Wikingowie. Najeźdźcy z morza - ebook

WPROWADZENIE

Od IX do XI wie­ku wi­kin­go­wie do­tar­li do pra­wie wszyst­kich wy­brze­ży za­chod­nie­go świa­ta. Pu­sto­szy­li zjed­no­czo­ne hisz­pań­skie kró­le­stwa i po­wstrzy­ma­li eks­pan­sję Ka­ro­la Wiel­kie­go oraz Fran­ków w Eu­ro­pie. Gdzie­kol­wiek się po­ja­wi­li, sia­li znisz­cze­nie i za­da­wa­li ogrom­ne cier­pie­nia, lecz spo­tka­nie przed­sta­wi­cie­li róż­nych kul­tur nie­od­wra­cal­nie zmie­ni­ło za­rów­no spo­łecz­no­ści eu­ro­pej­skie, jak i nor­dyc­kie. Sto­su­jąc nowe tech­ni­ki że­glar­skie i za­ska­ku­ją­ce stra­te­gie, ude­rza­li znie­nac­ka, ata­ko­wa­li znacz­ny­mi si­ła­mi, a na­stęp­nie wy­co­fy­wa­li się ze zra­bo­wa­ny­mi do­bra­mi i jeń­ca­mi. Ta książ­ka opo­wia­da o ich spo­łe­czeń­stwie i sty­lu ży­cia, o ich stat­kach, bro­ni i uzbro­je­niu oraz o tym, jak pu­sto­szy­li Eu­ro­pę i do­tar­li aż do wy­brze­ży Ame­ry­ki.

Wi­kin­go­wie żyli po­nad ty­siąc lat temu, ale po­zo­sta­wi­li po so­bie wie­le śla­dów na roz­le­głym ob­sza­rze. Dla­te­go ich hi­sto­rię moż­na po­skła­dać z ka­wał­ków jak puz­zle, ko­rzy­sta­jąc z licz­nych źró­deł. Tymi ka­wał­ka­mi ukła­dan­ki są za­byt­ki ar­che­olo­gicz­ne, na przy­kład wy­do­by­te z zie­mi szcząt­ki na­rzę­dzi, broń, szkie­le­ty, gro­by, bu­dyn­ki i osa­dy. Do­star­cza­ją nam one in­for­ma­cji o tym, jak żyli lu­dzie w cza­sach wi­kin­gów – ja­kie mie­li zwy­cza­je grze­bal­ne, jaką bro­nią się po­słu­gi­wa­li, ja­kie­go bu­dul­ca uży­wa­li i ja­kie­go typu bu­dow­le wzno­si­li, ale nie do­wie­my się z nich, o czym my­śle­li ani co czu­li. Do tego po­trze­bu­je­my źró­deł pi­sa­nych lub iko­no­gra­ficz­nych. Mu­si­my też od­róż­niać ma­te­ria­ły pi­sa­ne trak­tu­ją­ce o wi­kin­gach od tych, któ­re sami spo­rzą­dzi­li. Do naj­cen­niej­szych za­byt­ków za­li­cza­my te, któ­re wy­szły spod ręki sa­mych wi­kin­gów: po­ema­ty, tek­sty lub wi­ze­run­ki na ka­mie­niach ru­nicz­nych i in­nych ma­te­ria­łach ar­che­olo­gicz­nych.

Bar­dzo waż­nym źró­dłem in­for­ma­cji o epo­ce wi­kin­gów są hi­sto­rie za­cho­wa­ne na Is­lan­dii, zwa­ne sa­ga­mi. Do naj­słyn­niej­szych na­le­żą sagi o nor­we­skich kró­lach, któ­re w XIII wie­ku spi­sał is­landz­ki hi­sto­ryk i wódz Snor­ri Stur­lu­son (1179–1241). Prze­no­szą one od­bior­ców w re­alia wy­praw han­dlo­wych, gra­bie­ży i pod­bo­jów w zna­nym wów­czas świe­cie. Prze­ma­wia­ją do nas gło­sa­mi uczest­ni­ków krwa­wych bi­tew i eks­cy­tu­ją­cych wy­da­rzeń. Nie­ste­ty Snor­ri Stur­lu­son uro­dził się dwa stu­le­cia po tym, co opi­sy­wał, więc oso­bi­ście nic z tego nie do­świad­czył. Jak twier­dzi w swo­im dzie­le, opie­rał się na sta­rych po­da­niach, ust­nych prze­ka­zach i po­ezji skal­dycz­nej. Nie mamy za­tem pew­no­ści, czy w jego opo­wie­ściach kry­je się choć­by źdźbło praw­dy. Gdy hi­sto­ryk pró­bu­je po­skła­dać w ca­łość okru­chy in­for­ma­cji o wi­kin­gach i chce się po­sił­ko­wać sa­ga­mi, musi za­dać so­bie sze­reg py­tań. Czy ist­nie­ją ja­kieś inne źró­dła, po­twier­dza­ją­ce sło­wa Snor­rie­go Stur­lu­so­na? Wspa­nia­le, gdy oka­zu­je się, że ist­nie­ją, jed­nak mu­si­my jesz­cze usta­lić, któ­re z nich są star­sze od sag. W ten spo­sób pró­bu­je­my się­gnąć moż­li­wie głę­bo­ko w prze­szłość. Mu­si­my rów­nież za­dać so­bie py­ta­nie, dla­cze­go Snor­ri Stur­lu­son spi­sał te hi­sto­rie. Na przy­kład gdy pi­sał o przod­kach nor­we­skie­go kró­la Håko­na IV Sta­re­go, był u nie­go na służ­bie. Czy przed­sta­wił ich w spo­sób ko­rzyst­ny dla wład­cy? Czy do­dał albo upięk­szył ja­kieś fak­ty, aby przy­po­do­bać się wład­cy?

Naj­le­piej jest, gdy źró­dła ar­che­olo­gicz­ne po­twier­dza­ją in­for­ma­cje za­war­te w opo­wie­ściach. W 1996 roku pod­czas wy­ko­pa­lisk w duń­skim Ro­skil­de od­kry­to oka­za­łą, trzy­dzie­sto­sze­ścio­me­tro­wą łódź wi­kin­gów. Sto­su­jąc no­wo­cze­sne tech­niki, mię­dzy in­ny­mi den­dro­chro­no­lo­gię, ba­da­cze usta­li­li, że zbu­do­wa­no ją w nor­we­skim okrę­gu Ve­st­fold w la­tach 1025–1026. W Sa­dze o Ola­fie Tryg­gva­so­nie Snor­ri Stur­lu­son opi­sał, że w 1026 roku król ka­zał zbu­do­wać taką wspa­nia­łą łódź w Ve­st­fold. Nie da się stwier­dzić, czy to ta sama łódź, ale przy­naj­mniej mamy pew­ność, że w Nor­we­gii bu­do­wa­no po­dob­ne jed­nost­ki w cza­sach, w któ­rych dzie­ją się sagi spi­sa­ne przez Stur­lu­so­na. Waż­nym źró­dłem, uzu­peł­nia­ją­cym sagi Stur­lu­so­na i inne, jest po­ezja skal­dycz­na. Wie­le nor­dyc­kich po­ema­tów do­ty­czy wy­da­rzeń dzie­ją­cych się na prze­strze­ni wie­ków od wiel­kiej wę­drów­ki lu­dów aż po śre­dnio­wie­cze. Po­ezja ucho­dzi za wia­ry­god­ne źró­dło in­for­ma­cji hi­sto­rycz­nych ze wzglę­du na swą zło­żo­ność. Na­le­ży wier­nie ją cy­to­wać, aby nie zgu­bić ani nie prze­krę­cić jej zna­cze­nia. Więk­szość po­ema­tów po­wsta­ła na chwa­łę kró­lów i wo­dzów, więc nie­wie­le po­wie­dzą nam o co­dzien­nym ży­ciu w tam­tych cza­sach, za to dużo do­wie­my się o za­cho­wa­niach wład­ców i wy­zna­wa­nych przez nich war­to­ściach.

Snorri Sturluson na ilustracji Christiana Krogha do Heimskringli (Krąg ziemski), opublikowanej nakładem wydawnictwa J.M. Stenersen & Co w 1899 roku (CC BY-SA)

Najważ­niej­sze źró­dła pi­sa­ne nie po­cho­dzą wca­le – jak moż­na by­ło­by przy­pusz­czać – ze Skan­dy­na­wii. Oprócz bo­ga­tej li­te­ra­tu­ry nor­dyc­kiej dys­po­nu­je­my bo­wiem wie­lo­ma ma­te­ria­ła­mi an­giel­ski­mi, ir­landz­ki­mi, fran­cu­ski­mi, ro­syj­ski­mi, bi­zan­tyj­ski­mi oraz arab­ski­mi. Bar­dzo czę­sto po­wsta­wa­ły one w cza­sach współ­cze­snych wi­kin­gom i sta­no­wią re­la­cje na­ocz­nych świad­ków. Nie­któ­re z tych źró­deł to je­dy­nie krót­kie wzmian­ki w naj­star­szych kro­ni­kach klasz­tor­nych i ko­ściel­nych, inne to żywe opo­wie­ści po­dróż­ni­ków o wi­kiń­skich zwy­cza­jach i tra­dy­cjach. Ra­zem skła­da­ją się na fa­scy­nu­ją­cy i wie­lo­aspek­to­wy ob­raz spo­łe­czeń­stwa wi­kin­gów.KALENDARIUM

700–750 Pierw­sze uży­cie ża­gla w Skan­dy­na­wii, umoż­li­wia­ją­ce po­dró­że po otwar­tym mo­rzu. Wzrost pro­duk­cji że­la­za pro­wa­dzą­cy do wy­twa­rza­nia więk­szej ilo­ści bro­ni i na­rzę­dzi.

780–790 Wi­kin­go­wie osie­dla­ją się na wy­spach Mo­rza Pół­noc­ne­go i roz­po­czy­na­ją na­jaz­dy na An­glię i Szko­cję.

789 Wi­kin­go­wie do­cie­ra­ją do Por­t­land i za­bi­ja­ją kró­lew­skie­go za­rząd­cę.

793 Wi­kin­go­wie na­pa­da­ją na klasz­tor na świę­tej wy­spie Lin­dis­far­ne, bę­dą­cy nor­tum­bryj­skim ośrod­kiem chry­stia­ni­za­cji.

795 Pierw­sze ata­ki wi­kin­gów na Ir­lan­dię i Hisz­pa­nię.

799 Wi­kin­go­wie na­pa­da­ją na klasz­tor na fran­cu­skiej wy­spie No­ir­mo­utier w Akwi­ta­nii.

800 Wi­kin­go­wie pro­wa­dzą han­del z ple­mio­na­mi Rusi.

808–810 Duń­ski król God­fred prze­pro­wa­dza kil­ka ata­ków na Fran­ków.

834 Po­chó­wek dwóch ko­biet w ło­dzi po­grze­bo­wej w Ose­ber­gu w nor­we­skim okrę­gu Ve­st­fold.

835 Wi­kin­go­wie do­cie­ra­ją do Bi­zan­cjum.

845 Duń­ski wódz wi­kin­gów, Ra­gnar Lod­brok, na­pa­da na Ham­burg i Pa­ryż.

865 Wiel­ka ar­mia po­gan po raz pierw­szy do­cie­ra do An­glii.

866 York – za­moż­ny ośro­dek han­dlo­wy – sta­je się głów­ną sie­dzi­bą wi­kin­gów w An­glii.

872 Po bi­twie w za­to­ce Hjo­run­ga­vágr król Ha­rald I Pięk­no­wło­sy jed­no­czy za­chod­nią Nor­we­gię pod swo­im pa­no­wa­niem.

879 Utwo­rze­nie Da­ne­law we wschod­niej An­glii.

880 Wi­kin­go­wie pod­bi­ja­ją Ki­jów, któ­ry sta­je się ich głów­nym ośrod­kiem na Rusi. Że­glarz Ot­tar z Hålo­ga­lan­du od­wie­dza dwór Al­fre­da Wiel­kie­go, kró­la We­ssek­su.

910 Na Is­lan­dii przy­cho­dzi na świat wo­jow­nik i skald Egil Skal­la-Gríms­son.

911 Wi­kiń­ski wódz Rol­lo (Rolf) zaj­mu­je zie­mie w Nor­man­dii.

922 Arab­ski po­dróż­nik Ah­mad ibn Fa­dlan spo­ty­ka wi­kin­gów na Woł­dze i opi­su­je ich za­dzi­wia­ją­ce zwy­cza­je.

952 Eryk I Krwa­wy To­pór zo­sta­je ostat­nim wi­kiń­skim kró­lem Yor­ku.

975 Duń­ski król Ha­rald Si­no­zę­by w ob­li­czu za­gro­że­nia in­wa­zją przez ce­sa­rza Ot­to­na II prze­cho­dzi na chrze­ści­jań­stwo.

980 Wi­kin­go­wie zo­sta­ją na­jem­ni­ka­mi wład­ców Ce­sar­stwa Wschod­nio­rzym­skie­go.

991 Olaf Tryg­gva­son zwy­cię­ża w bi­twie pod Mal­don i wy­mu­sza pierw­szy okup na Ethel­re­dzie II Bez­rad­nym.

1000 Leif Eriks­son do­pły­wa do wschod­nie­go wy­brze­ża dzi­siej­szej Ka­na­dy i za­kła­da pierw­szy przy­czó­łek han­dlo­wy w Ame­ry­ce. Is­land­czy­cy przyj­mu­ją chrze­ści­jań­stwo zgod­nie z de­cy­zją pod­ję­tą na zgro­ma­dze­niu ogól­nym (Alþing).

1002 Z roz­ka­zu kró­la Ethel­re­da II Bez­rad­ne­go do­cho­dzi do rze­zi skan­dy­naw­skich osad­ni­ków w An­glii, zna­nej jako ma­sa­kra w dzień św. Bryk­cju­sza.

1014 Prze­gra­na wi­kin­gów z Du­bli­na w bi­twie pod Clon­tarf i po­czą­tek upad­ku wi­kiń­skie­go pa­no­wa­nia w Ir­lan­dii. Duń­ski król Swen Wi­dło­bro­dy oba­la Ethel­re­da II Bez­rad­ne­go i przej­mu­je jego tron.

1016 Król Da­nii Ka­nut Wiel­ki za­sia­da na tro­nie An­glii.

1024 Król Nor­we­gii Olaf II Ha­ralds­son przyj­mu­je chrze­ści­jań­stwo.

1030 Olaf II Ha­ralds­son gi­nie w bi­twie pod Sti­kle­stad, a kró­lem Nor­we­gii zo­sta­je Ka­nut Wiel­ki.

1036 Sig­trygg Je­dwa­bi­sto­bro­dy zo­sta­je wy­gna­ny z Du­bli­na po 47 la­tach pa­no­wa­nia.

1041 W Bi­zan­cjum po­wsta­je nowa ce­sar­ska gwar­dia – wa­re­ska.

1042 Śmierć Ka­nu­ta Su­ro­we­go, ostat­nie­go duń­skie­go kró­la An­glii. Na tro­nie An­glii za­sia­da Edward Wy­znaw­ca. Nor­we­ski król Ma­gnus I Do­bry jed­no­czy Da­nię i Nor­we­gię pod swo­im ber­łem.

1066 Umie­ra król An­glii Edward Wy­znaw­ca, a nor­we­ski król Ha­rald III Sro­gi gi­nie w bi­twie pod Stam­ford Brid­ge, po­ko­na­ny przez woj­ska Ha­rol­da II. Wil­helm I Zdo­byw­ca zwy­cię­ża Ha­rol­da II w bi­twie pod Ha­stings i zo­sta­je pierw­szym nor­mań­skim wład­cą An­glii.

1070 Ukoń­cze­nie sie­dem­dzie­się­cio­me­tro­wej tka­ni­ny z Bay­eux, przed­sta­wia­ją­cej nor­mań­ski pod­bój An­glii.

1085 Ostat­nia, za­koń­czo­na nie­po­wo­dze­niem pró­ba od­bi­cia An­glii przez wi­kin­gów.

1095 Śmierć Go­dre­da Cro­va­na, ostat­nie­go nor­dyc­kie­go kró­la Du­bli­na.

1100 Is­landz­ki hi­sto­ryk Sæmund Fro­da za­czy­na spi­sy­wać dzie­je nor­we­skich wład­ców.

1103 „Ostat­ni wi­king”, nor­we­ski król Ma­gnus III Bosy, zo­sta­je za­bi­ty w Ir­lan­dii pod­czas ostat­niej pró­by od­zy­ska­nia pa­no­wa­nia nad re­gio­nem przez wi­kin­gów.ROZ­DZIAŁ 1

SPOŁECZEŃSTWO WIKINGÓW

Na po­cząt­ku epo­ki wi­kin­gów sta­no­wi­li oni ra­czej jed­no­rod­ną spo­łecz­ność, za­miesz­ku­ją­cą ob­szar od po­łu­dnio­wej Da­nii aż po pół­noc­ną Nor­we­gię, mię­dzy in­ny­mi okręg Troms, i wschod­nią Szwe­cję, czy­li wy­brze­że Bał­ty­ku. To te­ry­to­rium dzie­li­ło się na wie­le ma­łych kró­lestw, ziem, hrabstw i okrę­gów.

Pod wzglę­dem eko­no­micz­nym i licz­by lud­no­ści naj­bar­dziej roz­kwi­tło kró­le­stwo rzą­dzo­ne przez duń­skich wład­ców. Do­mi­na­cję za­pew­nia­ła im kon­tro­la han­dlu mię­dzy re­gio­nem Bał­ty­ku a za­chod­nią Eu­ro­pą. W pew­nych okre­sach Duń­czy­cy spra­wo­wa­li tak­że kon­tro­lę nad re­gio­na­mi na obu brze­gach fior­du Oslo – od Ag­der, Ve­st­fold i oko­lic Oslo w Nor­we­gii aż na po­łu­dnie, po te­re­ny dzi­siej­szej Szwe­cji nad uj­ściem rze­ki Göta, gdzie obec­nie znaj­du­je się Göte­borg. Na po­łu­dniu rze­ka Eider w dzi­siej­szych Niem­czech wy­zna­cza­ła na­tu­ral­ną gra­ni­cę mię­dzy kró­le­stwa­mi na kon­ty­nen­cie a tymi na Pół­wy­spie Ju­tlandz­kim. Roz­le­głe lasy w Szle­zwi­ku i Holsz­ty­nie rów­nież sta­no­wi­ły trud­ną do po­ko­na­nia ba­rie­rę w dro­dze na po­łu­dnie. Na wscho­dzie lasy i mo­kra­dła Sma­lan­dii od­dzie­la­ły duń­ską Ska­nię od te­re­nów za­sie­dlo­nych przez Go­tów.

W epo­ce wi­kin­gów Szwe­cję za­miesz­ki­wa­ły dwa ple­mio­na – Swio­no­wie i Goci. Ich te­ry­to­ria roz­dzie­la­ły wiel­kie je­zio­ra i lasy, two­rzą­ce na­tu­ral­ną prze­szko­dę. Swio­no­wie zaj­mo­wali wschod­nie wy­brze­że Szwe­cji i oko­li­ce je­zio­ra Me­lar, a tak­że wy­spy Olan­dię i Go­tlan­dię. Pod ich wpły­wem po­zo­sta­wa­ło rów­nież wschod­nie wy­brze­że Bał­ty­ku, czy­li te­re­ny dzi­siej­szej Es­to­nii i czę­ścio­wo Fin­lan­dii. Goci żyli na roz­le­głych ni­zi­nach po­łu­dnio­wej Szwe­cji. Go­tlan­dia dzie­li­ła się na dwa duże re­gio­ny – Ostro­go­thię i We­stro­go­thię.

W Nor­we­gii lud­ność sku­pia­ła się głów­nie we wschod­niej czę­ści kra­ju i nad fior­dem Tron­dhe­im, gdzie dało się pro­wa­dzić upra­wę na sze­ro­ką ska­lę. Na za­chod­nim wy­brze­żu lu­dzie żyli na wą­skich pa­sach lądu wzdłuż brze­gu mo­rza i fior­dów. Gór­skie te­re­ny w głę­bi lądu były nie­za­miesz­ka­ne. W pół­noc­nej Nor­we­gii po­pu­la­cja nor­dyc­ka rów­nież sku­pi­ła się wzdłuż wy­brze­ża. Na więk­szo­ści te­re­nów środ­ko­wej i pół­noc­nej Nor­we­gii Nor­dy­cy ko­eg­zy­sto­wa­li z La­poń­czy­ka­mi, któ­rzy mu­sie­li pła­cić im da­ni­nę w po­sta­ci fu­ter, pu­chu oraz skór i kłów mor­sów. Pod ko­niec epo­ki wi­kin­gów, oko­ło roku 1000, po­pu­la­cja ca­łej Skan­dy­na­wii (za­rów­no lu­dzi wol­nych, jak i nie­wol­ni­ków) osią­gnę­ła oko­ło 1,2 mln osób.