W stronę krytycznej nowoczesności. Tom 3 - ebook

WSTĘP

130. rocznicę urodzin jednego z najważniejszych ukraińskich intelektualistów XX w. – Wiktora Petrowa (1894–1969) – oddajemy do rąk Czytelników trzeci i ostatni tom jego dzieł. Jak dotąd w historii recepcji bogatego dorobku Petrowa pojawiły się dwie trylogie. Pierwsza w 1988 r. w Nowym Jorku, opracowana przez ukraińskiego slawistę, profesora Uniwersytetu Columbia, Jurija Szewelowa, prezentuje teksty literackie prozaika1. Drugie wydanie ukazało się w 2013 r. w Kijowie pod redakcją Wjaczesława Briuchoweckiego, odnowiciela Uniwersytetu Narodowego „Akademia Kijowsko-Mohylańska”; zawiera twórczość naukową Petrowa2. Niniejsze trzytomowe wydanie dzieł autora Bez gruntu z lat 2023–2024 łączy te dwie optyki: prezentujemy całościowy dorobek literacki prozaika oraz jego najważniejsze teksty naukowe, dodatkowo przedstawiamy wybrane, niepublikowane we wcześniejszych edycjach materiały, które odnaleźliśmy podczas kwerend. Zaproponowane przez nas opracowanie jest pierwszym tego typu na gruncie polskiej ukrainistyki, podobnie nie zna precedensu na gruncie humanistyki ukraińskiej.

Prezentowany tom składa się z dwóch części. Pierwszą, biograficzno--krytyczną, otwiera trzecia, ostatnia odsłona szkicu Wiktor Petrow. Kwestionariusz (wielo)osobowy 1941–1969. Bazuje ona na najnowszych odkryciach ukraińskich badaczy Ołeksandra Skrypnyka oraz Eduarda Andriuszczenki i obejmuje okres wojenny, ewakuację do Ufy oraz zwerbowanie ukraińskiego intelektualisty przez IV Oddział NKWD, kierowany przez Pawła Sudopłatowa. Przedstawiamy również fragmenty dotąd nieopublikowanych, znalezionych podczas kwerend w Ukraińskiej Wolnej Akademii Nauk w Nowym Jorku wspomnień Iwana Kostiuka, który szczegółowo opisał udział Petrowa w niemieckich strukturach Propaganda Abteilung Ukraine w Krzemieńczuku, Charkowie i Winnicy w latach 1942–1943. Zamykająca część szkicu przedstawia działalność Petrowa na emigracji w Ukraińskim Instytucie Naukowym w Berlinie, Akademii Teologiczno-Pedagogicznej oraz Ukraińskim Wolnym Uniwersytecie w Monachium. Ponadto rekonstruujemy „tajemnicze zniknięcie” prozaika 17 lutego 1949 r. w Monachium oraz jego dalsze losy w Moskwie, w Instytucie Historii Kultury Materialnej Akademii Nauk ZSRR (1950–1956), a później ostatni etap życia i kariery naukowej w strukturach Instytutu Archeologii Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (1956–1969).

Wprowadzenie do świata małej prozy Petrowa, jego eseistyki z pogranicza historii literatury, sztuki i filozofii stanowią trzy teksty krytyczne: Człowiek w teatrze porewolucyjnej codzienności, Nomadzi epok oraz W stronę krytycznej nowoczesności, albo odrealnienie realnego. W tym ostatnim tekście koncentrujemy się na tytułowej koncepcji, którą pisarz rozwijał na emigracji w środowisku Związku Pisarzy Ukraińskich MUR (1945–1948).

Druga, najważniejsza część tomu zawiera tłumaczenia dzieł Petrowa. Przekłady zrealizowano na podstawie pierwodruków każdego z tekstów: Apostołowie3, Eckharta z Carlem Gozzim rozmowy4, Emaliowana miska5, Bez tytułu6, Książęta7, Dobre maniery8, Wiedźma9, Profesor dzieli się swymi przemyśleniami10, Profesor i Iwan Zakutny w akcji11, Trypolska tragedia12, Dziwna historia13, Ja i moje buty14, Przygoda w kurorcie15,

François Villon (1431–1463)16, Zemsta17, Hajdamaka okiełznany. Historia Sawy Czałego18, W przededniu. Gracchus Babeuf19, Pisarz i Generał20, Samotny wędrowiec podąża po samotnej drodze. Vincent van Gogh (1853–1890)21, Bożonarodzeniowe listy Vincenta van Gogha22, Pragnienie muzyki. Benvenuta i Rainer Maria Rilke23, Błotnista Lukroza24, Zasady estetyki25, Ekskursy w stronę sztuki26, Szkice historiozoficzne27, Duchowe nurty nowożytnej Europy28, Zagadnienie epoki29, Koncepcja kryzysu i problem

rozwoju30, Współczesny obraz świata. Kryzys fizyki klasycznej31, Nowoczesność w jej rzeczywistym kształcie32, Chrześcijaństwo i współczesność33, Chrześcijaństwo, czasy nowożytne i współczesność34, Moje Wielkanoce. Z notatek podróżnika35, Przedwielkanocne. Wiosna 1947 roku36, Problemy literaturoznawstwa ostatniego ćwierćwiecza (1920–1945)37, Problem wielkiej literatury38. Każdy z utworów opatrzono aparatem krytyczno-interpretacyjnym oraz porównano z zachowanymi rękopisami, zdeponowanymi w Ukraińskiej Wolnej Akademii Nauk w Nowym Jorku.

Książka zawiera dwa dodatki. Pierwszy to fragment odnalezionego podczas kwerendy w 2018 r. maszynopisu Doktor Serafikus. Powieść. Maszynopis z poprawkami autora39. Przekład jego transkrypcji, zgodnej z podstawowymi zasadami edycji genetycznej, umieszczamy w ostatnim tomie, przychylając się do tezy sformułowanej w tomie 1, że na gruncie dorobku Petrowa mamy do czynienia z dwoma różnymi tekstami, które noszą ten sam tytuł: Doktor Serafikus – jeden z nich to powieść opublikowana w Monachium w 1947 r., a w tłumaczeniu na język polski w tomie 1 niniejszej publikacji; drugi – to maszynopis, który za życia prozaika nie ujrzał światła dziennego40.

Dodatkiem drugim jest bibliografia adnotowana opracowań krytycznych twórczości Wiktora Petrowa. Obejmuje pierwsze wydania tekstów z lat 1929–2018, mających za przedmiot twórczość i biografię pisarza. Bibliografię opracowano w ramach kwerend przeprowadzonych w 2018 r. w Kijowie, Monachium oraz Nowym Jorku w najważniejszych archiwach Petrowa oraz centralnych bibliotekach.

* * *

Wydanie dzieł Petrowa stanowi pokłosie projektu translatorsko-badawczego Zakładu Ukrainistyki Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego Wiktor Petrow – w stronę krytycznej nowoczesności, w ramach grantu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki moduł: Uniwersalia 2.2 (22H 16 0342 84). Projekt zrealizował zespół w składzie: Katarzyna Glinianowicz, Katarzyna Kotyńska, Paweł Krupa (kierownik projektu), Przemysław B. Tomanek.

Zasady pisowni ukraińskich nazw własnych w całej trzytomowej edycji szczegółowo określono w tomie pierwszym41. Cytaty z obcojęzycznych publikacji porównano z oryginalnymi wydaniami; jeśli nie zaznaczono inaczej, ich tłumaczenia są autorstwa redaktorów tomu. Fragmenty z Pisma Świętego przytaczamy za Biblią Tysiąclecia. Przypisy Wiktora Petrowa zredagowano zgodnie z zasadami przyjętymi w publikacji i przeniesiono do przypisów dolnych. Uzupełnienia w nawiasach kwadratowych pochodzą od redaktorów. Rozwinięto stosowane przez autora skróty i inicjały. W części krytycznej cyfra w nawiasie kwadratowym oznacza stronę, z której zaczerpnięto cytat z publikowanych w niniejszym tomie tekstów Petrowa.

W wydaniu przyjęto następujące skróty nazw archiwów: А УВУ – Архів Українського Вільного Університету, ГДА СБУ – Галузевий державний архів Служби безпеки України, НА ІА НАНУ – Науковий архів Інституту археології Національної академії наук України, УВАН – Фонд Архіву-Музею ім. Д. Антоновича Української Вільної Академії Наук, ЦДАМЛІМУ – Центральний державний архів-музей літератури і мистецтва України.

* * *

Książka ta zawdzięcza swoje istnienie wspaniałomyślności, wsparciu oraz pomocy wielu ważnych dla nas osób. Chcielibyśmy serdecznie podziękować tłumaczce Katarzynie Kotyńskiej, tłumaczowi Przemysławowi B. Tomankowi (Zakład Ukrainistyki IFW UJ) oraz Sebastianowi Markiewiczowi, dzięki którego uprzejmości w Zasadach estetyki wykorzystano przekład wiersza Jewhena Małaniuka jego autorstwa. Podziękowania kierujemy również do recenzentek publikacji: prof. dr hab. Agnieszki Matusiak (Uniwersytet Wrocławski) oraz prof. dr hab. Iwony Węgrzyn (Uniwersytet Jagielloński), których uwagi i komentarze pomogły nam w dopracowaniu wydania. Chcemy również podziękować za wspólną pracę i nieocenioną pomoc redaktorce trzytomowej edycji Agnieszce Toczko-Rak.

Dziękujemy również: Ołenie Czyżowej oraz Ludmyle Szwajkowskiej (Państwowe Centralne Archiwum-Muzeum Literatury i Sztuki Ukrainy w Kijowie), Ołeksandrze Buźko (Instytut Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie), Tamarze Skrypce oraz Ludmyle Szpyłewej (Ukraińska Wolna Akademia Nauk w USA, Nowy Jork), Mariji Pryszlak, Iwannie Rebet, Nadiji Chomanczuk oraz Wiktorowi Hołowaczowi (Ukraiński Wolny Uniwersytet w Monachium), Ołeksandrowi Boroniowi (Instytut Literatury im. Tarasa Szewczenki Narodowej Akademii Nauk Ukrainy), Kseni Kiebuzinski (Koordynatorka Slawistycznych Księgozbiorów Uniwersytetu w Toronto), Kostiantynowi Kuryłyszynowi (Kierownik Działu Ukrainików Lwowskiej Narodowej Biblioteki Naukowej Ukrainy im. Wasyla Stefanyka), zespołowi Oddziału Rękopisów Narodowej Biblioteki Ukrainy im. Wołodymyra Werdnadskiego w Kijowie oraz zespołowi Państwowego Centralnego Archiwum Organizacji Społecznych i Ukrainików. Dziękujemy również niezależnym badaczom Eduardowi Andriuszczence oraz Ołeksandrowi Skrypnykowi za pomoc w odnalezieniu dokumentów archiwalnych i zgodę na ich opublikowanie w niniejszym tomie.

Ponadto chcielibyśmy wyrazić wdzięczność Wałentynie Korpusowej (Instytut Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy) oraz Wjaczesławowi Briuchoweckiemu (Narodowy Uniwersytet „Akademia Kijowsko- -Mohylańska”), którzy od samego początku prac wspierali nas i dzielili się swoją rozległą wiedzą. Сердечно Вам дякуємо!

1 В. Домонтович, Проза. Три томи, t. 1–3, red. Ю. Шевельов, 1988.

2 В. Петров, Розвідки, t. 1–3, red. В. Брюховецький, Київ 2013.

3 В. Домонтович, Апостоли, „Хорс” 1946, nr 1, s. 10–21.

4 В. Домонтович, Розмови Екегартові з Карлом Ґоцці, „МУР. Альманах” 1946, nr 1, s. 93–100.

5 В. Домонтович, Емальована миска, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 124–140.

6 В. Домонтович, Без назви, „Дозвілля” 1944, nr 35, s. 18–19.

7 В. Домонтович, Князі, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 141–146.

8 В. Домонтович, Чемність, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 147–151.

9 В. Домонтович, Відьма, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 152–159.

10 В. Домонтович, Професор висловлює свої міркування, „Земля” 1944, nr 12, s. 3–4.

11 В. Домонтович, Професор та Іван Закутній діють, „Земля” 1944, nr 13, s. 4.

12 В. Домонтович, Трипільська трагедія, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 160–169.

13 В. Домонтович, Дивна історія, „Наш Вік” 1949, nr 1, s. 4.

14 В. Домонтович, Я й мої черевики, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 331–335.

15 В. Домонтович, Курортна пригода, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 179–189.

16 В. Домонтович, Франсуа Війон (1431–1463), w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 64–123.

17 В. Домонтович, Помста, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 254–262.

18 В. Домонтович, Приборканий гайдамака. Оповідання про Саву Чалого, „Похід” 1947, nr 1, s. 19–30; „Українська Трибуна” 1948, nr 38, s. 4–5.

19 В. Петров, Напередодні (Гракх Бабеф), „Життя й Революція” 1933, nr 2, s. 103–129.

20 В. Домонтович, Письменник і генерал, „Пу-гу” 1947, nr 37, s. 7.

21 В. Домонтович, Самотній мандрівник простує по самотній дорозі. Вінсент ван Ґоґ (1833–1890). Біографічна новеля, w: idem, Проза. Три томи, t. 3, op. cit., s. 358–466.

22 В. Домонтович, Різдвяні листи Вінсента ван Ґоґа, „Пу-гу” 1949, nr 1, s. 4–5.

23 В. Домонтович, Спрага музики. Бенвенута й Райнер Марія Рільке. Біографічна новеля, „Українська Трибуна” 1948, nr 1, s. 10–11.

24 В. Домонтович, Болотяна Люкроза. З приводу „Спогадів про неокласиків” Юрія Клена. „Звено”, ч. 2, 3–4, 1946, „Рідне Слово” 1946, nr 9–10, s. 40–51; Болотяна Люкроза (Фраґмент: Університетські роки), w: Календар-альманах на ювілейний 1948 рік (1648 – 1848 – 1918), red. Т. Курпіта, Авґсбурґ–Мюнхен 1948, s. 109–117.

25 В. Бер, Засади поетики (Від „Ars poetica” Є. Маланюка до „Ars poetica” доби розкладеного атома), „МУР” 1946, nr 1, s. 7–23.

26 В. Бер, Екскурси в мистецтво, „Рідне Слово” 1946, nr 12, s. 57–65; „Літературний Зошит” 1947, nr 3, s. 5–6.

27 В. Петров, Історіософічні етюди, „МУР” 1946, nr 2, s. 7–18; 1947, nr 3, s. 7–10.

28 В. Бер, Духові течії Европи нового часу, w: Культурно-мистецький календар альманах на 1947 рік, red. Ю. Бескид, Реґенсбурґ 1947, s. 88–93.

29 В. Бер, Проблема епохи, „Орлик” 1947, nr 10, s. 4–8.

30 В. Петров, Концепція кризи й проблеми проґресу (Дискусійне), „Українська Трибуна” 1948, nr 7, s. 5.

31 В. Бер, Сучасний образ світу. Криза клясичної фізики, „Арка” 1947, nr 1, s. 2–6.

32 В. Бер, Наш час, як він є (З приводу статті Нормана Казнса „Несучасність сучасної людини”, „The Saturday Review of Literature”. New York, Neue Auslese V. 1946), „Рідне Слово” 1946, nr 8, s. 28–40.

33 В. Петров, Християнство і сучасність, „Орлик” 1947, nr 2, s. 15–18.

34 В. Петров, Християнство, Новий час і сучасність, w: Народний календар на рік Божий 1949, red. Т. Курпіта, Париж , s. 103–117.

35 В. Домонтович, Мої Великодні. З записок мандрівника, „Слово” 1946, nr 16, s. 3.

36 В. Бер, Передвеликоднє. Весна 1947 року, „Українська Трибуна” 1947, nr 26, s. 7.

37 В. Петров, Проблеми літературознавства за останнє 25-ліття (1920–1945), w: Науково-літературний збірник „Світання”, red. , 1946, nr 2, s. 43–52.

38 В. Бер, Проблема великої літератури, „Українська Трибуна” 1946, nr 16, s. 3; nr 20, s. 3; 1947, nr 3, s. 3.

39 ЦДАМЛІМУ, Доктор Серафікус. Роман. Машинопис з правками автора, ф. 243, од. зб. 95, арк. 1–147.

40 Zob. K. Glinianowicz, P. Krupa, „Doktor Serafikus”, albo Faust płynnej nowoczesności, w: W. Petrow, W stronę krytycznej nowoczesności, t. 1, red. K. Glinianowicz, P. Krupa, Kraków 2023, s. 75–76.

41 Zob. K. Glinianowicz, P. Krupa, Wstęp, w: W. Petrow, W stronę krytycznej nowoczesności, t. 1, op. cit., s. 9–10.

22 stycznia 1942 r. Moskwa. Załącznik do planu wykorzystania agenta „Iwanowa” (Wiktora Petrowa) w Niemczech oraz Włoszech po przekroczeniu linii frontu niemieckiego opracowanego przez Bogdana Kobułowa (zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR). Fragment opisu działań konspiracyjnych i kontaktu z agentem „Iwanowem”, w tym instrukcja publikacji przez Petrowa na łamach m.in. emigracyjnego periodyku „Ukraińskie Słowo” („Українське Слово”) tekstów pod heteronimem Wiktor Ber. Publikowane za zgodą Ołeksandra Skrypnyka. Więcej na temat działalności agenturalnej „Iwanowa” – zob. О. Скрипник, Віктор Петров. Людина, яка повернулася в холод (https://www.istpravda.com.ua/articles/2024/10/10/164370/)WIKTOR PETROW.
KWESTIONARIUSZ (WIELO)OSOBOWY
1941–1969

KIJÓW – UFA – CHARKÓW

W przededniu wybuchu II wojny światowej, tuż przed atakiem wojsk III Rzeszy na ZSRR Wiktor Petrow – podążając za jego Kwestionariuszem osobowym działu kadr Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (AN USRR) – szybko awansuje w hierarchii akademii. W latach 1938–1941 badacz piastuje aż trzy funkcje: starszego pracownika naukowego Instytutu Archeologii AN USRR, od marca 1939 r. – kierownika Oddziału Archeologii Okresu Feudalnego i Przedfeudalnego AN USRR, natomiast w marcu 1941 r. zostaje powołany na stanowisko dyrektora Instytutu Ukraińskiego Folkloru AN USRR1. Co więcej, z inicjatywy etnografa i folklorysty Fiłareta Kołessy, literaturoznawcy Mychajła Wozniaka, tłumacza, poety i historyka literatury Wasyla Szczurata oraz slawisty Kyryła Studynskiego zostanie zgłoszona kandydatura Petrowa na najwyższy tytuł – rzeczywistego członka AN USRR (tzw. akademika)2. Kariera naukowa pisarza znowu jednak, jak w 1930 r., zostanie przerwana.

Pod koniec czerwca 1941 r. mieszkańców Kijowa, jak wspomina tamten okres Petrow, zerwało ze snu przeciągłe wycie syren przeciwlotniczych: wojska Trzeciej Rzeszy zaatakowały swego niegdysiejszego sojusznika – ZSRR. Spostrzeżenia z pierwszych dni pisarz odmalował w reportażu Kijów w czerwcu 1941 r.3, który w odcinkach ukazał się w sierpniu 1942 r. na łamach „Wiadomości Krakowskich”. Petrow w tym czasie przebywał za linią frontu i z ponadrocznego dystansu opisywał nastroje mieszkańców stolicy Ukrainy: ich wytrenowaną przez lata w państwie totalitarnym samokontrolę, powściągliwość i autocenzurę4.

Dnia 3 lipca 1941 r. władze radzieckie rozpoczęły przymusową ewakuację instytucji kultury i nauki, która, jak podkreśla Petrow, wiązała się ze strategią „spalonej ziemi”: został zniszczony dorobek naukowy wielu oddziałów AN, w tym jedno z największych archiwów etnograficznych w Europie – Komisji Etnograficznej, onegdaj kierowanej przez Petrowa. AN USRR, podobnie jak inne instytucje kultury, została ewakuowana do Ufy (współcześnie stolica Baszkortostanu, Federacja Rosyjska). Sam badacz, któremu władze zaproponowały przejazd 5 lipca5, koordynował ewakuację Instytutu Folkloru Ukraińskiego i części Instytutu Archeologii (sektor przedfeudalnej i feudalnej historii). Do Ufy Petrow przybył 13 lipca 1941 r. (zob. OSWP). Ufa w latach 1941–1942 – jak ją opisze Petrow w reportażu Na zesłaniu w Ufie6 – stanie się centrum ukraińskiego życia naukowego i kulturalnego za sprawą ewakuowanego Akademickiego Teatru Opery i Baletu w Kijowie, Związku Pisarzy Ukrainy, Konserwatorium Kijowskiego, filmowców, członków kijowskich wydawnictw i drukarń, ukraińskich muzeów. Podczas pobytu w Ufie Petrow – jako sekretarz naukowy Instytutu Socjologii AN USRR – wziął udział w projekcie badawczym Ukraińcy w Baszkirii; w jego ramach w latach 1941–1943 zorganizowano siedem ekspedycji w okolicach Ufy, badających ukraińską kulturę przesiedlonej ludności tych terenów7. Owocem badań była monografia Ukraińcy Baszkirii, przygotowana w czerwcu 1943 r., która ukazała się dopiero w 2011 r.8

Zgodnie z danymi z kwestionariusza osobowego 8 sierpnia 1941 r. Petrow został wcielony do Armii Czerwonej9. Mychajło Brajczewski – ukraiński historyk i archeolog – wspominał, że zdarzyło się to w Ufie. Brajczewski, który pracował razem z Petrowem, zachował w pamięci tajemniczą wizytę w ewakuowanym instytucie grupy nieznanych mężczyzn, z którymi pisarz wyjechał w bliżej nieznanym kierunku. Inny świadek tego wydarzania, ukraiński archeolog Wołodymyr Honczarow, miał wówczas wyrazić przekonanie uczestników tego incydentu: „więcej Wiktora Petrowa już nie zobaczymy”10. I z jakim zdziwieniem koledzy naukowca przywitali go następnego dnia, kiedy pojawił się w pracy i na ich pytania miał odpowiedzieć, że został zmobilizowany i niebawem trafi na front. Tajemnicza wizyta doczekała się jeszcze trzech innych wersji we wspomnieniach ukraińskiego prozaika Jurija Janowskiego, ukraińskiej archeolożki i muzealniczki Nadiji Krawczenko oraz ukraińskiego scenarzysty i pisarza Mykoły Szudrii, który poznał Petrowa dopiero po 1956 r., po jego przejeździe z Moskwy do Kijowa11. Zgodnie z opublikowanymi 10 października 2024 r. przez ukraińskiego historyka Ołeksandra Skrypnyka materiałami powyższa retoryka „mobilizacji”, „wysłania na front”, „werbunku” stanowiły jedynie przykrywkę: Petrowem zainteresował się IV Oddział NKWD – dobrze znany uczonemu z jego aresztu w 1938 r.12 Oddziałem kierował podówczas urodzony w Ukrainie Paweł Sudopłatow, który 25 grudnia 1941 r. zaakceptował kandydaturę Petrowa – zwerbowanego jeszcze w 1936 r. agenta o pseudonimie „Iwanow”13. Uczony po wstępnej rozmowie z pracownikami służb „wyraził chęć przedostania się za linię frontu i dalej do Kijowa i Lwowa w celu realizacji powierzonych mu zadań” (OSWP). Pod koniec grudnia 1941 r. Petrow wyjechał do Moskwy pod przykrywką mobilizacji do wojska w roli tłumacza14. Tak naprawdę w stolicy ZSRR na przestrzeni około półtora miesiąca przeszedł szkolenie w IV Oddziale NKWD15.

Sudopłatow postawił Petrowowi trzy zadania: „1. Nawiązanie ścisłego kontaktu oraz udział w strukturach kierowniczych ukraińskiego środowiska nacjonalistycznego w Kijowie nastawionych na współpracę z Niemcami . 2. Nawiązanie ścisłego kontaktu ze środowiskiem naukowym Niemiec, zwłaszcza z kręgami rozpowszechniającymi teorie rasowe niemieckiego faszyzmu . 3. Nawiązanie ścisłego kontaktu z naukowym środowiskiem Włoch ” (OSWP). Petrowowi pozwolono publikować prace o wymowie antyradzieckiej, które miał podpisywać – Wiktor Ber. I tak 24 lutego 1942 r. pisarz, według instrukcji Sudopłatowa, w towarzystwie przewodnika, przeciął linię frontu w okolicy zajętych przez oddziały niemieckie wsi Wowczyj Jar i Jakowlewe (współcześnie obwód charkowski) (zob. OSWP)16. Wkrótce nawiązał kontakt i przyjaźń z osobą pracującą w wyższych szczeblach niemieckiego wydziału propagandy, która nie tylko towarzyszyła Petrowowi w całej wędrówce emigracyjnej aż do Monachium, ale również napisała wspomnienia poświęcone pisarzowi z tego okresu. Te nieoczekiwanie wypłynęły na powierzchnię emigracyjnego życia dopiero w latach 80., aby równie nieoczekiwanie przepaść jak kamień w wodę…

Ta historia rozpoczyna się w listopadzie 1985 r., wraz z listem ukraińskiego literaturoznawcy Hryhorija Kostiuka do Jurija Szewelowa, pracującego podówczas nad trzytomową edycją dzieł Petrowa. Dnia 7 grudnia 1985 r. Szewelow po otrzymaniu przesyłki pisał:

serdecznie dziękuję za list i materiały. Są nie do przecenienia i rzucają nowe światło na całą historię W P. Ale to tylko początek, jedynie wstęp. Umieram od pragnienia otrzymania kontynuacji. Po pierwsze, jest to niesłychanie intrygujące, czuję się w roli Sherlocka Holmesa, po drugie, muszę cały ten „etap studiów” zakończyć do wiosny. Chryste, niech Pan pomoże, błagam Pana!17

To, co ujrzał Szewelow, postać najlepiej zorientowana w meandrach życia i twórczości Petrowa, wyraźnie poraziło go i wyprowadziło z równowagi. W kolejnym liście do Kostiuka pisał: „wywołał Pan mój kolosalny apetyt. Jak go zaspokoić? Proszę, niech Pan coś poradzi, oświeci. Proszę czym prędzej dać znać listownie bądź telefonicznie” (ШК, 383). Kostiuk, przeglądając swoje archiwum, natrafił na fragment wspomnień mężczyzny, który „pozwolił Petrowowi «ustabilizować się» w niemieckiej niewoli” (ШК, 384)18. Osobą tą był Iwan Kostiuk (ps. Jurij Osypowycz K., Jurij Osypowycz Kostiuk), który jeszcze w latach 60. przesłał mu wspomniany fragment, w lutym zaś 1985 r. informował go o ukończeniu wspomnień o Petrowie (ШК, 384). Tego samego 1985 r. Iwan Kostiuk zmarł. W 2013 r., w przedmowie do edycji prac Petrowa, jej redaktor Wjaczesław Briuchowecki podsumowywał historię tekstu Kostiuka: „wspomnienia, które czytało kilka osób, przepadły niczym kamień w wodzie. W wodzie, wszak wiadomo: rękopisy nie płoną…”19. W istocie, nie płoną…

1 НА ІА НАНУ, Личный листок по учету кадров, ф. 16, оп. 269, спр. 1–5, арк. 2.

2 Zob. НА ІА НАНУ, В Высшую Аттестационную Комиссию, ф. 16, оп. 269, спр. 1–5, арк. 2.

3 В. П., Київ у червні 1941 року, „Краківські Вісті” 1942, nr 183, s. 3.

4 Więcej na ten temat – zob. K. Glinianowicz, P. Krupa, Bibliografia adnotowana dzieł Wiktora Petrowa, w: W. Petrow, W stronę krytycznej nowoczesności, t. 1, red. K. Glinianowicz, P. Krupa, Kraków 2023, poz. 42.

5 Zob. О. Скрипник, Віктор Петров. Людина, яка повернулася в холод, „Українська правда” 10.10.2024; https://www.istpravda.com.ua/articles/2024/10/10/164370/ (dostęp: 10.10.2024). W kolejnych wystąpieniach w tekście – OSWP.

6 В. П., На засланні в Уфі, „Краківські Вісті” 1942, nr 184–188.

7 В. Андрєєв, Віктор Петров. Нарис інтелектуальної біографії вченого, Дніпропетровськ 2012, s. 114–115. W Ufie utworzono Instytut Nauk Społecznych AN USRR, do którego wcielono dawny Instytut Językoznawstwa, Historii, Archeologii Literatury i Folkloru.

8 Zob. Українці Башкирії. Дослідження і документи, t. 1–2, red. Ю. Сіренко, Київ 2011.

9 НА ІА НАНУ, Личный листок по учету…, op. cit., арк. 2.

10 М. Брайчевський, В. Петров (В. Домонтович), „Українська біографістика” 2008, nr 4, s. 379.

11 Janowski zanotował w swym dzienniku, że Petrow przed nowym rokiem w Ufie, w latach 1941–1942, miał być wezwany do Moskwy – zob. ЦДАМЛІМУ, Записна книжка з записами щоденникового характеру з Нюрнберзького судового процесу, ф. 17, о. 1, од. зб. 96, арк. 6–7. W relacji Krawczenko pisarz miał stwierdzić: „Odnaleźli mnie w 1942 r., kiedy byłem im potrzebny”: Н. Кравченко, Збагнення, „Українська біографістика” 2008, nr 4, s. 407. Z kolei Szudria przytacza fragment otrzymanej w 1991 r. notatki Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego Ukrainy: pisarz w 1941 r. miał „dobrowolnie wyrazić chęć pomocy w walce z niemiecko-faszystowskim okupantem. Jego prośba została spełniona i wcielono go do wywiadu. Po odpowiednim przygotowaniu, w lutym 1942 r. przerzucono za linię frontu w okolicach Charkowa w celu wykonania zadań na tyłach wroga”: М. Шудря, На два фронти, „Українська біографістика” 2008, nr 4, s. 426–427.

12 Zob. K. Glinianowicz, P. Krupa, Wiktor Petrow. Kwestionariusz (wielo)osobowy 1921–1941, w: W. Petrow, W stronę krytycznej nowoczesności, t. 2, red. K. Glinianowicz, P. Krupa, Kraków 2023, s. 39–44.

13 Artykuł Skrypnyka poprzedziła jeszcze jedna ważna publikacja rzucająca światło na agenturalną przeszłość Petrowa. Ukraiński historyk i archiwista Eduard Andriuszczenko niedawno jako pierwszy opublikował dokument poświadczający związek Petrowa ze strukturami KGB Ukraińskiej SRR, który odkrył 22 stycznia 2021 r. w Państwowym Archiwum Sektorowym Służby Bezpieczeństwa Ukrainy: ГДА СБУ, ф. 16, оп. 1, спр. 0951–0241, арк. 1–2.

14 W Kwestionariuszu osobowym działu kadr okres od 8 sierpnia 1941 r. do 15 maja 1945 r. jest udatnie zawoalowany. Zgodnie z tą spreparowaną i oficjalną wersją życiorysu badacz najpierw między 1 stycznia 1942 a 10 lutego 1942 r. miał pełnić funkcję tłumacza w szeregach 41 Dywizji Gwardyjskiej – НА ІА НАНУ, Личный листок по учету…, op. cit., арк. 2. Później, od 10 lutego 1942 r. do 15 maja 1945 r., brać udział w partyzanckich oddziałach. W archiwum Petrowa zachował się nawet zaświadczający tę mistyfikację dokument wydany przez Ukraiński Sztab Ruchu Partyzanckiego 20 czerwca 1950 r. (Nr OK/1237) o udziale pisarza w oddziale partyzanckim im. Berii w funkcji żołnierza – НА ІА НАНУ, Удостоверение. Украинский штаб партизанского движения, ф. 16, оп. 269, спр. 1–5, арк. 1.

15 W tym kontekście warto przytoczyć dziennik Marharyty Kałynowycz, najbliższej przyjaciółki Sofiji Zerowej oraz Wiktora Petrowa: „14 stycznia 1941 r. W odwiedziny przyszedł Wiktor Płat. Oto szczęściarz. Wyjeżdża na dwa miesiące . Soniasza będzie tęsknić. 31 grudnia 1941 r. Wiktor Płat wyjechał do Moskwy mobilizowany jako wykładowca Akademii Sztabu Generalnego. Czekamy od niego wieści. 31 stycznia 1942 r. . Miesiąc jak nie ma żadnych wieści o Wik Płat. 2 kwietnia 1942 r. . Już nie mam nadziei ujrzeć Wiktoszę. Trzy miesiące”: Л. Калинович, Пам’яті В.П. Петрова, „Українська біографістика” 2008, nr 4, s. 420.

16 Jak dotąd panowało przekonanie, umacniane przez Wjaczesława Briuchoweckiego, o przekroczeniu frontu 10 lutego 1942 r. – zob. В. Брюховецький, „…За статутом виконував доручення командування”, „Кур’єр Кривбасу” 2011, nr 254–255, s. 227. W innym opracowaniu badacz wskazuje, że linię frontu przekroczył Petrow między Orłem a Charkowem: В. Брюховецький, Вiктор Петров: верхѝ долi – вѐрхи долi, Київ 2013, s. 152. Z kolei wg wersji Nadiji Krawczenko Petrow miał przekroczyć front bez udziału przewodnika, na podstawie poczynionych analiz ruchu wojsk i działań wojennych, opisanych w ówczesnych gazetach: Н. Кравченко, Збагнення, op. cit., s. 409. We wspomnienia Krawczenko najpewniej wkradł się błąd: wg jej relacji Petrow miał przekroczyć linię frontu pod koniec 1942 r., co pozostaje w sprzeczności ze wspomnieniami Iwana Kostiuka, analizowanymi w kolejnej części.

17 Ю. Шевельов, До Г. Костюка, , 7 грудня 1985 р., w: Н. Баштова, Юрій Шевельов і Григорій Костюк: „…На старості літ починаємо листуватися…”, „Спадщина. Літературне джерелознавство. Текстологія” 2010, t. 5, s. 382. Dalej ШК z podaniem strony w nawiasach w tekście głównym.

18 Co ciekawe, to właśnie dzięki Iwanowi Kostiukowi Szewelow poznał Petrowa podczas pierwszej niemieckiej okupacji Charkowa w 1942 r. – zob. Ю. Шерех, Я – мене – мені... (і довкруги), t. 1, Харків 2012, s. 382.

19 В. Брюховецький, Знедійснення дійсности, або via Dolorosa навспак, w: В. Петров, Розвідки, t. 1, red. В. Брюховецький, Київ 2013, s. 81.