią to w sposób rozsądny.

Ten ogólnie zarysowany cel wskazuje, że książka ta poświęcona jest metodologicznej roli intuicji w teorii odniesienia; teorii, która stara się wyjaśnić, w jaki sposób wyrażenia językowe, takie jak np. nazwy, odnoszą się do poszczególnych przedmiotów. Problem metodologicznej roli intuicji jest centralny we współczesnej metodologii filozofii. Ponieważ podejmuję go na gruncie właśnie teorii odniesienia jako przykładu dziedziny, w której intuicja może odgrywać istotną rolę, to rozważania zawarte w tej książce są swego rodzaju „studium przypadku”. Jak jednak pokażę, wybór akurat teorii odniesienia nie jest tu przypadkowy. Dyskusja nad relacją odniesienia językowego ma bowiem olbrzymi wpływ na znaczną część współczesnej filozofii analitycznej. Ponadto autorzy prac dotyczących teorii odniesienia powszechnie odwołują się do intuicyjności swoich tez, co sprawia, że duża część literatury na temat roli intuicji w filozofii dotyczy przykładów argumentacji powstałych w ramach tej właśnie dziedziny.

Rozważania te dotyczą po pierwsze tego, w jaki sposób intuicja jest używana przez filozofów w ich badaniach. Po drugie, czy sposób, w jaki jest ona używana, jest użyteczny. Wreszcie po trzecie, staram się w tej książce wyciągnąć wnioski na temat tego,
co z roli intuicji w rozważaniach filozoficznych na temat odniesienia językowego wynika dla metodologii filozofii. Konsekwencje te dotyczą zarówno szczegółowych kwestii, takich jak sposób, w jaki powinny być prezentowane i formułowane eksperymenty myślowe w tekstach i badaniach filozoficznych, jak i kwestii ogólniejszych. Do tych drugich należy m.in. pytanie o to, czy metodologia filozofii, a przynajmniej metodologia badań filozoficznych nad odniesieniem językowym, jest w istotny sposób różna od metodologii nauk szczegółowych. Spór o tę kwestię nazywany jest często „sporem o naturalizm metodologiczny”. W książce tej będę się starał ostatecznie wykazać, że analiza roli metodologicznej intuicji w teorii odniesienia pozwala na uzasadnienie umiarkowanej wersji naturalizmu metodologicznego. Jednym słowem, będę argumentował, że filozoficzna teoria odniesienia pod względem metodologicznym nie różni się istotnie od nauk szczegółowych, takich jak biologia, chemia czy fizyka. Z tego względu miejsce pracy filozofa języka, do którego czytelnika zapraszam, powinno być rozumiane właśnie raczej jako laboratorium niż gabinet. Choć bowiem faktycznie fotel, z którego można prowadzić teoretyczne rozważania, jest istotnym elementem metodologicznego arsenału filozofa, to pełni on również istotną rolę w metodologii nauk szczegółowych. Po drugie zaś, i istotniejsze dla tej książki, odpowiedzialny metodologicznie filozof, który jest zainteresowany fenomenem odniesienia językowego, oprócz prowadzenia badań czysto teoretycznych powinien mieć świadomość i korzystać z danych językowych, dostępnych dzięki intuicjom. Co więcej, być może powinien on nawet zakasać rękawy i niekiedy samodzielnie te dane zebrać za pomocą metod empirycznych.

Charakter moich badań jest przede wszystkim eksploracyjny. Staram się w nich, co opisuję w niniejszej książce, poszerzyć pole dyskusji nad rolą intuicji w metodologii filozofii poprzez analizę tej roli w tych obszarach owej metodologii, którym dotychczas poświęcono mało lub w ogóle nie poświęcano uwagi. W związku z powyższym główny cel tej książki może być rozumiany dwojako: jako wskazanie nowych problemów związanych z rolą intuicji w metodologii filozofii w ogólności oraz jako ustalenie roli intuicji w przynajmniej niektórych z nich w kontekście teorii odniesienia.

Jak pokażę w I rozdziale, który ma charakter wprowadzający, dyskusja nad rolą intuicji w metodologii filozofii może być rozumiana jako dotycząca dwóch sporów. Pierwszym z nich jest spór o naturalizm metodologiczny, a więc spór o to, czy metodologia filozofii jest w sposób istotny różna od metodologii nauk szczegółowych. Drugim zaś jest spór o rzetelność metodologii filozofii. Dotyczy on tego, czy empirycznie potwierdzony wpływ nieistotnych filozoficznie czynników na werdykty intuicyjne świadczy o tym, że metodologia filozofii jest nierzetelna, skoro werdykty intuicyjne rzekomo mają odgrywać w niej
kluczową rolę.

W książce tej przyjmuję i uzasadniam podejście zgodnie z którym podstawą do badań nad problemami metodologii filozofii powinny być dane empiryczne dotyczące tego, jakimi metodami faktycznie filozofowie się posługują. Z tego względu, obok typowych teoretycznych rozważań charakterystycznych dla filozofii analitycznej, przedstawiam badanie empiryczne mówiące o tym, w jaki sposób i jak często filozofowie w literaturze dotyczącej teorii odniesienia stwierdzają, że coś jest intuicyjne czy też oczywiste. Ustalenia empiryczne (przedstawione w rozdziale II) stanowią podstawę do dalszych rozważań, a część poświęcona samemu badaniu (rozdział II) zakończona jest wskazaniem konsekwencji metodologicznych otrzymanych rezultatów. Dotyczą one m.in. znaczenia wyników badań tzw. filozofii eksperymentalnej dla problemu rzetelności metodologii filozofii albo dla dyskusji nad istotnością praktyki odwołania do intuicyjności w interpretacji argumentacji w tekstach filozoficznych (czy, ściślej, w tekstach z zakresu teorii odniesienia).

Struktura książki jest następująca. W rozdziale I stawiam sobie za cel przybliżenie czytelnikowi kontekstu teoretycznego współczesnych dyskusji nad rolą intuicji w metodologii filozofii. Omówię w nim dwa spory metodologiczne, w których pojęcie intuicji odgrywa kluczową rolę. Pierwszym z nich jest spór o rzetelność intuicji, a więc dyskusję nad tym, czy intuicja może być rzetelnym źródłem uzasadnienia tez filozoficznych oraz jaką pełni ona rolę w metodzie eksperymentów myślowych. Drugi spór dotyczy stanowiska naturalizmu metodologicznego, a ściślej rzecz biorąc słuszności tezy, że rola intuicji w filozofii jest cechą, która odróżnia to przedsięwzięcie intelektualne od nauk szczegółowych.

W rozdziale II przedstawię wyniki wspomnianego wyżej badania empirycznego: analizy korpusowej dotyczącej odwołania do intuicyjności w tekstach z zakresu teorii odniesienia. Na jej potrzeby stworzyłem korpus najbardziej wpływowych tekstów z zakresu teorii odniesienia. Przeprowadziłem też analizę jakościową dotyczącą treści odwołania do intuicyjności oraz tego, czy w tekstach pojawiają się niezależne od intuicyjności argumenty na rzecz tez, których intuicyjność jest stwierdzana.

Następne dwa rozdziały poświęcone są roli intuicji w eksperymentach myślowych, a ściślej rzecz biorąc w ich szczególnym sposobie wykorzystania, którym jest tzw. metoda przypadków, będąca najżywiej dyskutowanym rodzajem eksperymentów myślowych we współczesnej filozofii analitycznej. Podstawą dla tych analiz jest teza, za którą argumentuję w rozdziale III, że metoda ta składa się z co najmniej dwóch etapów: procedury interpretacyjnej oraz procedury rozróżniającej. W pierwszej z nich staram się zinterpretować treść danego eksperymentu myślowego w taki sposób, aby odnosił się on do stanu rzeczy analogicznego do sytuacji odpowiadającej celom retorycznym filozofa powołującego się na dany eksperyment myślowy. W drugiej zaś (procedurze rozróżniającej) oceniam, czy opisana sytuacja stanowi kontrargument dla krytykowanej teorii. W rozdziale III pokażę, że procedura interpretacyjna jest przeprowadzana podczas oceny eksperymentów myślowych niezależnie od dziedziny, której dotyczą, a władzą poznawczą umożliwiającą przeprowadzenie tej procedury jest intuicja semantyczna. Zarysuję także znaczenie roli eksperckości w przeprowadzaniu rozumowań wykorzystujących metodę przypadków oraz sformułuję warunki, które muszą być spełnione, aby procedura interpretacyjna mogła zostać rzetelnie przeprowadzona za pomocą intuicji.

Rozdział IV poświęcam procedurze rozróżniającej w metodzie przypadków. Na przykładzie argumentu semantycznego Kripkego oraz argumentów Gettiera przeciwko klasycznej teorii wiedzy pokazuję, że choć w wypadku metody przypadków w teorii wiedzy odwołanie do intuicyjności może stanowić uzasadnienie zarówno dla tez o charakterze deskryptywnym (czym wiedza jest), jak i normatywnym (jaka wiedza powinna być), to w wypadku większości użyć metody przypadków w teorii odniesienia odwołanie do intuicyjności może uzasadniać jedynie wnioski deskryptywne (czym jest odniesienie). Pokażę, że wnioski płynące z tego rozdziału potwierdzają tezy m.in. Cohnitza i Haukioji o przede wszystkim konstytutywnej, a nie uzasadniającej roli intuicji semantycznych, co umożliwia umotywowanie korzystania z tej metody oraz potrzebę prowadzenia badań empirycznych nad intuicjami semantycznymi.

W ostatnim rozdziale V odnoszę wyniki uzyskane w rozdziałach II–IV do sporów o naturalizm metodologiczny i rzetelność metodologii filozofii. Omawiam w nim krytykę naturalizmu metodologicznego dotyczącą jego niejasności i proponuję własną charakterystykę tego stanowiska, która w głównej mierze skupia się na metodologicznej roli intuicji. W odniesieniu do ustaleń dotyczących metodologicznej roli intuicji w teorii odniesienia, przedstawionych we wcześniejszych rozdziałach, argumentuję ostatecznie za słabą wersją naturalizmu metodologicznego w teorii odniesienia. Wynik ten można streścić w trzech tezach: w teorii odniesienia (1) korzysta i powinno korzystać się z metod badań empirycznych; (2) intuicja pełni i powinna pełnić istotną rolę metodologiczną; (3) korzysta i powinno korzystać się z rozumowań apriorycznych. Jednocześnie pokazuję, że żadna z tez (1)–(3) nie stanowi podstaw do uznania, że metodologia teorii odniesienia w sposób istotny różni się od metodologii nauk szczegółowych.

Zaprezentowane wyniki zatem, oprócz poszerzenia dyskusji nad rolą intuicji w filozofii oraz dostarczenia dogłębnej analizy roli intuicji w teorii odniesienia, mają ważne konsekwencje dla metodologii istotnej części filozofii języka, którą jest teoria odniesienia, oraz dla zrozumienia natury tej metodologii. Jak staram się pokazać, metodologia teorii odniesienia jest rzetelna. Ponadto dziedzina ta okazuje się nie różnić istotnie pod względem metodologicznym od dziedzin nauk szczegółowych. Krótko mówiąc, istotnym wnioskiem płynącym z tej książki jest to, że filozoficzna teoria odniesienia to po prostu jedna z rzetelnie uprawianych nauk.

Badania i analizy przedstawione w niniejszej monografii przeprowadzone były w ramach realizacji grantu „Naturalizm metodologiczny w teoriach odniesienia” (NCN PRELUDIUM 2020/37/N/HS1/02482. Kierownik projektu: Krzysztof Sękowski).

***

Książka ta nie powstałaby bez udziału wielu osób. Chciałbym choć niektórym z nich w tym miejscu podziękować.

Przede wszystkim wielkie podziękowania należą się obydwu moim promotorkom pracy doktorskiej, która stanowi podstawę dla tej książki – Joannie Odrowąż-Sypniewskiej oraz Katarzynie Kuś – za wsparcie, cierpliwość i nieocenioną pomoc okazaną nie tylko przy pisaniu tej pracy, ale także przy wielu okazjach w ciągu ostatnich lat mojej przygody z filozofią.

Jestem wdzięczny też wielu nauczycielkom i nauczycielom, koleżankom i kolegom, z którymi miałem okazję albo konsultować poszczególne części tej pracy, albo po prostu wspólnie filozofować. To dyskusje z tymi osobami w olbrzymiej mierze wpłynęły na moje poglądy i dzięki nim jestem tu, gdzie jestem. Spośród wielu osób w szczególny sposób chcę podziękować: Joannie Komorowskiej-Mach, Wiktorowi Rorotowi, Maciejowi Tarnowskiemu, Katarzynie Paprzyckiej-Hausman, Mieszkowi Tałasiewiczowi, Adrianowi Ziółkowskiemu, Kamilowi Cekierze, a także wszystkim tym, z którymi bywałem na seminariach zakładów Epistemologii i Filozofii Analitycznej UW oraz na spotkaniach fantastycznego koła naukowego filozofii umysłu UW.

Chciałbym wreszcie bardzo podziękować mojej żonie Uli za pomoc wszelkiego i trudnego do wyrażenia rodzaju, oraz moim dzieciom, Gosi, Staszkowi i Ani, za cierpliwość, uśmiech i bycie niewyczerpanym źródłem inspiracji odnośnie do tego, jak intuicje o świecie się rozwijają i ile od nich zależy.Spis treści

Wstęp

ROZDZIAŁ I. Rola intuicji w filozofii – wprowadzenie

1. O co toczy się spór, czyli dwa źródła badań nad rolą intuicji w filozofii

1.1. Spór o naturalizm metodologiczny

1.2. Spór o rzetelność metodologii filozofii

2. Zasięg badań nad rolą intuicji w filozofii

3. Rola intuicji w teorii odniesienia

ROZDZIAŁ II. Zbadajmy jak to wygląda w praktyce – analiza empiryczna praktyki odwołania do intuicyjności

1. Potrzeba badań nad praktyką odwołania do intuicyjności

2. Korpus najistotniejszych tekstów z zakresu teorii odniesienia

3. Aspekty odwołania do intuicyjności – teoretyczne motywacje dla wyboru badanych zmiennych

3.1. Wskaźniki dla odwołania do intuicyjności

3.2. Przedmiot odwołania do intuicyjności

3.3. Tryb odwołania do intuicyjności

3.4. Relacja między odwołaniem do intuicyjności a argumentacją na rzecz treści intuicji

4. Ogólna procedura badania

5. Procedury analiz poszczególnych aspektów odwołania do intuicyjności i wyniki

5.1. Wskaźniki dla odwołania do intuicyjności

5.2. Przedmiot odwołania do intuicyjności

5.3. Tryb odwołania do intuicyjności

5.4. Relacja między odwołaniem do intuicyjności a argumentacją na rzecz treści intuicji

6. Wnioski i dyskusja wyników

6.1. Wskaźniki dla odwołania do intuicyjności – wnioski

6.2. Przedmiot odwołania do intuicyjności – wyniki

6.3. Tryb odwołania do intuicyjności

6.4. Relacja między odwołaniem do intuicyjności a argumentacją na rzecz treści intuicji – wnioski

6.5. Problemy metodologiczne

7. Podsumowanie

ROZDZIAŁ III. Rola intuicji semantycznych w interpretacji eksperymentów myślowych

1. Problem dziwacznych realizacji

2. Problemy stanowiska Williamsona – rozumowania kontrfaktyczne i zaktualizowane dziwaczne realizacje

3. Procedura interpretacyjna a intuicja semantyczna

4. Zależność kontekstowa opisów eksperymentów myślowych

4.1. Teoria podstawowa – interpretacja domyślna

4.2. Teoria deskrypcyjna Stanleya i Szabó

5. Podsumowanie i konsekwencje metodologiczne – znajomość kontekstu a interpretacja eksperymentu myślowego

ROZDZIAŁ IV. Rola intuicji w ocenie eksperymentów myślowych

1. Pojęcia-cel oraz twierdzenia centralne w metodzie przypadków

2. Argumenty normatywne i argumenty deskryptywne

3. Konstytutywna rola intuicji semantycznych w teorii odniesienia

4. Struktura przypadków gettierowskich

5. Struktura scenariusza „Gödel i Schmidt”

5.1. Czego NIE dotyczy scenariusz „Gödel i Schmidt”?

5.2. Czego dotyczy scenariusz „Gödel i Schmidt”?

6. Zakres generalizacji wniosków dotyczących argumentów Kripkego i Gettiera

7. Podsumowanie

ROZDZIAŁ V. Teoria odniesienia, rzetelność intuicji i naturalizm metodologiczny

1. Charakterystyka naturalizmu metodologicznego a spór o rzetelność metodologii filozofii

2. Teoria odniesienia a problemy podejmowane przez naturalizm metodologiczny

3. Problem roli badań empirycznych w teorii odniesienia

4. Problem roli intuicji w teorii odniesienia

5. Problem rozumowań a priori w teorii odniesienia

6. Teoria odniesienia to nauka. Za słabą wersją naturalizmu metodologicznego

Zakończenie

Bibliografia

Indeks osobowy

Indeks rzeczowy