Węch - ebook

Przed­mo­wa

Węch jest Kop­ciusz­kiem wśród na­szych zmy­słów. Na prze­strze­ni dzie­jów oto­czo­ny był za­ska­ku­jąco złą sła­wą. Lek­ce­wa­żo­ny z tej ra­cji, że prze­ka­zu­je su­biek­tyw­ne je­dy­nie wra­że­nia i zwie­rzęce do­zna­nia, ni­g­dy nie sku­pił na so­bie kry­tycz­nej uwa­gi w fi­lo­zo­fii lub na­uce. W 1754 roku fran­cu­ski fi­lo­zof oświe­ce­nio­wy Étien­ne Bon­not de Con­dil­lac za­uwa­żył: „Ze wszyst­kich zmy­słów ten przy­czy­nia się naj­mniej do po­zna­wa­nia ludz­kie­go umy­słu”. Na­to­miast Im­ma­nu­el Kant, fi­lo­zo­ficz­ny fi­lar pru­skiej pre­cy­zji, wy­dał na­stępu­jący wer­dykt:

Któ­ry ze zmy­słów jest naj­bar­dziej nie­wdzi­ęcz­ny, a za­ra­zem, jak się zda­je, naj­mniej nie­odzow­ny? Będzie to zmy­sł po­wo­nie­nia. Nie opła­ca się go pie­lęgno­wać, a już na pew­no nie ma co go uszla­chet­niać, by móc za jego spra­wą do­zna­wać przy­jem­no­ści. Spo­śród tego, cze­go nam do­star­cza, wi­ęcej jest bo­wiem rze­czy bu­dzących wstręt (zwłasz­cza w lud­nych miej­scach) niż wy­wo­łu­jących miłe wra­że­nia, do­zna­nia zaś wi­ążące się z tym zmy­słem będą za­wsze tyl­ko prze­lot­ne i chwi­lo­we, na­wet gdy­by mia­ły dać za­do­wo­le­nie.

Nie mam pew­no­ści, co dało Kan­to­wi pra­wo do prze­ma­wia­nia o przy­jem­no­ści to­nem eks­per­ta. Poza fi­lo­zo­fa­mi rów­nież jed­nak na­ukow­cy oka­zy­wa­li zmy­sło­wi węchu mało uzna­nia. W 1874 roku Ka­rol Dar­win na­pi­sał, że „węch nie od­da­je wiel­kiej ko­rzy­ści” ludz­ko­ści. Świa­to­wi za­pa­chów bra­ko­wa­ło do­brej sła­wy, aby mógł się stać przed­mio­tem do­cie­kań na­uko­wych.

Zmie­ni­ło się to w po­ło­wie XX wie­ku, gdy co­raz wi­ęk­sza licz­ba ba­da­czy za­częła ro­zu­mieć po­ten­cjał świa­ta za­pa­chów jako no­we­go mo­de­lu dla do­cie­kań nad zmy­sła­mi. Re­wo­lu­cyj­ne po­stępy neu­ro­bio­lo­gii rzu­ci­ły świa­tło na nowe mo­żli­wo­ści co do me­tod i dal­szych per­spek­tyw ba­dań zmy­słów, szcze­gól­nie w ostat­nich de­ka­dach. Od­czu­cie za­pa­chów i jego neu­ro­lo­gicz­ne pod­sta­wy oka­zu­ją się klu­czem do zro­zu­mie­nia umy­słu za po­śred­nic­twem mó­zgu. Naj­wy­ższy czas, aby­śmy do­sto­so­wa­li nie­co na­sze za­sta­rza­łe hi­po­te­zy fi­lo­zo­ficz­ne do­ty­czące umy­słu i mó­zgu do tej no­wej rze­czy­wi­sto­ści.

Taki sta­wiam so­bie w tej ksi­ążce cel. Taką ksi­ążkę chcia­ła­bym prze­czy­tać, gdy po raz pierw­szy za­in­te­re­so­wa­łam się no­sem i tym, jak on ko­mu­ni­ku­je się z umy­słem. Ostat­nie lata były świad­ka­mi nie­zmier­nie wie­lu wy­ra­fi­no­wa­nych ba­dań nad per­cep­cją za­pa­chów. Czas, aby pra­ca ta zo­sta­ła uzna­na i uczczo­na. Węch jest bez­kom­pro­mi­so­wym wy­zna­niem mi­ło­ści do świa­ta za­pa­chów. Pre­zen­tu­je zin­te­gro­wa­ną per­spek­ty­wę na roz­ma­ite twór­cze prądy w ba­da­niach nad tym, co wie nasz nos. Prądy te bie­gną przez neu­ro­bio­lo­gię, bio­lo­gię mo­le­ku­lar­ną, ge­ne­ty­kę, che­mię, psy­cho­lo­gię, ko­gni­ty­wi­sty­kę, fi­lo­zo­fię, a ta­kże per­fu­miar­stwo i pro­duk­cję wina. Tre­ść fi­lo­zo­ficz­na tej ksi­ążki jed­nak wy­kra­cza poza in­ter­dy­scy­pli­nar­ną syn­te­zę. Cho­dzi o ogól­ny punkt wi­dze­nia, a nie pod­su­mo­wa­nie, ale ta­kże o uka­za­nie no­wych dróg przez iden­ty­fi­ka­cję za­gad­nień otwar­tych w naj­now­szych ba­da­niach nad węchem. By­ło­by to nie­mo­żli­we, gdy­by wie­lu eks­per­tów nie uży­czy­ło mi swe­go cza­su i gło­su, by opo­wie­dzieć o tej dzie­dzi­nie i jej roz­wo­ju. Roz­mo­wy z nimi uświa­do­mi­ły mi, jak jest ona roz­le­gła i ró­żno­rod­na, je­śli cho­dzi o dys­cy­pli­ny, oso­bo­wo­ści i opi­nie. Nie spo­sób było uwzględ­nić wszyst­kich gło­sów (pro­szę o wy­ba­cze­nie po­mi­ni­ętych) i nie­ko­niecz­nie ka­żdy zgo­dzi się z głów­nym wy­wo­dem tej ksi­ążki.

Osta­tecz­nie ba­da­nia nad no­sem to­czą się nie­ustan­nie. Po uka­za­niu się tej ksi­ążki na pew­no po­ja­wią się ko­lej­ne od­kry­cia. Być może rzu­cą one nowe świa­tło na nie­któ­re z jej wąt­ków, wspie­ra­jąc wy­gła­sza­ne twier­dze­nia lub roz­brzmie­wa­jąc no­wy­mi nu­ta­mi. Ksi­ążka musi ko­ńczyć się prze­cież tam, gdzie za­czy­na się przy­szło­ść osmo­lo­gii („Uśmie­cham się do cie­bie!”).