Wiersze wszystkie - ebook

Nota wydawnicza

_Wiersze wszystkie_ Wisławy Szymborskiej to czternaście tomów poetki oraz dział _Wiersze rozproszone_. Podstawy przedruku oraz informacje o dacie pierwszej publikacji danego tomu podano na początku każdego rozdziału. Pod utworami, które przed dołączeniem do tomu poetka drukowała w prasie, znajduje się informacja o miejscu pierwodruku.

Do tomu _Wystarczy_ dołączono także, dzięki uprzejmości Ryszarda Krynickiego, wiersze lub fragmenty wierszy odczytane przez niego z rękopisów i zamieszczone w tekście _Zamiast posłowia_ wieńczącym książkę wydaną nakładem Wydawnictwa a5. Decyzja o dodaniu do niniejszej publikacji tych niedokończonych tekstów wynika z faktu, że istnieją już one w świadomości czytelników, wiadomo również, że poetka planowała umieszczenie ich w tym tomie.

W rozdziale _Wiersze rozproszone_ znalazły się utwory publikowane jedynie w prasie, a także te z _Błysku rewolwru_, które nie mają charakteru jednoznacznie zabawowego, oraz jedenaście utworów zachowanych w rękopisach i maszynopisach, nie znanych do tej pory czytelnikom. Nie znalazły się tu jednak ani odnalezione w archiwum zaczątki utworów poetyckich, ani notatki do wierszy, są to bowiem zbyt luźne fragmenty, niekiedy pojedyncze zdania – prawdopodobnie pomysły do wykorzystania w kolejnych utworach, które niestety nie powstały.O coś więcej

O coś więcej

niż o granic rozmach,

szum sztandarów,

– o Jej triumf po żołniersku hardy.

O coś więcej

niż o hymnu odwet,

sens przeznaczeń,

– o Jej zemstę szybszą od pogardy.

O coś więcej

niźli o Jej – święto.

O coś więcej,

– o Jej: Dzień Powszedni.

… o dym z czerwonych kominów,

o książkę bez lęku wyjętą,

o skrawek czystego nieba

walczymy.

Pierwodruk: „Walka” 1945, nr 10 (dodatek do „Dziennika Polskiego”, 2 V 1945, nr 85, s. 5).Krucjata dzieci

Tam – w najżarliwszym z naszych miast,

grzęzną twarzami w skrzepłą krew

trupy dziecięce.

Pierwsza zabawa w wojnę – nie na niby,

pierwszy zuchwały start.

Ktoś pokazał. Spróbował. Teraz to już żart.

Strzelać – to takie proste. Nie chybi.

Pierwsza przygoda. Prawdziwa, dorosła.

Ściska flaszkę z benzyną baczny i uparty.

Wczoraj były trzy tanki – dzisiaj będzie czwarty.

Ręce zniecierpliwione wyprzedzają rozkaz.

– poprzez miasto walące się w gruz,

w płomienie, których nikt już nie potrafi spętać,

zbrojna w zawarte pięści, zastygła w okrzyku

brnie pod kul gęsty, ciepły grad

krucjata małych uliczników.

Oczy nasze zmęczone są pamięcią świeżą,

lecz ręce wiedzą, wierzą.

Ręce, którymi unieść mamy ciężar świata

wiedzą: świat się odrodzi bez wojennych widm,

że wypłaci bez reszty za zdeptane lata

i wierzą w nowy ład i rytm.

… i może też dlatego

dławi nas dniem i nocą

najsmutniejsze: dlaczego,

milczące: po co,

– trupy poległych dzieci.

Pierwodruk: „Walka” 1945, nr 5 (dodatek do „Dziennika Polskiego”, 28 III 1945, nr 53, s. 3).Szukam słowa

Chcę określić ich jednym wyrazem:

jacy – ?

Biorę słowa potoczne, ze słowników kradnę,

mierzę, ważę i badam –

Żadne

nie odpowiada.

Każde najodważniejsze – tchórzliwe,

każde najpogardliwsze – jeszcze święte.

Każde najokrutniejsze – nazbyt litościwe,

najbardziej nienawistne – za mało zawzięte.

To słowo musi być jak wulkan,

niech bije, rwie i strąca,

jak straszliwy gniew Boga,

jak nienawiść wrząca.

Chcę, niech jedno to słowo

krwią będzie nasycone,

niechaj jak mury kaźni

pomieści w sobie każdą mogiłę zbiorową.

Niech opisze ściślej i wyraźniej

kim byli oni – wszystko co się działo.

Bo to co słyszę,

bo to co się pisze –

to jest za mało.

Za mało.

Bezsilna nasza mowa,

jej dźwięki nagle – ubogie.

Szukam wysiłkiem myśli,

szukam tego słowa –

ale znaleźć nie mogę.

Nie mogę.

Pierwodruk: „Walka” 1945, nr 3 (dodatek do „Dziennika Polskiego”, 14 III 1945, nr 39, s. 3).Pokój

Wyprzedzi komunikaty radosny serc alarm.

Szybsza od światła jest wieść,

szybsza od wieści wiara.

W okrzykach, śpiewie, przemowach

oprócz jednego: – nareszcie –

zawiodą słowa.

Oślepłe dotąd noce miast

sygnały rzucą w niebo –

drogą do gwiazd.

Żałobę zdartą z okien

rozdeptywać będą przechodnie

szeregami formując swe kroki.

Inni wybiegną przed domy,

by w krótkiej wymianie rąk

wszystkim swoim, wszystkim nieznajomym

podawać prawdę jak rzecz –

że ludzie przynieśli ziemi

pokój – nie miecz.

Pierwodruk: „Walka” 1945, nr 11/12 (dodatek do „Dziennika Polskiego”, 21 V 1945, nr 104, s. 5) .* * *

Świat umieliśmy kiedyś na wyrywki:

– był tak mały, że się mieścił w uścisku dwu rąk,

tak łatwy, że się dawał opisać uśmiechem,

tak zwykły, jak w modlitwie echo starych prawd.

Nie witała historia zwycięską fanfarą:

– sypnęła w oczy brudny piach.

Przed nami były drogi dalekie i ślepe,

zatrute studnie, gorzki chleb.

Nasz łup wojenny to wiedza o świecie:

– jest tak wielki, że się mieści w uścisku dwu rąk,

tak trudny, że się daje opisać uśmiechem,

tak dziwny, jak w modlitwie echo starych prawd.

Pierwodruk: „Walka” 1945, nr 8 (dodatek do „Dziennika Polskiego”, 19 IV 1945, nr 72, s. 3).Janko Muzykant

_Pamięci poległego_

1

Patrzysz pochmurnie wskroś spłakanych szyb.

Ten deszcz nie w porę – krzyżuje ci plany.

Palcami dudnisz o okienne ramy.

Puste przestrzenie w oczach twych.

Widzę, jak moknie szyba w kroplach stu,

a każda z nich – aż ciężka od zmilczanych myśli –

pęcznieje w wilgnym drżeniu, wahająco wisi,

za chwilę smugą spłynie w dół.

Odwracam głowę

i śmiesznie krzyczę w twe zdumione oczy,

w zakłopotaną linię ust –

że wiem, że pójdziesz.

2

Dzień stygnie cicho.

Wieczór będzie chłodny.

Wiatr gasi nasze czoła.

A głos się gubi, głos się rwie –

za trudno, żeby wołać.

Tchem pytam:

Wrócisz?… Jutro?…

Czas pożegnania pisze świeca

sznurkiem woskowych łez.

Twój wielki, aż pod sufit cień

ręką unosi gest

i – salutuje:

Wrócę. JUTRO.

3

Nieśmiała, młoda, lepka zieleń liści.

Chciałabym zrywać, deptać, ranić.

Za jej bezwstyd – że pulsuje słońcem,

że nie wie, co to jest czekanie.

Mam w rękach siłę nienawiści,

mam gniew zwęźlony w krtani.

Za jej życie – krótkie, musujące,

za jej beztroskie przemijanie.

Ułożę stos olbrzymi z liści,

podpalę jego cztery końce.

Gdy __ obce niebo dymem zmącę –

może się prośba moja ziści.

Będę się modlić o twój powrót

do wszystkich bogów świata.

4

Na grób, który może być wszędzie,

pęki nie ściętych kwiatów.

Nie wolno deptać ziemi.

Grzech.

Już tylko smutkiem szukam,

z dawna znajomym światu:

– gdzie?

Pierwodruk: „Inaczej” , wrzesień 1945, s. 8 .

5

Zagmatwana ścieżyna w konary i chwasty.

Biorę oddechem leśny zapach cienia.

W dobrej pustce od nowa męcząco

lęk i tamte wspomnienia.

Coraz bliżej polana.

Ktoś melodię napina w długą srebrną nić

i wysnuta piosenka ze skrzypiec

nieznajoma a znajoma brzmi.

Słońce pierwsze od wielu miesięcy

ciepło jasno na rękach się topi.

Niebem echo szuka nowych granic,

lasem kroki.

Tylko jeden ze wszystkich, za wszystkich

wraca – Stamtąd – bogatszy o śmierć.

Idzie tutaj Janko Muzykant.

Kroki słychać i pieśń.Z „AUTOBIOGRAFII DNIA”

1

Wyzwalam się w pryśnięciu deszczowego bąbla.

Wschodzę cicho nad dachy.

Świtem w szyby się niesie.

Gdy wstaniecie do okien:

ziemia moknie w kałuży,

niebo moknie w kałuży.

Brr, jesień.

Prężę się, przeciągając, ramionami przecznic.

Terczy swe „kiedy ranne”

pierwszy wózek na jezdni.

Zdałaby się herbata,

byle ciepła i prędzej.

Jak chleb jestem razowy –

powszedni.

Chcecie, rzucę piosenkę, wiatr ją dmuchnie na zakręt.

Gwizd fabryczny – orkiestra.

Rytm – kroków.

Chłód nastawi kołnierze,

mokro zdarzy się w butach.

Cóż, błoto.

Odtąd będę na murach, niepozbędny jak afisz.

Nierówne – napis napis –

pstre placki.

Siebie daję piosence,

refren daję piosence:

wiec na rynku

bal mody

dziś flaczki2

Gdy mija, staje – ależ na pewno –

wiem.

Ten profil mi wiadomy,

ten spadek ramion znam.

Mogę go jak z pamięci powtórzyć taśmą wystaw

na wylustrzonym chłodnym

szkle.

Godzina – jakakolwiek – wtapia się w ruch i gwar.

Przestało padać, miasto schnie.

Ja ciebie gdzieś widziałem,

spojrzenie twoje znam,

w nim chmurną przed kimś zmowę –

przewałęsany czas.

Idziesz ulicą Każdą, jesteś na placu Wszędzie.

Ssiesz w płuca tytoń mokry.

Dym rudy – rudy płaszcz.

Nim skręcisz w ulicę żadną,

Nim będziesz nigdzie,

chwycę za guzik,

Pytanie chuchnę w twarz:

Obywatelu Z Brudną Szyją, stań!

Posłuchaj, powiedz mi…

– nie ma –

Gdzie biją się żebracze dzieci

w tłumek wrośnięty –

tkwi.

Pierwodruk cz. 2 i 5: „Odrodzenie”, 3 II 1946, nr 5, s. 4.3

Nie z trybuny i ambon,

bez obietnic i gróźb

mówię –

jakbym się jedną chwilą stał

i jakbym słupem światła rósł

Nad skrzyżowany pośpiech ulic

wyprzęgam się jak znak.

Nie jest ze słów

woli strzelistej akt.

Oto witając – słowa krzepną

na chleb i sól:

błogosławiona pycha – rąk,

błogosławiona chciwość – czół.

Rozpięty – lęk i nadzieja –

w przelotnym drżeniu słońca

prośbę zapalam.

Historii czekam, czekam Was.

Niechaj mnie wezwie – tego chcę –

klęska czy chwała.Wyjście z kina

Migotały sny na __ białym płótnie.

Dwie godziny księżycowej łuski.

Była miłość na tęskną melodię,

był szczęśliwy powrót z wędrówki.

Świat po bajce jest siny i mgła.

Nie uczone tu twarze i role.

Partyzanckie żale śpiewa żołnierz

i dziewczyna żale swoje gra.

Wracam do was, w prawdziwy świat,

losu pełny, tłumny i ciemny –

jednoręki chłopcze pod bramą

i dziewczyno o oczach daremnych.

Pierwodruk cz. : _Wiersze wybrane_, PIW, Warszawa 1964, s. 9.5

Cień o ruch gęstszy od zmierzchu

w skos przeszywa podwórko i znika.

Aż jest znowu:

wartownik na murze,

kocur czujny, szarybury, znikąd.

Jakby cisza. I wtedy wyraźniej

między domy jednakowe mrokiem:

dwie pomyłki i krótkie wahanie –

jednym palcem stukany wlazłkotek.

Jasne okno, krzyżowany kwadrat

pada z góry i kamienie świecą.

Ktoś wplątany w coroczny niepokój

myśli, mówi:

coraz wcześniej wieczór

A na niebie bliskie innym słońca.

Za __ chmurami noc nie jest bezgwiezdna.

Chcę – nim Wczoraj się stanę – popatrzeć.

Chcę – nim Jutro się stanę – rozeznać.

Pierwodruk cz. 2 i 5: „Odrodzenie”, 3 II 1946, nr 5, s. 4.Pamięć o wrześniu

Przestarzały matki przywilej:

– syna odszukać w świątyni.

Po co, gdy serce ustaje,

tyka na piersi zegarek –

twarzy dotyka jak liścia

strącony wybuchem liść?

Równiny polskiej jesieni,

wzgórza polskiej jesieni –

kto zatamuje drogi,

jakim nadąży bandażem?

Granice – tyle w was siły,

by się zacisnąć w pięść.

Dajcie nam punkt oparcia,

a świat zdołamy poruszyć –

lasy polskiego września,

rzeki polskiego września!

Jest niebo niezamącone

i parny strumień krwi.

Pierwodruk: „Dziennik Literacki”, 8–14 I 1948, nr 2, s. 7 .Pamięć o styczniu

Cóż, zabijmy sobie świat deskami,

taka rada na zimę i wiatr.

Jest w ziejącym od wybuchu oknie

wmocowany tylko promyk szkła.

Dmuchać szkoda w niechętny ogień,

do komina posypał się gruz.

To na chwilę: zapałki i drzewo.

To na zawsze: niebo w pęku łun.

Będzie noc ani oka zmrużyć.

Zastygamy w czekaniu na słuch.

Od ciężaru – ulicą – taborów

dzwoni szyba na wolność. Że __ już.

Ustom naszym dalekie są słowa.

Oczom nowe przydano miasto:

– wyrojone nad tłumem sztandary,

rumowiska, spazmatyczne żelastwo.

W śniegu żłobią kopyta i koła.

To odpowiedź na __ wczorajszy lament.

Odwilż serca (ojczyzna ojczyzna).

Rozkurcz pięści zarosłej w kamień.

Krew na __ murze – ręką ogrzać – zatętni.

Pochylonym nad jej chwałą – troska.

Świat i czoła w ciszy dźwigamy:

– jakim życiem chwili tej sprostać.

Pierwodruk: „Głos Pracy” 1947, nr 80, s. 9 .Pocałunek nieznanego żołnierza

Tak ukąszony od kuli,

że wszystko ludzkie mi obce

prócz czasu, któremu braknę,

czasu jak podmuch gorący –

upływam. Radość walki

poza mną. Walka o radość,

marzenie bram rozwalonych,

przed __ wami. Baczność koledzy.

Gościniec – tęsknota siwa –

wierzbą płaczącą się zaniósł.

Matka jeszcze dwa listy,

trzy, – wyśle, cztery napisze.

Zanim odległość zniżą

jak umęczone latawce –

świat duży, świat taki duży

w małej pomieszczę ranie.

Złe epitafium, poeci,

płaczące śmierć bohatera.

On by się wierszem waszym

jak cudzym zgonem zachmurzył.

Nie chciał być bohaterem,

o skamieniałe dziewczęta,

gdy wam wczorajszą ręką

żart ufny słał: pocałunek.

Pierwodruk: „Dziennik Literacki”, 8–14 I 1948, nr 2, s. 7.List na Zachód

Jesteś mą troską: wewnątrz ciemny.

I żalem moim: już nieznany.

Lecz póki zapatrzony czekasz,

dopóki czuwasz zasłuchany –

czas o powrocie mówić twoim.

U nas łobuz cerowany na łokciach,

na siedzeniu łatany że __ strach,

buja nogą na stercie budulca

i na nosie do ciebie gra.

Zamiast mówić: na początku był pożar.

Zamiast mówić: na początku był gruz.

Ziemi przebacz, że była daleka,

albo wyrwij z niej pamięć jak korzeń.

Za to w sobie czasów nie rozgrzeszaj!

To szum muszli tęskniącej za morzem.

Ojciec fajkę zielskiem nabija.

Drży ogienek u starych rąk.

Dziś się dobrze z maszyną nadręczył

nim ruszyła jak gniewny bąk.

Tak się u nas życie dopełnia.

Tak się u nas dopełnia świat.

Pierwodruk: „Dziennik Literacki”, 13–19 VI 1948, nr 24, s. 3 .Dedykowane Poezji

1

Kolor dnia jest z nieba i liści

więc go nie ma w pudełku z kredkami.

Zanim ogród wyruszy do cienia

muszę oczy zmieniać na słowa.

Inna jest mądrość leniwych na słońcu poetów

niż łażącej po łodydze __ muchy,

co nie zna swego, w łacinie sumiennej, imienia

i przekory skrzydeł z promyka.

Wy jesteście słabsi od wierszy.

Ty o sobie zapomnisz w odlocie.

2

Są jak wiatr w pustym domu – myśli.

Chwila miasta: słońce na murze.

Jedno okno otwiera swą ciemność.

Żaden patos. W potrzasku ścian.

Na co komu o śmierci wiedza.

Przez nią stygnie herbata na stole.

Żaden nastrój. Mydlanych słów.

Chwila świata: cisza nie czeka.

Gwar jak piasek wsypuje do okna.

Żaden liryzm. Kamieniom i snom.

3

Pustoszeje podwórze od zabaw.

Podglądam je jak cudze.

Kółko któregoś z dzieci –

ziemi odjęty równik.

To pora własnych próśb:

Chcę lepsze jutro zobaczyć

w twych oczach szeroko otwarte

i ręce w ogniu splatać

jak ty.

Pociemniało podwórze.

Kółko poczeka do rana.

Ogniem się bawić nie wolno.

Bardziej cię widzieć nie mogę.Zaduszki

Nie przyszłam tutaj po żal;

za to

odrzucić mokry brud liści,

tak będzie piękniej i lżej.

Nie jestem tutaj po bunt;

tylko

rozjarzyć okruchy ognia,

od wiatru bronić ich drżeń.

Przestrzeń nie będzie samotna:

winietą jodły i astrów

ogarnę brzydki grób.

I __ wtedy stanie się więcej:

cisza nad nami – nie lęku,

bo cisza prób.

Nie czekałam tutaj na wiersz;

ale

by znaleźć, chwycić, przygarnąć.

Żyć.

Pierwodruk: „Świetlica Krakowska”, 1 X 1946, nr 19, s. 295.WĘDRÓWKI

1. Ulica Polna

Chłopiec, któremu zaufa

słowo wiersza i światło dnia,

już na porannym początku

stał o przystanek wsparty.

Nie nastał jaszcze czas

pierwszych powszednich kroków.

Chłopiec, co szukał prawdy

nie sprzymierzony był z nikim.

Myślał:

– Podobny wczorajszemu świt –

Podobny jutrzejszemu świt –

Ulica – jakkolwiek Polna –

szczelnie do miasta przylega.

Zgodnie z mrokiem przygasa

i pierwsza wstaje ze snu.

Chłopiec, co czekał na tramwaj,

sam podpowiadał jej bunt.

Mówił:

– Wątła uliczko –

Wątła uliczko o świcie –

Lecz oto przybywa żywych.

Wygarnia ich ciemność zakrętu.

Wszyscy znajomi tej porze

wzajemnych próbują słów.

Wedle wieku czapki uchylić,

wedle zasług pogodę cenić

i z pochyłego brzegu

brzęczących patrzeć szyn.

– Wątła uliczko o świcie,

gdyby kwiatami cię usłać

podnieśliby

na szczęście tego dnia.

Pierwodruk cz. 1: „Pokolenie”, 15–30 I 1947, nr 1, s. 3.2. Miejsce na pomnik

Pucołowata smarkata

czystą ogłasza i wiśniak.

Stara o twarzy bezsennej

tytoń równa włosom dziewczęcym.

Młody błyskiem sygnetu

dolary pochwala dolary.

Ich zgiełk oblepił chłopca

i uśmiech cofnął do źrenic,

gdy myślał:

– Pomnik poety

stał tutaj w czasach niebacznych,

gdy wróżył:

– Trwalsze od brązu

wraz z nimi depczę kamienie –

To życie, melodia i kraj

dla żołnierskiej w sam raz harmonijki!

Czasem piosenkę ucina

dziękująca – do daszka – ręka.

Niech dzień kolorów nabiera –

na pieniądzach są barwne obrazki.

Chłopiec przemijający

porzucał ślady swych stóp.

Groził:

– Stanie tu pomnik

obcy ludziom niebacznym –

Wróżył:

– Pomnik żołnierza

do ust przymierzy organki.

Kamienny – zbudzi muzykę.

A ta – nie będzie na sprzedaż.

Pierwodruk cz. 2: „Pokolenie”, 15–30 I 1947, nr 1, s. 3.3. Szycie sztandaru

Ruchy kobiet nad płótnem

wyprzedzają niecierpliwe święto.

Nieważny – stojąc na __ progu –

zdziwił się chłopiec jak ze snu.

Chwile, dziś w szczęku nożyc,

nad rytmem ściegów schylone,

będą jutro łopotać na wietrze.

Pozdrowił chłopiec najjaśniej

biało-czerwoną szwalnię

i nieomylne ręce,

kiedy z bielą czerwień łączyły,

myśląc:

– to ze zdumienia

wstaje potrzeba słów

i oto każdy wiersz

na imię ma Zdumienie –

Chmurzył się:

– mowa moja

będzie zawsze jak patos. Za mała.

Pierwodruk cz. 3: „Echo Tygodnia”, 9 IV 1949, nr 2, s. 2 .4. Wymiary

Przechodzień miejsc i dni

– miejsc i dni w rozgromionym wymiarze –

powtarzał chłopiec na zawsze

pamięć domu, wybuchu i nieba.

Prysły w pustkę trzy ściany:

szerokość wysokość długość.

Czwarta została naga

jak czas. Miara i waga.

Są na okiennej wnęce

mozolne kreski ołówkiem.

Jakże zuchwałą była

ręka mierząca wzrost dziecka!

Patrz wyżej: nie ma ich wyżej.

Celniejsze zamiast nich znaki:

poprzez wysmukłość młodzieńczą

aż po dojrzałą wysokość

szczerby kul na podziałce życia.

Chłopca, którego usta

egzaminu z kwiatów nie zdały,

chłopca, którego serce

zbyt długo jedną mieć musiało miłość –

trudzi myśl:

o powadze tak trwałej,

że młodością nazwać ją – ciasno.O ścigających i ściganych

Czas ułożony jest z kamieni

więc życie przeżyć – kamienować.

Obcym wyrazem zwana ziemia.

Cudzym oddechem wsparte niebo.

Okna ulicy – oczy skalne –

stanęły ślepe dniom i nocom.

Ulica – wąwóz granitowy –

potrząsa twardym głosem kroków.

Ci, wmurowani w szereg ciasny,

idą – a białe ich źrenice

umarły dawno i daleko.

Mierzą – a białe ich źrenice

Umarły, aby bystrzej mierzyć.

Nie przewiduje tu ustawa

żyjących źrenic w ciałach żywych.

Nosił na plecach ciężar śmierci

brat o schylonej w kołnierz twarzy.

Pojmował szybko bramy ciemność,

łaskawą ciszę krętych schodów.

Mieszkał czuwając: grudka wnętrza,

fragment poręczy, tchnienie ściany.

Bywała czasem okruch-szyba,

to zapas strzałów liczył przy niej.

Było: owijał nitką światła,

jak linią frontu, serce własne.

Ważącą każdy żużel pusty

pali mnie iskra niewygasła.

Czas ułożony był z kamieni.

Ale na ogniu stało miasto.

1947Powrót żalu

Nie rozpoznać mi tego lasu,

nie szukać znaku po niebie.

Niebo i las ściegami salw

na śmierć zeszyto.

Ziemio niczyja: twoja i moja.

Obłoku co przemijasz.

Myśli ostatnia, której nie wiem.

Salwo nie usłyszana.

---------

Chwilą błahszą niż pył,

bez przeczuć (wina i kara)

przeżyłam __ cię – nie wybaczaj –

jak dziecko we śnie. Jak owad.

Podwójne życie: życie i ty.

Podwójna śmierć: śmierć i ja.

Podwójna pustka: ty – twój syn,

którego nigdy nie urodzę.Transport Żydów

Na zewnątrz jest świat cały:

dal nasycona lasem,

wzgórza u źródeł pojone

i śmierć pod pełnią powietrza.

Lecz im (– zamknięci w rozpęd szyn –)

zmieniono twarze w ciasną ciemność.

Krzyk zamilkł na bezdźwięczny ołów.

Świadectwo głębokości ziemi.

Zwyczajem pierwszej nocy pociąg

stał długo – wszystkich nie przeczekał.

– Uczyłeś mnie świtu życia

z książek, owadów i liści.

Dziś ojcze, do pięści twoich

przysycha krew nienawiści –

Zwyczajem drugiej nocy pociąg

stał długo – wszystkich nie przeczekał.

– Po co nam płacz niewidzialny,

żono, na __ zawsze żono.

Łzy __ są kradzieżą oddechu,

ciało cięższe od zgonu.

Zwyczajem trzeciej nocy pociąg

stał długo – wszystkich nie przeczekał.

– Synu maleńki, szparą w desce

nakarmisz usta,

abyś o jedno tchnienie przeżył

ręce me puste…

O przyjściu czwartej nocy człowiek

wyważył opór wagonu.

Pierś miał podartą – w piersi

przebaczenia nie było nikomu.

Pierwodruk: „Dziennik Literacki”, 25 IV–1 V 1948, nr 17, s. 2.Dzieci wojny

Od słów rozniecał spojrzenia.

Od spojrzeń zapalał słowa.

W szerokie wyrzuty oddechu

zamieniał wysiłek cyfr.

A tłum szumiał w przypływie,

grzbiet jego pęczniał i pękał.

Do stóp trybuny przechylał

grzywy __ odkrytych głów.

Mówca lot zdań zawiesił –

dostrzegł dzieci. Czas grozy

niosły w siwych swych włosach

jak nieruchome powietrze.

I zanim wspiął się na okrzyk

po stromej ścianie swych dłoni –

wiedział, że broczy_._ Przyjął

ostatni wojny odłamek.

Schodził jak tragarz ciosu.

Głos gestem do ludzi zniżał.

Mówił – Pomóżcie dźwigać

to, co ugina mi pamięć.

1947Erotyk żartobliwy

Mam na szyi korale.

Każdy dniem jest radości

utrwalonym przez dotyk

niespodzianych zdarzeń.

Nic nie umiem prócz rytmu

przy tak cichej melodii

że – byś mógł ją usłyszeć –

musisz nucić z nią razem.

Nie istnieję przez siebie.

Jestem funkcją żywiołu.

Czy to znakiem w powietrzu.

Czy to kręgiem na wodzie.

Kiedy oczy otwierasz –

biorę tylko co moje.

Pozostawiam ci wiernie

ziemię twoją i ogień.

1947Podkowa

Równoczesna memu spojrzeniu

cenisz w ręce znalezione szczęście.

Uśmiechnięte podkową serdecznie

widzisz domu swojego wejście.

Weź, jeżeli pamiętasz: podkowa

jak i pająk z wieczoru wysnuty –

(To z kalendarza liście,

to dni opadłe z drzew.

To kołysanie świateł,

to nad nami pora skrzydlata.

Tak można sobie wyjaśnić

każdy pod stopą szelest,

cienie nasze kapryśne we mgle.

Jednak nie stanie się „Jesień”,

„Miasto Nocą” i „Deszcz”.

Są okna otwarte słocie.

Parkan co pójdzie na drwa.

Kasza na ogniu leniwa.

A lalka co drży w_ _gałganku,

zgubiła oczy ze szkła.)

Weź, __ jeżeli pamiętasz: podkowa

jak o płatek bogatszy kwiat bzu –

Równoczesna memu zdumieniu

o kamienie rdza – słyszysz – brzęczy.

Niech ją handlarz starym żelazem

oszacuje jutro na więcej.Czarna piosenka

Saksofonista przeciągły, saksofonista kpiarz

ma własny system świata, nie potrzebuje słów.

Przyszłość – któż ją odgadnie. Przeszłości pewien – któż.

Myśli zmrużyć i_ _grać czarną piosenkę.

Tańczono twarzą przy twarzy. Tańczono. Nagle ktoś upadł.

Głową o parkiet, w takt. Omijano go w rytmie.

Nie widział kolan nad sobą. Powieki świtały blade,

wyjęte z ciśnienia wrzawy i nocy dziwnych kolorów.

Nie tragizujmy. On żyje. Może za dużo pił

i krew na skroni to szminka? Tutaj nie stało się nic.

To jest zwyczajny leżący. Sam upadł i wstanie sam,

skoro już przeżył tę wojnę. Tańczono w słodkiej ciasnocie,

wentylatory mieszały żywioł upalny i chłodny,

saksofon zawodził psio do różowego lampionu.Ballada dzisiaj

Jakże wspaniale głodny

jest o tej porze poeta,

gdy __ wiatr pnie drzewne zgina,

kwiaty wytrząsa z gałęzi

i słońce tak jeszcze wzrusza

jak pierwsza dziecka wesołość,

chcąca najlżejszy obłok

w piąstce promiennej uwięzić.

Na skrzyżowaniu ulicznej

na skrzyżowaniu piosenki

kochanka czułych pożegnań

i w powitaniach płocha

czeka schylając usta

w bukiet tkliwej zieleni.

Taką ją ujrzał poeta.

I taką dzisiaj pokochał.

Nie był poeta zręcznym

agitatorem miłości.

Rzekł jej: – Nie umiem chwili

własnej od cudzych oddzielać.

Pójdź ze mną. A jeśli pójdziesz –

nie będę przez __ to szczęśliwy.

Żaden kalendarz nie mówi

która to – moja niedziela.

Nim usta twoje podniosę

do wysokości wiersza,

ja – wolny – powietrzem świata

jak silną opięty zbroją,

wznosić będę swe słowa

na serc stokrotną wysokość

ludów walczących o wolność

i ludów broniących pokoju.

Głowę zanurzył w liście,

którymi kwitły jej dłonie.

Imię powtórzył cicho

jakby na trwalszą pamięć.

I odszedł startą uliczką

szczęśliwych i lekkomyślnych,

i odszedł startą uliczką

beztrosko zakochanych.

Patrząc w słońce – dziewczyna

oczy mruży łez pełne.

Patrząc w chmury – poznaje

trudne pismo pożegnań.

Ale nie ta. Nie ona.

Jak ptak lotu się ucząc

twarz i ręce podnosi,

biegnie za nim. Pobiegła.

1948Niedziela w szkole

Zachęcił mnie do wnętrza

dom, w którym nikt nie mieszka.

Ciszę oparł o ściany

odprawiając samotną niedzielę.

Liście patrzyły mu w okna,

lecz daremnie im szyby przymrużać:

skwar najsilniejszej wiosny

spełniał sufit po brzegi.

W ławkach z pustoty i nudy

trzeszczało życie drewniane.

Wycinanki łączone za ręce

obtańczały klasę w podskoku.

Na szafie próżnował globus –

przedmiot jutrzejszych godzin

i ptak, któremu trociny

zabrały serce spłoszone.

Żółte lądy i morza błękitne

kształtem kuli uścisły się wzajem,

ptak ich dotykał skrzydłem

ulatującym wieczyście.

Łatwo wam będzie wierzyć

w okrągłość ziemi, o dzieci,

i w oczy ptaka zaglądać

bez żalu – jak w oczy żywe!

Nam trudniej. My wiemy: człowiek,

co ptaka w locie ustrzelił,

stał-był na ziemi płaskiej

płaskiej jak taca, na której

zdobycze są, żyzne owoce,

słoneczny kruszec i trzewia

do wojennych potrzebne wróżb.

Na plecach pokłonionych ciężarem

cierpliwie kołysała, cierpliwie,

cierpliwie kołysała, cierpliwie,

alegorię nie swego świata

służba żarłocznych uczt –

prężąc wysiłek ciała,

napinając wysiłek pokory

i w kolorowych twarzach

zamykając przekleństwo krzywd.

Aż z włókna ostatecznego

wspólny narodził się wybuch,

póki nie stało się prawem

prawo przebranych miar.

I oto stojąc na głazach

ziemi zrzuconej z ramion

w zdumieniu ponad nienawiść

pięć zwrócą światu stron.

Piąta będzie ojczyzna,

ojczyzna każdego z nich.

Stąd

mijam próg. Jutro na nim

zbiegną się polne ścieżki,

papierowi tancerze

od rana zaczną swój popis.

Globus będzie się toczył

na osi spojrzeń dziecięcych.

Przez oceany spokojne

przesunie okienna łuska.

A w szklanej ptasiej źrenicy

światło złamane – tęcza.

Minęłam kwiaty u __ wyjścia.

Cień się pochylał za mną –

wytrwały cichy towarzysz,

myśl __ co przylega do ziemi:

że czas rozwinąć Minione

w epopeję. Tej jeszcze nie ma.

Pierwodruk: „Dziennik Literacki”, 17–23 X 1948, nr 42, s. 1.Dlatego żyjemy

NOTATKI Z LEKTURY MATERIAŁÓW HISTORYCZNYCH O OBRONIE STALINGRADU

ŻOŁNIERZ PIECHOTY MORSKIEJ – PANOW

Prysła za wcześnie – nad głową –

butelka mieszcząca pożar.

Żołnierz, który ją dzierżył –

zapłonął czerwoną łuną.

Lecz ogień woli nie niszczy.

Z ostatnią butelką na wroga,

na czołgu zieloną skorupę

płomień człowieczy runął.

DOWÓDCA KOMPANII STRZELCÓW – KOLEGANOW

Już kul poświstu nie słyszał,

schwytany w obręcz wystrzałów.

Dymów natarcia nie widział.

Był już w ciemności i ciszy,

gdy mówił garstce żyjących:

Gwardziści się nie cofają.

Zginiemy? – Naród zostanie.

On wszystko widzi i słyszy.

LOTNIK MYŚLIWIEC – ROGALSKI

W maszynie, w pełni akcji,

ucicha warkot motoru.

Trzeba wyskoczyć. Lub zginąć.

Zginąć. Ale najdrożej.

Lotnik spadając mierzy

w węzeł niemieckich taborów.

Wstrząsnęły frontem wybuchy.

On do nich życie dołożył.

DOWÓDCA PLUTONU CEKAEMÓW – ZAJCEW

Jest w sercu życia ostatek.

Wystarczy jeszcze na słowo.

Ciężko do ziemi ze sobą

nie wymówione zabierać.

– Chłopcy, koniec już ze mną.

Nie będę nudzić przemową.

Proszę – przyjmijcie do Partii.

Chcę komunistą umierać.

KOMENDANT ZAŁOGI CZOŁGU – JAMBEKOW

Rażony termitówkami,

zakuty w ulic granit

czołg uwiązł. Nie ma odwrotu.

Płomień przez pancerz przesiąkł.

Dowódca zaintonował –

i cała załoga za nim:

„Bój to jest nasz ostatni…”

Potem dym zmieszał się z pieśnią.

Pierwodruk: „Życie Literackie”, 14 X 1951, nr 19, s. 9.Żołnierz radziecki w dniach wyzwolenia do dzieci polskich mówił tak:

Kruche bywają ściany domów,

gdy pocisk wojny godzi w domy.

Nie płaczcie, polskie dzieci, w schronach,

Będziemy oszczędzali gromów.

Nie chcemy ranić waszych miast.

Nie chcemy ranić waszych wsi.

Najszybszym frontem przez wasz kraj

będziemy tropiąc wroga szli.

Więc najmniej bomb. Więc najmniej zgliszcz.

Umiemy bardzo celnie strzelać.

Bo wiemy – gorzko się umiera

na dziesięć minut przed wolnością.

Nie jedna wolność to, lecz dwie.

Bliźniaczki. Siostry bystronogie.

Bo też i wróg, co tutaj wszedł,

nie jest jedynym waszym wrogiem.

Jest jeszcze wróg, co ojców karki giął,

młodość i starość im odbierał.

Za młodość i za starość ich

odpowie on przed wami teraz.

Dziś otwieramy wam nadzieję,

której wy jutro podołacie.

Niech was nie trwoży to natarcie.

Front jak wiosenny deszcz przewieje.

Pierwodruk: „Życie Literackie”, 22 VII 1951, nr 13, s. 3.Czterej

Pamięci Proletariatczyków straconych

28 stycznia 1886 r. na stoku Cytadeli

Strażnicy nagle przystanęli:

wśród głuchej nocy, gęstej nocy,

śpiewa ktoś w murach Cytadeli,

ucho rozróżnia cztery głosy.

Takiego chóru tu nie bywa

i nuta nie jest żałośliwa.

Czterej skazani na stracenie

śpiewają pieśń rewolucyjną.

Nie dla nich rozpacz i zwątpienie.

Śmierć z podniesionym czołem przyjmą.

Rozpacz jest tylko w sercach małych,

takich, co nie dość pokochały.

Śpiewając patrzą sobie w oczy.

Widzą: przeżyje myśl zwycięska.

Dla klasy, która naprzód kroczy,

śmierć ich to strata, lecz nie klęska.

Robotnik swej nie złoży broni,

Chociaż za chwilę będzie po nich.

Noc odchodziła, świt się bielił.

Czterej skazani na stracenie

słali ze stoku Cytadeli

ostatnie braciom pozdrowienie.

I spadła na nich ziemia cicha,

ale ten śpiew do dzisiaj słychać.

Pierwodruk: „Echo Tygodnia”, styczeń/luty 1952, nr 4, s. 1 .Rówieśnice

Do siebie samej w latach późnych

na czas młodości odchodzącej

piszę i dziś już tworzę w sobie

pogodną zgodę na te lata,

gdy pocałunki innym ustom,

gdy radość, gniew i ból miniony

jawnie zapiszą się na twarzy,

kiedy dla ręki poręcz schodów

stanie się coraz potrzebniejsza.

Nadejdzie wtedy wielka próba

życia wśród młodszych towarzyszy.

Już dzisiaj na nią myśli zbieram

nie rdzewiejące z biegiem lat.

Bo jeśli w próbie tej upadnę

jak kamień w przepaść i samotność –

będzie to wina mej młodości,

próżnej widocznie i samotnej.

A jeśli w próbie tej zwyciężę,

nie opóźniona pójdę dalej,

będzie to znaczyć – w czas młodości

nie opóźniałam kroków swych.

Chcę umierając dzielić przyjaźń

z młodą medyczką-komunistką

jak rówieśnica z rówieśnicą.

Niech przyjaźń siły jej pomnoży.

Bo kiedyś ona – właśnie ona –

wpatrzona w pole mikroskopu

zada ostatni cios chorobie,

która wstrzymała oddech mój.

Pierwodruk: „Życie Literackie”, 15 IV 1951, nr 6, s. 2.Na powitanie budowy socjalistycznego miasta

Z asfaltu i woli wytrwałej

będzie szerokość ulic.

Z cegieł i dumnej odwagi

będzie wysokość budynków.

Z żelaza i świadomości

powstaną przęsła mostów.

Z nadziei będzie drzew zieleń

Z radości – świeża biel tynku.

Miasto socjalistyczne –

miasto dobrego losu.

Bez przedmieść i bez zaułków.

W przyjaźni z każdym człowiekiem.

Najmłodsze z miast, które mamy.

Najstarsze z miast, które będą.

Najmłodsze na jutro bliskie.

Najstarsze na jutro dalekie.

Pierwodruk: „Gazeta Krakowska”, 29 VI 1950, nr 177, s. 1.Młodzieży budującej Nową Hutę

Kto dom zbudował, w którym mieszkam?

Kto kładł swą pracę na fundament?

Ów murarz, zdun i szklarz, i cieśla

minięci są przez ludzką pamięć.

Klasa z pamięcią złą – umiera.

Wierniejszą pamięć wybieramy:

sama jak w książce się otwiera

w miejscach najczęściej czytywanych.

Dziś dla was, przy was, od was, młodzi,

miasta zaczyna się życiorys.

Pamięć imiona wasze co dzień

notuje słowem zdobnym w podziw,

notuje normy waszej poryw

i włącza w piękny plan obliczeń.

Bo to jest pamięć robotnicza

służąca klasie robotniczej.

Pierwodruk: „Dziennik Literacki”, 22 VII 1950, nr 30, s. 2.