Węgry. Przewodnik historyczny - ebook

Wstęp

Hej-że, karczmarko, złota dziewczyno,
Staw tu przed nami najlepsze wino
Niech będzie stare, niech będzie czyste,
I, jak mój młody konik, ogniste.

I teraz możemy zaczynać naszą węgierską opowieść. Na samym początku muszę się przyznać, że Węgry uwielbiam, dlatego opowieść, którą Szanowny Czytelnik trzyma w dłoniach, może być nieco stronnicza. Gdy wojażuję po Europie, na Węgry zawsze wpadam jak do domu, bo tak się tam czuję. Kiedyś pod Zagrzebiem na autostradzie coś mi stuknęło w skrzyni biegów. I nagle z biegów w mojej alfie miałem do dyspozycji tylko dwójkę, czwórkę i szóstkę. Na pewno w Chorwacji jest cała masa sympatycznych i kompetentnych mechaników, wyposażonych w odpowiednie narzędzia i dysponujących rakiją dla takich jak ja ofiar losu, ale uznałem, że na owych trzech biegach jakoś dociągnę na Węgry, tym bardziej że nie przepadam za rakiją, a od graševiny wolę hárslevelű. Dzielna alfa dotoczyła się do granicy, a ponieważ było to w czasach, kiedy węgierska M7 jeszcze tam nie dochodziła, bocznymi drogami zacząłem przemykać się w stronę Peczu. Jeśli już grozi mi czekanie na naprawę auta, to:

– lepiej na Węgrzech,

– jeszcze lepiej w jakimś ładnym miejscu,

gdzie na pewno jest serwis alfy.

Okazało się zresztą, że to tylko wyciekł płyn ze skrzyni, i naprawa wbrew moim obawom trwała może godzinę, ale sam fakt, iż tłukłem się niesprawnym samochodem 200 km, by naprawili go w oswojonym miejscu, coś mówi – może o Węgrzech, a może o mnie.

Za każdym razem gdy wjeżdżam na Węgry, zwłaszcza od południa, oddycham głębiej i czuję się swobodniej. Węgierski dyplomata i podróżnik Imre Josika-Herczeg tak pisał o przekraczaniu granicy węgiersko-rumuńskiej w latach trzydziestych XX wieku: „nie jest się już na Bałkanach, ale w Europie Środkowej. Od razu widać tę różnicę pomiędzy Wschodem a Zachodem. Indolencja, korupcja i nieporządek zmieniają się w czystość, zorganizowanie i efektywność cywilizacji Zachodu”. Może odrobinę przesadzał, ale coś w tym, moim zdaniem, jest.

Kiedy pytałem swoich studentów, z czym kojarzą im się Węgry, odpowiedzi padały różne. Papryka, Balaton, Budapeszt, „Polak, Węgier dwa bratanki”, niemożliwy język, wino i gulasz występowały jednak w pierwszej dziesiątce. Robert Makłowicz, z którym dzielę zamiłowanie do Madziarów i madziarskości, tak pisał do Piotra Bikonta: „Piotrze drogi! Wiesz dobrze, że jestem chodzącą ilustracją przysłowia o polsko-madziarskim braterstwie, znasz mą predylekcję do wędzonej słoniny, kaloczańskiej papryki, salami Herza i Picka, kiełbasy z Gyula i gruszkowej palinki. Wiesz, jak lubię moczyć swe obłe ciało w termalnych źródłach, bijących co krok z głębi żyznej ziemi Węgierskiej Wielkiej Niziny. Pamiętasz, co czuję, gdy strun skrzypiec dotyka Lajko Felix, a z kociołka unoszą się opary pontyhalászlé, czyli mocno paprykowanej zupy z karpia”.

Podpisuję się pod tym (może z wyjątkiem palinki) wszystkimi czterema łapami. Moje Węgry to zdecydowanie bardziej Węgry Roberta Makłowicza – ze wspaniałymi zabytkami, ciepłymi źródłami, basenami, pysznym winem, pięknymi kobietami, bograczami, pogaczami i segedyńską papryką, a nie Węgry Krzysztofa Vargi czy Andrzeja Stasiuka, pełne posępności, dworców kolejowych, kwaśnych kékfrankoszy, samobójców, przygnębiających obchodów dnia św. Stefana czy paskudnych warzyw w occie. Bardzo cenię przenikliwą prozę Vargi i mocno indywidualistyczną percepcję rzeczywistości prezentowaną przez Stasiuka, ale mojemu obrazowi Węgier narracja Makłowicza odpowiada o wiele bardziej, a od Gloomy Sunday wolę Dziewczynę o perłowych włosach.

Propagujemy razem z Futrzakiem Węgry dość intensywnie również wśród naszych znajomych, zabierając ich tam w dziwne miejsca i wmuszając różne rzeczy do picia i do jedzenia. Skutki są różne, ale większości się podoba, a jednemu nasze węgierskie peregrynacje tak przypadły do gustu, że zaczął nawet studiować hungarystykę. Chciałbym niniejszym podziękować Wam wszystkim, a szczególnie Mai i Tomkowi (za sesje pod murami i Tokaj), Blance i Rafałowi (za burzowego grilla w „Bachusie” i kalambury w basenie), Kasi i Arturowi (za taniec wampirów nad Balatonem i winną Colę), Milenie i Pawłowi (za pokaz fizyki oraz deszczowy Eger) oraz Julii i Łukaszowi (za taras w Ostrzyhomiu i Hajrá!). Wasze towarzystwo czyni poznawanie Węgier jeszcze bardziej fascynującym.

Ciekawych rzeczy na Węgrzech nie brakuje, a nie najmniejszą rolę w poznawaniu tego kraju odgrywa jego kuchnia. Wielokrotnie zdarzało nam się pędzić kilkaset kilometrów, żeby zjeść zupę rybną w Baja, karpia w czosnku w Balatonfüred czy dziczyznę w sosie z owoców leśnych w Balatonberény (pozdrowienia dla László Kovácsa!).

Na Węgrzech nie brakuje pysznego, naturalnego jedzenia, a kuchnię węgierską można smakować zarówno w wersji siermiężno-ceratowej (co nie oznacza, że jedzenie tam podawane jest gorsze, po prostu właściciele takich jadłodajni skupiają się na tym, co ważne, czyli na jedzeniu, a nie na dyrdymałach w rodzaju śnieżnobiałych obrusów), turystyczno-standardowej, jak i snobistyczno-wypasionej. Lokale takie jak „Vendéglő a Régi Hídhoz” w Segedynie, „La Maréda” w Győr czy „Prímás Pince” w Ostrzyhomiu prezentują nowoczesne podejście do dań węgierskich, zaprawiając je nutką dekadencji i łamiąc utarte standardy przygotowania choćby marhapörkölt.

Znakomitych potraw na Węgrzech jest mnóstwo, a moja bardzo subiektywna pierwsza piątka to gulasz z jelenia (szarvaspörkölt – pamiętajmy, że gulasz w formie kawałków mięsa na talerzu to po węgiersku pörkölt, a gulyás to zupa gulaszowa), smażony boczek z mangalicy (włochata świnia występująca na puszcie, niestety rzadko) i paprykowa kiełbasa z Gyuli, a jako przegryzka – pogacze (pogácsa – bułeczki z różnym nadzieniem, najczęściej wytrawne) i zawijańce, zwane też ciastkami kominowymi (kürtőskalács). Jeśli Szanowny Czytelnik nie może akurat wyskoczyć na Węgry i dokonać osobistej degustacji któregoś z tych smakołyków, to przynajmniej niech o nich poczyta, a może i spróbuje zrobić je samemu – polecam w tej materii znakomitą książkę Tadeusza Olszańskiego Nobel dla papryki.

Oto świnki mangalice, źródło pysznego boczku, pasące się na puszcie

Zjadłszy i popiwszy godnie (węgierskie wina otrzymały w książce niniejszej własny rozdział, a woda mineralna również jest na Węgrzech wyśmienita), można popodziwiać piękne okoliczności przyrody. O miastach, wioskach, miasteczkach i zabytkach przeróżnego autoramentu jeszcze napiszę, a tymczasem przypatrzmy się ludziom.

Węgrzy to lud dumny, ale legendy o ich pochodzeniu od Hunów Attyli należy raczej włożyć między bajki, choć imię Attyla jest nad Dunajem niezwykle popularne. Bez wątpienia natomiast są to synowie stepów, wojowniczy i awanturniczy potomkowie bitnych wojów Árpáda. Cechą wspólną dla wszystkich chyba Węgrów jest świadomość ich odrębności, swoistego niedopasowania i wklinowania pomiędzy obce etnicznie żywioły germańskie i słowiańskie. Są Węgrzy narodem wizjonerów w rodzaju Kossutha czy Petőfiego, ale także ludzi ciężkiej, organicznej pracy, jak Széchenyi czy Deák, czasem trwających na posterunku wbrew wszelkiej nadziei, jak Teleki czy Tisza, a najczęściej wymykających się jednoznacznym osądom, jak Horthy. Szeroko znana jest też osobliwa sympatia Węgrów i Polaków, której kilka przejawów zamieściłem w rozdziale Węgrzy a Polacy. Ta sympatia wynika być może z tego, że zdaniem sporej części mieszkańców obu krajów zostały one okrutnie przez historię pokrzywdzone. Być może owej traumie narodowej należy przypisać fakt, że odsetek samobójców wśród Węgrów należy do najwyższych na świecie. Węgierski hymn narodowy przypomina bardziej posępne Z dymem pożarów Ujejskiego niż dziarski Mazurek Dąbrowskiego. Kiedy jednak Węgrzy nie patrzą na życie spode łba, potrafią wspaniale się nim cieszyć, o czym świadczyć może ogromna liczba różnego rodzaju Festiwali Wina (najsłynniejszy odbywa się we wrześniu w Budapeszcie), Kalejdoskopów Kociołka, Paprykowych Parad, Cebulowych Combrów i innych imprez kulinarno-ochlajowych.

Węgrzy również z upodobaniem organizują różnego rodzaju wybory miss – od Miss Południowego Balatonu i Miss Wielkiej Równiny po Miss Kociołka (autentyk!), czemu się akurat nie dziwię, bo Węgierki są moim skromnym zdaniem najładniejsze w Europie. Jeśli ktoś chciałby zweryfikować to twierdzenie, ma trzy możliwości. Pierwsza – wstukać w wyszukiwarkę internetową: Evelin Beres, Andrea Osvart, Аnnamaria Rakosi czy Anett Maximovits. Druga to pojechać na Węgry, np. do Peczu czy Egeru, zamówić sobie kawę melanż gdzieś przy Király utca (w Peczu) albo na bulwarze Széchenyiego (w Egerze) i pogapić się trochę. Trzecia – w czasie pobytu na Węgrzech podchodzić do okien wystawowych i oglądać prezentowane tam zdjęcia klasowe absolwentów szkół średnich (jest to zresztą osobliwa praktyka wspólna dla wszystkich krajów Korony św. Stefana). Kobiety na Węgrzech są nie tylko piękne, ale ucieleśniają one starożytny ideał kalokagatii: wedle słów wspomnianego Széchenyiego, to „wielkoduszne córy ojczyzny węgierskiej”, a „wszystko, co wielkie i piękne, co nas, mężczyzn, podnosi, idzie od was; aniołami jesteście opiekuńczymi cnót domowych i miłości ojczyzny; wszystkiemu wdzięk szlachetny nadajecie, proch wznosicie ku niebu, śmiertelne ku nieśmiertelności”.

Mam nadzieję, że Szanowny Czytelnik został już odpowiednio zachęcony do przeczytania następnych stronic, a może i do osobistych odwiedzin w naddunajskim kraju. Co do pierwszego, mam nadzieję, a co do drugiego pewność, że żałował tego nie będzie.

Na koniec chciałbym podziękować tym wszystkim, którzy reagowali na moje rozpaczliwe popiskiwania i pomagali mi w żmudnym procesie składania literek, czyli moim niestrudzonym i krytycznym recenzentom – Państwu Edziopom, Julii, Pawłowi i Tomkowi; Węgierskiemu Jeżowi za jego liczne a celne uwagi, a mojemu redaktorowi z Bellony, panu Brodeckiemu, za utrzymywanie mnie w ryzach, sugestie oraz ciekawą polemikę. Oczywiście, wszystkie błędy wpadają wyłącznie na moje konto. Futrzakowi natomiast dziękuję za wszystko – za to, że dała się taszczyć do różnych miejsc, którym „koniecznie musiałem zrobić zdjęcie”, i za cierpliwość w czytaniu ze zrozumieniem o nieludzkich czasem porach. A najbardziej za to, że była.

Segedyn, Eger, Gyula, Warszawa, maj 2015 – styczeń 2016.

------------------------------------------------------------------------

1 S. Petőfi, Stoi karczemka na końcu wioski..., tłum. A. Lange, Poezje wybrane. Sándor Petőfi, wybór I. Csapláros, Warszawa 1973, s. 113.

2 I wszystkim dowcipom o alfach i alfistach.

3 I. Joschika-Herczeg, Hungary. After a Thousand Years, Safety Harbor 2000, s. 9 .

4 R. Makłowicz, Serce zgubiłem za miedzą, „Wprost” 2002, nr 17.

5 Szomorú vasárnap, węgierska, mocno dołująca piosenka, zwana hymnem samobójców. Samobójstwo popełnił zresztą sam jej autor.

6 Gyöngyhajú lány, przebój grupy Omega z 1969 r. Większości Czytelników pewnie bardziej znany z wersji Scorpionsów.

7 Moja towarzyszka życia, bez której nawet na Węgrzech byłoby o wiele smutniej.

8 Tytułowy Nobel dotyczy profesora Alberta Szent-Györgyi, który otrzymał go za wyodrębnienie witaminy C, a witaminę tę znalazł w segedyńskich paprykach, zwanych czerwonym złotem...

9 Wszystkie te nazwiska napotka Czytelnik nieco dalej.

10 Tutaj Futrzak zgłasza votum separatum i dodaje, że jej zdaniem to Czarnogórki. Chyba musimy dokonać kolejnej porównawczej wizji lokalnej.

11 Pojęcie z zakresu kultury antycznej łączące doskonałość moralną i fizyczną (wszystkie przypisy oznaczone asteryskiem pochodzą od redakcji).

12 Za: M. Zdziechowski, Węgry i dookoła Węgier. Szkice polityczno-literackie, Wilno 1933, s. 30.Większość cudzoziemców przybywających na Węgry, nawet tych mówiących różnymi językami, ogarnia przerażenie językiem węgierskim, jako że nie jest on podobny do niczego. Części Polaków kołacze się w głowie, że węgierski należy do języków ugrofińskich (używając współczesnej nomenklatury: uralskich), może więc chociaż Finowie coś rozpoznają? Rozpoznać mogą, 200 podstawowych słów brzmi nieco podobnie, choć tylko trzy są prawie dokładnie takie same: krew – vér / veri, miód – méz / mesi, masło – vaj / voi. Najbliższym węgierskiemu jest inny język uralski, mansyjski, którym mówi jakieś 3000 Mansów na Uralu. Dla językoznawców węgierskich kwestia pochodzenia ich języka była kwestią polityczną – w XIX w. toczyła się nawet swoista wojna językowa pomiędzy frakcją ugrofińską a turecką. Czy zatem węgierski jest trudny? Tak i nie.

Węgierski jest językiem aglutynacyjnym, czyli poszczególne elementy niejako doklejane są do głównego wyrazu (rdzenia):

macska – kot

macskám – mój kot

ház – dom

házak – domy

házam – mój dom

házaim – moje domy

Veszprém – Veszprem

Veszprémben – w Veszprem

Możemy to sobie połączyć, np. házaimban – w moich domach (jest – ban, a nie – ben, z uwagi na fenomen zwany harmonią samogłosek...). Jest to dość logiczne, o ile nie będziemy podróżować. Tutaj bowiem na gramatykę ma wpływ kryterium geograficzno-historyczne. Jeśli np. miasto, do którego jedziemy, historycznie znajdowało się na terenie krajów Korony św. Stefana, to jedziemy na niego, np. Budapestre, jeśli nie, to tak jak po polsku do niego, np. Krakkóba. Oczywiście są wyjątki.

Aglutynacja powoduje również, że dość łatwo mówić po węgiersku, a dość trudno mówić dobrze. Znajomi, z którymi jeździmy na Węgry, szybko zauważają, że sporo rzeczowników zbiorowych kończy się na – ság – ség, np. szabad – wolny, szabadság – wolność. Kolega poszedł kiedyś kupić mleko w sklepiku na rogu, dopytawszy się wprzódy, że mleko to tej. Sprzedawczyni jednak w żaden sposób nie mogła go zrozumieć, toteż zrozpaczony w końcu wykrzyknął mlekoszag! I podziałało.

Rzeczowniki w węgierskim nie odmieniają się przez przypadki, a raczej końcówki okolicznikowe są do rzeczowników doklejane. Dlatego w różnych źródłach możemy znaleźć następujące ciekawe informacje:

– w węgierskim nie ma przypadków,

– w węgierskim jest około 18 przypadków,

– nie wiadomo dokładnie, ile jest przypadków w węgierskim, ale może nawet i 28.

Za to liczba mnoga jest do niczego nieprzydatna, jeśli bowiem rzeczownik występuje z liczebnikiem, jest w liczbie pojedynczej – np. két macska – dwa kot. Rzeczownik jednak, nawet odmieniany przez 28 przypadków, to nic w porównaniu z czasownikiem.

Po pierwsze, węgierski jest jednym z nielicznych języków świata, który ma dwie zupełnie odmienne koniugacje – przedmiotową i podmiotową. Jeśli wiemy, o co nam chodzi, używamy koniugacji określonej (przedmiotowej), jeśli nie wiemy, podmiotowej.

Zatem powiemy a lányokat szeretem (lubię dziewczęta, dokładnie przedimek określony / dziewczyna – l.mn. – końcówka biernika / lubię. Dziewczyny są w sumie nieokreślone, bo lubię wszystkie, ale ten przedimek określony na początku determinuje nam koniugację), ale szeretek élni (lubię żyć).

Podobnie Látsz egy lányt? – czy widzisz dziewczynę – jakąkolwiek dziewczynę (pytanie na miejscu np. w klubie gejowskim). Látod ezt a lányt? – czy widzisz dziewczynę – tę konkretną, ale laska, nie?

Po drugie, biorąc pod uwagę dwie koniugacje, dwa czasy (czas przyszły tworzony jest poprzez czasownik posiłkowy), pięć trybów oraz wszystkie możliwe przedrostki i przyrostki, jeden węgierski czasownik może mieć nawet 5070 form. Za to w węgierskim nie ma rodzajów gramatycznych (tu trzeba uważać, bo np. szeretem őt znaczy albo „kocham ją”, albo „kocham jego”) i w zasadzie nie ma strony biernej.

Istnieją jednak dość silne związki pomiędzy węgierskim a polskim, sprawiające, że nie jest on tak całkiem obcy. Na przykład pierwsza książka po węgiersku została wydana w Krakowie (w roku 1533, a jej tytuł w ówczesnej węgierszczyźnie brzmiał: Az zenth Paal leueley magyar nyeluen, czyli Listy św. Pawła w mowie węgierskiej). Kilka słów węgierskich to bezpośrednie zapożyczenia z polskiego, np. cseresznye (wym. czeresnie) czy galamb (wym. golomb). Sporo innych to słowa słowiańskie, wspólne obu językom:

pecsenye (wym. peczenie) – pieczeń

patak (wym. potok) – potok

kacsa (wym. koczo) – kaczka

málna (wym. malno) – malina

káposzta (wym. kaposto) – kapusta

Również najpopularniejsze przekleństwo polskie brzmi dokładnie tak samo po węgiersku, wprawiając Włochów w przerażenie, bo myślą że w obu krajach tylko zakręty i zakręty.

Niestety, żeby nie było za łatwo, węgierski usiany jest też pułapkami, które wyglądają znajomo, ale znaczą coś zupełnie innego, np.:

bor (wym. bor) – wino

kasza (wym. koso) – kosa

duda – (wym. dudo) – kobza, ale w slangu także cycki

család – (wym. czolad) – rodzina

cipő (wym. cipo) – but

ruha (wym. ruho) – ubranie

fiút (wym. fiut) – chłopca

kutas (wym. kutosz) – namiot, harpun albo studzienny

Węgrzy mają również dwa słowa na czerwony: piros i vörös (wym. weresz). Nikt nie wie dlaczego, a różnice odcieni między tymi kolorami (podobno jest jakaś) może wychwycić chyba tylko najstarsza starowinka na Węgrzech. Zapamiętajmy więc tylko kilka najważniejszych i życiowych przykładów – wino jest vörös, ale papryka piros; Czerwony Kapturek to Piroska, ale Czerwony Krzyż to Vöröskereszt; czereśnia jest piros, a wiśnia vörös. Lampa jest piros, kiedy chodzi o czerwone światło (np. na semaforze), ale dzielnica czerwonych latarni to już vöröslámpás negyed. Bez vörös bor ani rusz...

Znajomy mieszkał kiedyś na Węgrzech i znał trochę węgierski. Wiedział na przykład, że przymiotniki tworzy się od rzeczowników, dodając do nich – i, np. Eger – egri (egerski), tűz (ogień) – tűzi (ognisty) itd. Wiedział, że bułka to zsemle, a pszenica buz. Chodził więc codziennie do piekarni i prosił o pszenne bułeczki – buzi zsemle (wym. buzi żemle). Sprzedawczyni uśmiechała się do niego promiennie i wręczała żądane pieczywo. Dopiero rok później dowiedział się, że akurat pszenica to wyjątek, przymiotnik pszenny brzmi buza, a buzi znaczy „pedalski”. Tak się przejął, że zmienił piekarnię.

Jeśli natomiast chodzi o wymowę węgierską, to dwie litery nastręczają szczególnych trudności Polakom – s/sz oraz é. To, że węgierskie s wymawiamy jak sz, a sz jak s, to jeszcze pół biedy, chociaż wszyscy znajomi przez jakiś czas po powrocie z Węgier mówią szauna, szolarium czy syba. Natomiast różnica pomiędzy e (wymawianym prawie jak polskie e) a é (wymawianym jak – ej lub – yj) może dla nas skończyć się w areszcie za obrazę władzy. Policja po węgiersku to rendőrség (wym. rendorszejg), z owym „e z kreseczką”. Jeśli przeczytamy je jako „e bez kreseczki”, czyli rendőrseg (rendorszeg), to właśnie strasznie obraziliśmy policjanta, stwierdzając, że dupa z niego, nie stróż prawa (dokładnie powiedzieliśmy stróż prawa dupa). Bardzo ładnie widać to na przykładzie nazwie ulicy Szegedyńskiej w Warszawie... Węgierskie miasto Szeged nazywa się po polsku Segedyn. Włodarze Warszawy nie popisali się znajomością języków (albo przyoszczędzili na konsultancie), bo ulica powinna nazywać się Segedyńska. Szeged (wymawiany tak, jak pisze się po polsku) znaczy „twoja dupa”. Mieszkańcy, dowiedziawszy się o problemie, mimo to gremialnie odrzucili zmianę nazwy ulicy, gratuluję więc im niniejszym mieszkania przy ulicy Twojodupnej.

Porzućmy na chwilę sferę profanum i śladem muz (po węgiersku a múzsák) udajmy się na chwilkę na Parnas, by posłuchać rezydujących tam poetów. Węgierska poezja nie jest zbyt znana poza granicami Węgier, a zwłaszcza wśród ludzi nieznających węgierskiego, bo bardzo dużo traci w tłumaczeniu – swój posmak, wieloznaczność słownictwa, mnogość przymiotników, aliteracje i asonanse. Rytm poezji węgierskiej, podobnie jak samego języka, też jest niezwykły – akcent pada zawsze na pierwszą sylabę każdego słowa, co w recytacji przypomina nieco pieśni ludów pierwotnych. Madziarzy rozmiłowani są w swojej poezji, a edycje tomików poezji rozchodzą się na Węgrzech w setkach tysięcy egzemplarzy (niezły wynik jak na kraj zamieszkany przez niecałe 10 milionów ludzi). Mój wydawca nie chciał wierzyć w te setki tysięcy i pytał, czy na pewno nie chodzi mi o tysiące. Kiedy potwierdziłem, dziwnie pobladł i złapał się za serce. Poezja jest dla Węgrów chyba najważniejszą ze sztuk, nawet święta wina nie mogą obyć się bez recytacji.

Co sami poeci mówią o swym języku? Posłuchajmy:

Nasz język
Boski uroku pięknej Hellady, rzymska wielkości,
Wdzięku francuski, siło niemiecka, ogniu Hesperii
I ty, giętkości polska! – wam nie zazdrości mój język.
A w was nie budzi zazdrości? Jest piękny. Mowo Homera
I Wergiliusza, szukajcie innego języka w Europie,
Żeby tak wiernie oddawał dźwięk waszej świętej lutni!
Grzmi on, ale nie trzeszczy; lotny, zwinny jak biegacz,
Lekko bierze przeszkody, śmiga nad bieżnią do celu.
Pierś jego płonie, wargi wzdychają w smutku głębokim.
Włochu, Polaku – jak wy jęczy w miłosnym zapale –
Spadną okowy, już pora, w waszym staniemy gronie.

Język węgierski jest wbrew pozorom niezwykle logiczny i dlatego matematyków i logików znajdziemy wśród Węgrów więcej niż wśród innych nacji, obdarzonych językami mniej logicznymi. Reasumując, fajnie jest uczyć się węgierskiego, bo Węgrzy zupełnie inaczej reagują, kiedy ktoś usiłuje coś powiedzieć, nawet nieporadnie (pamiętam moje pierwsze rozpaczliwe próby zamówienia wody gazowanej...). A poza tym każdy kolejny język to odkrycie nowego świata, a świat węgierski jest niezmiernie fascynujący.

Konwencja pisowni nazw własnych i nazwisk

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

------------------------------------------------------------------------

13 Wojnę zakończył niemiecki językoznawca Jozsef Budentz, rozstrzygając jej wynik na korzyść frakcji uralskiej. Obecnie jednak coraz częściej kwestionuje się jego metody, a więc być może wojna rozgorzeje na nowo. Lingwiści w rodzaju László Marácza, podważający bezkrytyczne przyjmowanie teorii o ugrofińskim pochodzeniu węgierskiego, najczęściej opatrywani się łatką „nacjonalistów”. Patrz np. A. Marcantonio, P. Nummenaho, M. Salvagni, The „Ugric-Turkic Battle”: A Critical Review, „Linguistica Uralica” 2001, nr 2.

14 To nie tylko tytuł piosenki Sándora Nagya, ale również deklaracja heteroseksualności.

15 To z kolei album Vecy Janicsák.

16 Patrz analiza Tamása Turányiego pod adresem http://garfield.chem.elte.hu/turanyi/mige.html.

17 Tutaj panuje lekkie zamieszanie, ponieważ pierwsza książka wydana na Węgrzech to Chronica Hungarorum, opublikowana już w 1473 r., za Macieja Korwina, ale była ona wydrukowana po łacinie.

18 Przerażające dla Włochów jest też nagromadzenie spółgłosek, np. w narancsdzsem („dżem pomarańczowy”) jest ich aż sześć z rzędu!

19 No, nie wiem, czy urząd kontroli publikacji to puści...

20 Różnice pomiędzy piros i vörös są również tematem licznych prac naukowych z dziedziny językoznawstwa, patrz np. R. Benczes & E. Tóth-Czifra, The Hungarian colour terms piros and vörös: A corpus and cognitive linguistic account, „Acta Linguistica Hungarica” 1961, nr 2, s. 123–152.

21 Słowo deprecjonujące gejów. Słowem neutralnym jest meleg, czyli ciepły.

22 Najwyższa góra Węgier niezbyt jednak pasuje do tej roli. Nazywa się Kékes, czyli niebieskawa, bo tak zwykle wygląda, ma lekko ponad 1000 metrów wysokości, ale na szczycie zamiast poetów spotkamy tylko nieczuły, pomalowany w barwy węgierskie głaz.

23 Toteż na przykład Heinrich Heine nauczył się węgierskiego tylko po to, by właściwie docenić węgierską poezję.

24 F. Kazinczy, Nasz język, tłum. J. Waczków, Antologia poezji węgierskiej, Warszawa 1975.Indeks geograficzny

A

Adriatyk

Agárd

Agria zob. Eger

Akwileja

Alba Iulia zob. Gyulafehérvár

Aleppo

Alföld

Alpy

Anglia

Aquincum, zob. też Budapeszt

Arad

Arles

Artstetten

Ateny

Atlantyk

Auschwitz

Austria

Austro-Węgry

Azja

B

Baczka

Badacsony

Bagna Meotydy

Baja

Bakonybél

Balaton

Balatonberény

Balatonboglár

Balatonfüred

Balatonzamárdi

Ballendorf

Baltika

Bałkany

Banat

Barcelona

Basen Karpacki

Bataszék

Bawaria

Belgrad

Benewent

Berlin

Bizancjum

Bliski Wschód

Bochnia

Bodrog

Bośnia

Braniewo

Bratysława zob. Pożoń

Brigetio

Brześć

Brzeżany

Buchara

Buczacz

Buda

Budapeszt

Bükk

Bukowina

Burgenland

Bystrzyca

C

Cattaro

Charków

Chartres

Châteauneuf-du-Pape

Chiny

Chlebowe Pole zob. Kenyérmező

Chorwacja

Cisa

Cluj-Napoca zob. Koloszwar

Csanád

Csele

Csepel

Csesznek

Csobánc

Csongrád

Csopak

Czarnogóra

Czechosłowacja

Częstochowa

D

Dachau

Dalmacja

Danubius zob. Dunaj

Dardanele

Debreczyn

Desz

Deva

Dewa zob. Deva

Döbling

Dolina Pięknej Pani zob. Szépasszony-völgy

Don

Drawa

Dunaj

Dunaújváros

E

Eburacum

Eged

Eger

Eisenstadt

Erlau zob. Eger

Esztergom zob. Ostrzyhom

Etelköz

Europa

F

Fatra

Fehervár

Fénekpuszta

Fertőd

Fiume zob. Rijeka

Florencja

Forchtenstein zob. Fraknó

Fort Knox

Fraknó

Francja

G

Galanta

Galicja

Gárdony

Genua

Góra Gellerta

Góra Zamkowa zob. Wzgórze Zamkowe

Górna Prowincja

Grecja

Győr

Gyulafehérvár

Gyula

H

Hajós-Baja

Halászfalu

Hatvan

Hejőkeresztúr

Herenda

Hermannstadt zob. Wielki Sybin

Héviz

Hiszpania

Hortobágy

Hunyad

I

Iganie

Italia zob. Włochy

J

Jagier zob. Eger

Ják

Jałomica

Jezioro Nezyderskie

Jugosławia

K

Kaliskie

Kalocza

Kanał Sueski

Kápolna

Kápolnapuszta

Kaukaz

Kecskemét

Kenderes

Kenyérmező

Kerepesi

Keresz

Keszthely

Kieleckie

Kijów

Kis Balaton zob. Mały Balaton

Kismarton zob. Eisenstadt

Klausenburg zob. Koloszwar

Klessheim

Kluż-Napoka zob. Koloszwar

Koloszwar

Kolozsvár zob. Koloszwar

Komaróm

Konstantynopol

Kordoba

Körmend

Köröm

Kosowe Pole

Kőszeg

Koszyce

Kotor zob. Cattaro

Kővár

Kraj Zadunajski

Krakowskie

Kraków

Krosno

Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców

Krym

Kujawy

Kunság

L

Lech

Lechowe Pole

Legnica

Lelów

Lérida

Lissa

Litwa

Londyn

Lublin

Lugos

Lwów

Lwówek

Ł

Łańcut

Łęczyca

Łużyce

M

Madera

Mały Balaton

Mały Dunaj

Marmarosz

Marusza

Matra

Mediasz

Melk

Mełchów

Międzyrzecze zob. Etelköz

Miszkolc

Mohacz

Mohi

Mołdawia

Monreale

Monte Cassino

Morawa

Morawy

Morze Czarne

Morze Panońskie

Morze Śródziemne

Mosony

Muchobór Wielki

Mukaczewo zob. Munkács

Munkács

N

Nagyrada

Nagyszeben zob. Wielki Sybin

Nagyszentmiklós

Nagyvárad zob. Wielki Waradyn

Nagyvázsony

Najjaśniejsza Republika Wenecji zob. Wenecja

Nándorfehérvár zob. Belgrad

Nasod

Neapol

Nedeljanec

Neuilly

Niemcy

Nikopolis

Nisz

Norymberga

Noto

O

Ocean Atlantycki

Ödenburg zob. Sopron

Odrzykoń

Ołomuniec

Oradea zob. Wielki Waradyn

Ostrołęka

Ostrzyhom

Otranto

Óbuda

Ónod

P

Pákozd

Panasówka

Pannonhalma

Panonia

Pápa

Párkány

Paryż

Pecz

Perlas

Peszt

Pilis

Piszki

Poli

Polska

Porta Ottomańska

Poznańskie

Pozsony zob. Pożoń

Pożoń

Półwysep Apeniński

Praga

Preszburg zob. Pożoń

Prusy

Przełęcz Dukielska

Przełęcz Werecka

Pula zob. Poli

R

Raba

Radomsko

Ramsar

Ren

Rhenus zob. Ren

Rijeka

Rodos

Rosja

Rumunia

Ruś

Ruś Kijowska

Ruś Zakarpacka

Rymanów

Rzeczpospolita zob. Polska

Rzeszów

Rzym

S

Sajó

Saksonia

Sandomierz

Sankt Gallen

Sárospatak

Sárvár

Saswarosz

Sawa

Schwechat

Segedyn

Segesvár

Sibiu zob. Wielki Sybin

Siedmiogród

Sighişoara zob. Segesvár

Siklós

Skierniewice

Sławonia

Słowacja

Sofia

Somló

Somogy

Sopron

Stambuł

Stany Zjednoczone Ameryki

Stolica Apostolska zob. Watykan

Stołeczny Białogród zob. Szekesfehérvár

Strigonium zob. Ostrzyhom

Stryj

Štúrovo

Subotica

Swanowice

Syjam

Syria

Szabadka zob. Subotica

Szamosújvár

Szársomlyó

Szczecin

Székelyföld

Szekesfehérvár

Szekszárd

Szentgyörgyhegy

Szépasszony-völgy

Szigetvár

Szolnok

Szombathely

Szőreg

Śląsk

Śródziemnomorze

T

Tapolca

Tatabanya

Tatry

Temes

Temesvár

Temeszvar zob. Temesvár

Tihany

Tokaj (miasto)

Tokaj (region)

Tököl

Tolentino

Tolna

Toruń

Transylwania

Trenczyn

Trianon

Trogir

Turcja

U

Ukraina

Unstruta

Ural

Ustroń

V

Vác

Vajdahunyad

Varażdin

Várpalota

Velence

Veszprém

Világos

Villány

Villányi

Visegrád zob. Wyszehrad

W

Warna

Warszawa

Watykan

Wawel

Wenecja

Wersal

Węgry

Wiedeń

Wieliczka

Wielka Nizina Węgierska

Wielka Równina

Wielki Sybin

Wielki Waradyn

Wisła

Włochy

Wołoszczyzna

Wrocław

Wyspa Małgorzaty

Wyszehrad

Wzgórze Zamkowe

Z

Zadwórze

Zagrzeb

Zala (region)

Zala (rzeka)

Zaolzie

Zbaraż

Ziemia Seklerska zob. Székelyföld

Złotoryja

Zólyom

ZSRR zob. Związek Radziecki

Związek Radziecki

Zwierzyniec

Zwoleń zob. Zólyom

Ż

Żelazne Wrota

Żmigród