Wespazjan. Zaginiony syn Rzymu - ebook

Jasne, srebrzyste światło księżyca, odbijające się od mrocznej jak Styks tafli wody, raziło boleśnie zmęczone oczy Tytusa Flawiusza Sabinusa. Mężczyzna z jękiem wychylił się za burtę triremy zakotwiczonej naprzeciwko ujścia Tyras. Fale z głośnym chlupotem uderzały o kadłub rozkołysanego okrętu. Zgodnie z rytmem falowania morza plama światła na wodzie wydłużała się, to znów rozpadała, tworząc mnogość jednakowych refleksów, by następnie zlać się niemal w lustrzane odbicie lśniącego na niebie księżyca. Tymczasem okręt podnosił się i opadał w rytmie zgodnym z łoskotem fal uderzających o brzegi odległe zaledwie o sto kroków.

Nieustanne wirowanie tego jedynego widzialnego punktu świetlnego nie pomagało jego udręczonym trzewiom. Wstrząsany kolejnymi skurczami chlusnął na pokład mieszaniną żółci i czerwonego wina, która spłynęła po wcześniej już zbrukanych deskach na ostatnią parę sześćdziesięciu wioseł tkwiących po prawej burcie w dwóch rzędach, jeden nad drugim. Jego stękanie zlało się ze skrzypieniem naprężonych lin i drewna.

Trierarcha stojący obok dwóch wioseł sterowych na rufie udał, że nie słyszy świstu mimowolnego puszczenia wiatrów przez Sabinusa, nie skomentował też tego, że nieborak wybrał sobie na torsje stronę nawietrzną; jeśli o niego chodziło, namiestnik cesarskich prowincji Mezji, Macedonii i Tracji mógł sobie wymiotować, gdzie mu się żywnie podoba. I rzeczywiście, podczas dwudniowej podróży z Noviodunum, macierzystego portu floty dunajskiej, leżącego jakieś sto mil od delty rzeki, do tego odludnego miejsca na wybrzeżu morza przedstawiciel cesarza wybrał sobie na tę czynność wiele różnych miejsc... i nie wszystkie za burtą.

Oddychając szybko i płytko, Sabinus przeklinał zły los, który sprowadził go na pokład okrętu, gdzie musi tkwić o wiele dłużej niż zawartość jego własnego żołądka; przecież nigdy nie uważał się za żeglarza. Tak czy owak, wraz z otrzymaniem nominacji na namiestnika, trzy lata wcześniej, przyszła odpowiedzialność nie tylko wobec cesarza, ale wobec samego cesarstwa. Jeśli można było polegać na wiadomościach, jakie otrzymał od szpiega przebywającego wśród Getów i Daków, na północ od Dunaju, to imperium – a przynajmniej jego wschodnia część – mogło się znaleźć w poważnym niebezpieczeństwie.

Raport należało uznać za wiarygodny, jako że agent był wierny Tryfenie, dawnej królowej Tracji. Posiadająca obywatelstwo rzymskie prawnuczka Marka Antoniusza była niezachwianie lojalna wobec cesarstwa. Choć mieszkała obecnie w Kyzikos, na wybrzeżu Azji – od czasu abdykacji dokonanej na życzenie Kaliguli – dysponowała aktualną wiedzą o byłych poddanych oraz ich wrogach. Skoro zatem agent Tryfeny złożył raport mówiący o zagrożeniu dla imperium, należało to ostrzeżenie potraktować nader poważnie.

Nim człowiek ten odbył niebezpieczną podróż lądem do Noviodunum, żeby zdać Sabinusowi sprawozdanie z przybycia poselstwa od Wologazesa, Wielkiego Króla Partii, wiadomość ta miała już cztery dni. Sabinus wziął trzy biremy oraz tę jedyną triremę, jaka stała w porcie, i pożeglował w dół, ku morzu. Stamtąd popłynął na północ, trzymając się z dala od Tyry, kolonii greckiej pod panowaniem Kosona, dackiego króla, który nie darzył Rzymu przyjaźnią.

Niektóre obowiązki miały tak decydujące znaczenie, że nie można ich było zlecać innym. Sabinus wiedział, że gdyby zameldował cesarzowi Klaudiuszowi lub, co gorsza, cesarzowej Agrypinie i jej kochankowi Pallasowi – rzeczywistym władcom Rzymu – że posłał podwładnego, by przechwycił partyjskich wysłanników, a oni mu się wymknęli, i tak zostałby uznany za sprawcę niepowodzenia. Jeśli natomiast jego misja miałaby się nie powieść (prawdę mówiąc, nie brał porażki pod uwagę), nie mógłby obwiniać nikogo poza sobą. Domyślał się, co tam omawiano. Królów Daków, Getów, Sarmatów i Bastarnów zebranych (wedle raportu agenta) w obozie rozbitym na trawiastej równinie pięćdziesiąt mil na zachód od Tyry nie łączyło z Partami nic, poza jedną wspólną cechą: nienawiścią do Rzymu. Gdyby przelała się ona przez północne granice cesarstwa, Partia, najbardziej zawzięty wróg Rzymu na wschodzie, mogłaby albo ruszyć na zachód, by ponownie zająć wybrzeże Syrii i zyskać dostęp do rzymskiego morza, pierwszy raz od przybycia Rzymian na wschód; albo też ruszyć na północ, przez podległe Rzymowi królestwa, Armenię i Pont, by uzyskać dostęp do Morza Czarnego.

W obydwu wypadkach wschodnie prowincje Rzymu były zagrożone.

Tymczasem Sabinus miał teraz okazję dowiedzieć się o planowanym kierunku tego śmiałego posunięcia, a wiedza dotycząca sposobu, czasu i miejsca uderzenia umożliwiała stosowną reakcję. Dlatego tak istotne było i schwytanie, i przesłuchanie tych wysłanników, kiedy wypływali z Tyry, której przyćmione światła widoczne były na południowym brzegu ujścia rzeki.

Znowu wstrząsnęły nim torsje. Wyprostował się, spocony mimo chłodnej bryzy, i patrzył, jak zwał ciemnych chmur stopniowo połyka kołyszący się na wodzie obraz półksiężyca. Srebrzysty brzeżek przez chwilę falował na powierzchni, aż zbladł, zlewając się z ciemniejącym morzem. Podniósł wzrok ku niebu; pierwszy raz, odkąd trzy noce wcześniej rozpoczęli trwające od zmierzchu do świtu czuwanie, chmura całkowicie zasnuła padające z nieba światło. Za dnia popłynęliby tuż za linię horyzontu, poza zasięg wzroku strażników na wieżach Tyry, nie tracąc możliwości przechwycenia jakiegokolwiek statku, jaki wypłynąłby z ujścia i podążał wzdłuż brzegu do tego przyjaznego portu, z którego wcześniej wyruszyli Partowie. Sabinus jednak wątpił, by pożeglowali za dnia, ponieważ agent poinformował go, że przybyli do miasta głęboką nocą, a to był nie lada wyczyn nawet dla najbardziej doświadczonych wilków morskich. Poza tym, mimo przedsięwziętych środków ostrożności, nie łudził się, że ich obecność przeszła niezauważona, i dlatego podejrzewał, że Partowie poczekają, aż zapadną ciemności, nim wyruszą na morze.

Wciąż uczepiony relingu zwrócił się do trierarchy.

– Każ wioślarzom być w pogotowiu, Ksantosie, i daj sygnał biremom, że mają przygotować się do akcji.

Kapitan przekazał rozkaz niżej, na pokład wioślarzy. Sabinus spojrzał w stronę dziobu; z trudem dojrzał tam sylwetki połowy centurii żołnierzy siedzących wokół zamontowanej na pokładzie karrobalisty. Zgodnie z rozkazem zachowywali całkowitą ciszę. Ręką dał centurionowi znak, że czas wstać i się przygotować. Z dołu dobiegły stłumione odgłosy, kiedy stu dwudziestu wioślarzy sadowiło się, po jednym przy każdym wiośle w dolnym rzędzie i po dwóch przy każdym w górnym. Starając się rozjaśnić sobie umysł przyćmiony mdłościami, Sabinus zerknął w dół i zobaczył, że ustawione równo wiosła gotowe są już do pierwszego pociągnięcia. W tej samej chwili o deski pokładu zabębniły pierwsze krople deszczu.

Sabinus poprawił czerwony wełniany płaszcz, tak żeby ogrzał mu ramiona; zacisnął czerwoną szarfę opasującą przednią i tylną płytę pancerza z brązu i przesunął pas naramienny, żeby miecz wisiał prosto na prawym biodrze. Włożył hełm i zawiązał pasek pod brodą, podniósł zwykłą, walcowato wygiętą tarczę i ruszył na dziób tak równym krokiem, na jaki tylko było go stać. Stanął obok centuriona, pod wznoszącą się nad nimi, przymocowaną do masztu kładką zwaną krukiem. Patrząc w mrok, gęstniejący wraz z coraz bardziej rzęsistym deszczem, czekał.

Na początku było tylko przeczucie. Ulewa nie pozwalała nic dostrzec ani usłyszeć, ale na niecałą godzinę przed świtem Sabinus był już pewien, że nie są sami. Przetarł oczy i wpatrzył się w czarną kurtynę wody, przez którą od czasu do czasu przebijało się jakieś światełko z odległego o ponad milę miasta. Potem jednak do jego świadomości dotarło coś więcej: jakiś dźwięk, bardzo słaby, ale na pewno niezwiązany z ulewą czy skrzypieniem drewna lub naprężonej liny okrętu zmagającego się z potęgą morza. Znów go usłyszał: był długi i niski. Policzył do pięciu i dźwięk się powtórzył; nie miał już wątpliwości – to z ust dziesiątków pracujących miarowo wioślarzy dobywały się jednoczesne stęknięcia.

Odwrócił się do trierarchy, podniósł ramię i dał znak. Po obu końcach okrętu żeglarze chwycili liny i wciągnęli kotwice, a kilka chwil później na przenikliwy dźwięk piszczałki nadzorcy wioślarze pociągnęli wiosłami i okręt ruszył.

– Każ ludziom załadować balistę, Tracjuszu – rozkazał centurionowi – a żeglarze z bosakami niech czekają w gotowości.

Tracjusz zasalutował i ruszył do swoich obowiązków. Za każdym kolejnym, powtarzanym w coraz szybszym tempie pociągnięciem wioseł trirema nabierała rozpędu. Zapanował ożywiony ruch. Odciągano skręcone ramiona balisty; uruchamiano system krążków, by opuścić kładkę zakończoną długim kolcem, który miał się wbić w pokład nieprzyjacielskiego statku. Żołnierze sprawdzali sprzęt, a żeglarze, trzymając w pogotowiu bosaki, zajmowali pozycje przy burtach i na dziobie. Stęknięcia wioślarzy przybrały na sile, kiedy potężnymi pociągnięciami wioseł rozpędzali ten ogromny statek; wtórowali im wioślarze z trzech dwurzędowców po bokach i z tyłu trójrzędowca i ta kakofonia dźwięków towarzyszących ludzkiemu wysiłkowi mogła ostrzec Partów. Sabinus wiedział, że nie ma na to rady. Tak wielka liczba ludzi nie mogła wiosłować w kompletnej ciszy. Zależało mu tylko na tym, by dostrzec nieprzyjacielski statek, nim ten zdoła czmychnąć; wpatrywał się w ciemność, zapominając o mdłościach, podczas gdy znajdujący się pod nim taran miesił czarne wody w szarą pianę.

I nagle go zobaczył; ciemniejszy odcień na ciemnym morzu, delikatnie obrysowany światłem kilku latarni portowych. Okrzyki na pokładzie świadczyły o tym, że członkowie załogi również zauważyli ten widmowy obraz. Rozmazana i nieciągła, ale niewątpliwie rzeczywista plama stawała się coraz wyraźniejsza. Trirema mknęła ku swojej ofierze. Sabinus kazał kapitanowi przechwycić ją i staranować, i poczuł, jak okręt zmienia nieco kurs. Uśmiechnął się w duchu, gdy niespodziewanie zobaczył, jak z pojedynczego cienia powstają trzy oddzielne, jeden odsuwa się w lewo, drugi w prawo, a środkowy, odległy już teraz o niecałe pięćdziesiąt kroków, pozostaje na kursie kolizyjnym z triremą. Biremy z obu stron trójrzędowca ruszyły, by przechwycić dwa umykające statki.

– Puścić! – zawołał Tracjusz.

Z gwałtownym trzaskiem oba ramiona balisty skoczyły do przodu, wyrzucając pocisk w rysujący się coraz bliżej cień; głuchy łomot świadczył o uderzeniu w cel, jednak nie nastąpiły po nim żadne krzyki.

– Trzymać się! – ryknął centurion, kiedy odległość między dwoma okrętami dramatycznie się zmniejszyła; jego ludzie przyklękli na jednym kolanie, ściskając mocno tarcze i długie oszczepy, pila.

Od rufy dobiegł rozkaz wzmocniony tubą i natychmiast rozległ się zgrzyt wciąganych wioseł, co miało zapobiec poważnym szkodom, gdyby nieprzyjaciel spróbował przeorać im jedną z burt. Sabinus zacisnął dłonie na poręczy i opadł na kolana, kiedy wyłoniły się zarysy triremy takich samych rozmiarów jak jego. I taką samą masą i z takim samym jękiem drewna dwa okręty zwarły się prawymi stronami dziobów. Zwolniono kładkę, która opadła z piskiem krążków, miażdżąc reling wrogiej jednostki; jednakże okręty nie znajdowały się równolegle do siebie i długi na stopę kolec zsunął się po boku kadłuba, nie wbiwszy się w pokład. Siłą rozpędu oba okręty wciąż napierały wzajemnie na siebie, ich tarany odbiły się od obłych kadłubów gwałtownie i trójrzędowce obróciły się w przeciwne strony, swoje lewe strony, a załoganci leżeli rozciągnięci na pokładach obu okrętów, nad którymi nikt nie sprawował kontroli.

Wysunąwszy głowę ponad nadburcie, Sabinus zobaczył, że jego okręt obraca się w lewo, wokół swojej osi. Kierował się rufą prosto w rufę jednostki partyjskiej, obracającej się powoli, majestatycznie, niepowstrzymanie, w odwrotną stronę, jakby włączała się w jakiś przedziwny morski taniec.

– Tracjuszu, zabierz swoich ludzi na rufę i kiedy się zderzymy, postaraj się przymocować tamtych do nas linami.

Centurion uniósł się z pokładu, przywołując żeglarzy z bosakami i żołnierzy. Sabinus przyglądał się obojętnie ciążącym ku sobie okrętom. Zderzenie nimi zatrzęsło i rozległo się świdrujące w uszach trzeszczenie. Tracjuszem i jego żołnierzami rzuciło na deski pokładu, ale centurion, podnosząc się, wydał okrzyk i natychmiast wszyscy stanęli na nogi. Zza ich okrętu wyłoniła się z mroku trzecia rzymska birema, sunąc z prędkością taranowania. Z każdą chwilą coraz wyraźniej słychać było miarowe stękanie wysilających się wioślarzy, a jej dziób pruł spienioną wodę, wymierzony prosto w burtę partyjskiego okrętu.

Nie tracąc rozpędu, mniejszy okręt wbił się w kadłub triremy, przeszywając obitym brązem taranem lite drewno stopę pod linią wody, z hukiem, który zagłuszył wszystkie inne. Wdzierając się głęboko w brzuch partyjskiego okrętu, ta główna broń biremy pośród wyrzucanych w powietrze fontann wody rozszarpała mu wnętrzności. Kiedy dziób dwurzędowca dotarł do boku partyjskiej triremy, utknął w miejscu, ale rozkołysał okręt, tak że dziura wybita przez taran powiększała się coraz bardziej.

Zarzucono haki, a Tracjusz ustawił żołnierzy do abordażu. Liny były już umocowane, kiedy z unieruchomionego okrętu poszybowały pierwsze strzały. Trafiały w tarcze żołnierzy i przelatywały z sykiem ponad triremą, ginąc w mroku; tu i ówdzie rozlegał się krzyk i jakiś załogant padał na deski, a pierzasta strzała drgała w wijącym się z bólu ciele. Z nieartykułowanym rykiem Tracjusz wskoczył na poręcz nadburcia i rzucił się na pokład wrogiego okrętu; bez chwili wahania jego żołnierze ruszyli za nim. Nieprzyjaciele uwijali się, starając utworzyć na swoim okręcie linię obrony.

Sabinus podniósł się i wrócił na rufę. Nie spieszył się; ryzykowanie życia czy kalectwa w rutynowym zadaniu oczyszczania wrogiego okrętu nie należało do jego obowiązków, zresztą Tracjusz i jego ludzie działali bardzo sprawnie; sformowali dwa szeregi i uderzyli na obrońców. Porywy wiatru chłostały deszczem rozkołysany pokład, rozcieńczając krew zbryzgującą deski, podczas gdy żelazo zderzało się z żelazem, dudniło o okryte skórą drewno, tnąc ciała i kości przy akompaniamencie krzyków ofiar.

Za plecami żołnierzy, pod wiosłami sterowymi, leżeli martwi partyjscy sternicy oraz trierarcha, a także kilku łuczników zaskoczonych wdarciem się ludzi Tracjusza na ich okręt. Tuż obok trupów sześciu rzymskich żołnierzy pilnowało zejścia na pokład wiosłowy; długimi włóczniami dźgali przerażonych członków partyjskiej załogi usiłujących uciec przed zalewającą ich wodą. W ten sposób żołnierze chronili tyły towarzyszy zajętych odpieraniem wschodnich, odzianych w spodnie obrońców, utrzymując żelazną dyscyplinę, jakiej Sabinus oczekiwał od zawodowej rzymskiej piechoty walczącej w zwartym szyku. Mając odciętą drogę w górę, wielu wioślarzy przeciskało się przez otwory na wiosła, by próbować szczęścia w morzu. Tuż za nimi wciągano wiosła rzymskiej biremy, próbując oderwać się od uszkodzonego i wyraźnie już przechylonego partyjskiego okrętu. Pióra wioseł wzburzyły już i tak zmąconą wodę, topiąc tych, którzy starali się utrzymać na powierzchni. Część z nich wessało pod wodę, innym wiosła roztrzaskały czaszki i zmasakrowały twarze. Przy akompaniamencie przeraźliwego pisku drewna trącego o drewno birema powoli zaczęła się cofać.

Sabinus przeskoczył nad poręczą i wylądował na okaleczonym okręcie; mijając zabitych i rannych, wyciągnął miecz i ruszył w stronę potyczki, która przesunęła się już prawie do głównego masztu. Okręt podskoczył gwałtownie, kiedy biremie udało się wyrwać taran, po czym opadł, przechylając się mocno na rozdarty bok. Rzymianin zachwiał się, ale utrzymał równowagę; kołysanie okrętu spowodowało, że znowu żołądek podszedł mu do gardła. Kątem oka zauważył drobny ruch leżącego po lewej stronie człowieka. Zatrzymał się i wbił mu w gardło czubek miecza, obracając ostrze. Nie mógł ryzykować, by udający konającego nieprzyjaciel zaatakował go od tyłu. Wyciągnął broń, uwalniając powietrze, które z bulgotem wydobyło się przez gęstą ciecz; już ruszał dalej, kiedy raptownie się zatrzymał. Przez mrok wpatrzył się w twarz mężczyzny. Miał brodę, ale był to pełny zarost w stylu greckim, a nie ta bardziej przycięta wersja popularna u Partów. Na nogach mężczyzny zobaczył spodnie, jednak nie okrywała ich długa tunika. Rozejrzał się; wszyscy nieprzyjaciele nosili spodnie, jednak żaden nie miał ani tuniki, ani brody we wschodnim stylu, nie byli też uzbrojeni jak Partowie, w łuskową zbroję, plecione z wikliny tarcze, łuki oraz krótkie oszczepy i miecze, mieli uzbrojenie w stylu greckim, typowym dla północnego wybrzeża Morza Czarnego – owalne tarcze thureos, włócznie i krótkie miecze. Sabinus zaklął pod nosem, po czym pobiegł na miejsce, w którym leżał trierarcha; mężczyzna miał brodę barwy miedzi, naturalną, niefarbowaną. Kapitan na pewno nie był Partem.

Ten okręt nie przewoził poselstwa.

Poczuł, jak ogarnia go panika, podbiegł do barierki i rozejrzał się; na lewo jeden z okrętów eskorty został unieruchomiony przez biremę, po prawej nie widział nic. Za jego plecami żołnierze Tracjusza przełamali opór nieprzyjaciela.

– Chcę jeńców! – wrzasnął, widząc, jak centurion mieczem wyrąbuje sobie drogę pośród ustępujących nieprzyjaciół, a jego ludzie zbierają krwawe żniwo po obu stronach. Podbiegł do zwróconych do niego tyłem żołnierzy, przepychał się, wrzeszcząc, by brali jeńców, aż wreszcie dotarł do Tracjusza. – Jeńcy! Muszę mieć chociaż dwóch jeńców.

Centurion odwrócił się do niego i skinął głową. Rozochocony zabijaniem twarz i ramiona miał unurzane we krwi. Zawołał do podwładnych po bokach, a ci rzucili się do przodu za rozgromionym nieprzyjacielem. Sabinus szedł za nimi, pochylając się nad ciałami i sprawdzając, czy w którymś nie zostało dość życia, by mógł uzyskać informację, której rozpaczliwie potrzebował. Łajał się w duchu za to, że pozwolił, aby choroba morska go otumaniła, przez co błędnie założył, że partyjskie poselstwo spróbuje prześlizgnąć się obok jego flotylli. Nie pomyślał o możliwości celowego odwrócenia jego uwagi. Na którym z pozostałych dwóch okrętów płynęli wysłannicy?

I wtedy w jego głowie zaczęły dudnić te słowa: odwrócenie uwagi, odwrócenie uwagi. Poczuł w gardle gorycz żółci i tym razem nie wywołało jej kołysanie okrętu. Dał się oszukać; na żadnym z tych okrętów nie było Partów. Pobiegł na dziób, gdzie rozbrajano ostatnich dwudziestu nieprzyjaciół, i skierował wzrok na północ. Delikatne światło brzasku rozjaśniło grubą warstwę chmur.

– Gdzie chcesz ich przesłuchać, panie?

Tracjusz rzucił jeńca na kolana, szarpnięciem za włosy odchylił mu do tyłu głowę i przyłożył do gardła zakrwawione ostrze miecza.

Sabinus wpatrywał się posępnie w smukłą niewielką liburnę, dobrze widoczną w świtającej jasności. Sunęła pod pełnymi żaglami wspomaganymi wiosłami, mijając ich w odległości jakiejś mili, z szybkością niemożliwą do utrzymania przez triremę czy biremy.

– Już ich nie potrzebuję – odparł. – Skończ z nimi.

Rozpaczliwe, błagalne krzyki wydobyły się z ust jeńców, kiedy zabito pierwszego z nich. Sabinus poczuł niesmak, ponieważ kazał ich zabić w przypływie urażonej dumy, bo dał się przechytrzyć.

– Wstrzymaj się, Tracjuszu! – zawołał.

Centurion znieruchomiał i obejrzał się z czubkiem miecza przekłuwającym skórę na gardle drugiego z wrzeszczących jeńców.

– Wrzuć ich do wody, mogą spróbować szczęścia z pozostałymi. Potem zabierz ludzi z powrotem na nasz okręt.

Kiedy wykonywano jego rozkaz, Sabinus wrócił na triremę, zastanawiając się, jak ułożyć niełatwy list do Pallasa, będącego ulubionym obecnie wyzwoleńcem Klaudiusza i rzeczywistym władcą stojącym za tronem śliniącego się, dającego sobą kierować głupca. Nawet brat Sabinusa, Wespazjan, który dzięki wpływom Pallasa miał zostać konsulem dokooptowanym na dwa ostatnie miesiące roku, nie zdołałby uchronić go przed gniewem tych, którzy dzierżyli władzę.

I ich gniew byłby uzasadniony.

Sabinus nie miał złudzeń; zawiódł w sposób katastrofalny i poselstwo znajdowało się teraz w drodze, by złożyć raport Wielkiemu Królowi w jego stolicy, Ktezyfoncie, nad rzeką Tygrys.

Nie było sposobu ukryć winy. Pallas na pewno miał swoich agentów wśród Daków i wieści o poselstwie i porażce Sabinusa dotrą do niego za miesiąc czy dwa. Równie pewne było, że Narcyz i Kallistos, dwaj pozostali wyzwoleńcy, koledzy i zarazem rywale Pallasa – przechytrzył ich, czyniąc Agrypinę cesarzową, tym samym obaj znaleźli się na drugim miejscu w chwiejnej ocenie Klaudiusza – również usłyszą o jego porażce. Na pewno wykorzystają to jako broń polityczną w zaciętej walce wewnętrznej nieustannie toczącej się w cesarskim pałacu.

Sabinus przeklinał słabość cesarza, która skutkowała taką zapalną polityką, i przeklinał też mężczyzn i kobiety, którzy dla własnych korzyści ją wykorzystywali. Najbardziej jednak przeklinał własną słabość: niemiłe sensacje, jakie odczuwał za każdym razem, kiedy wchodził na pokład statku. Dzisiaj zmąciło mu to umysł i popełnił błąd.

To ta głupia słabość doprowadziła do tego, że zawiódł Rzym.