Wizja Arydeusza Plutarcha z Cheronei - ebook

WPROWADZENIE.

Historia Arydeusza jest najbardziej szczegółową i obrazową wizją Hadesu zachowaną od starożytności, a bogactwem informacji przewyższa ona nawet Historię Era Platona i Sen Scypiona Cycerona, nie mówiąc już o mniej znanych Wizjach Kratesa i Zosimusa.

Można dojść do zaskakujących konkluzji po przeczytaniu traktatu Plutarcha, którego tytuł przetłumaczony z greki brzmi: O zwłoce Bóstwa w ukaraniu niegodziwców lub O zwłoce Boskiej sprawiedliwości.

Plutarch z Cheronei w Beocji żył w ostatniej ćwierci II wieku (ok. 50 – ok.120 n.e.). Był jednym z najbardziej oświeconych starożytnych autorów, doskonale zorientowanym w szczegółach filozofii religijnej i innych nauk swoich czasów. Posiadał również zdolności krytyczne; był także człowiekiem o szerokim doświadczeniu religijnym, zajmującym wysokie urzędy w Delfach jako kapłan Apollina¹ , znał także obrzędy dionizyjskie, a wreszcie miał i głęboką wiedzę o wewnętrznych stopniach Misteriów Ozyrysa. Kształcił się w Atenach i Aleksandrii, wykładał natomiast w Rzymie.

Plutarch jest jednym z naszych najcenniejszych źródeł informacji na temat greckiej i hellenistycznej teologii, teozofii i mistagogii pierwszego wieku, a zatem jest niezbędny w każdym porównawczym badaniu gnozy.

Nasz filozof był różnie określany – jako platonik, neoplatoniki, eklektyk, etyk i synkretyk; lecz nader trudno jest precyzyjnie określić Plutarcha jako zwolennika, czy też przedstawiciela jednego nurtu, ponieważ jak dr John Oakesmith stwierdza w swoim pouczającym eseju Religia Plutarcha: wiara pogańska czasów apostolskich (Londyn; 1902): „zasugerował on raczej nastawienie umysłu, niż stworzył zbiór dogmatów”. Pod pewnymi względami był bardzo dobrym przykładem tego, co dziś powinniśmy rozumieć pod pojęciem teozofa.

Chociaż w całości obszernych pism Plutarcha nie ma ani jednego słowa, które wskazywałoby, że był zaznajomiony z chrześcijaństwem, niemniej jednak argumentowano, że musiał wywodzić swoją etykę i idee monoteistyczne z chrześcijaństwa; i, co ciekawe, dr Charles Super w swojej pracy Między pogaństwem a chrześcijaństwem (Chicago; 1889) wybiera ten sam traktat Plutarcha, który zawiera naszą wizję (wraz z traktatem O Opatrzności Seneki), aby zademonstrować punkty styczne między religio-filozofią tamtej epoki i nową religią.

Wykazaliśmy jednak obszernie w Prolegomenach do Hermesa Trzykroć Wielkiego, że doktryny teologii hellenistycznej, teozofii i gnozy były szeroko rozpowszechnione w pierwszym wieku i pod wieloma względami miały wspólny język z księgami pisarzy Nowego Testamentu; nie ma jednak mowy o bezpośrednim plagiacie po którejkolwiek ze stron.

Wizja Arydeusza jest interesująca pod wieloma względami i bez wątpienia zainteresowanie to byłoby dla nas jeszcze większe, gdybyśmy mogli przekonać hrabiego Josepha de Maistre, że „można by wierzyć, że Dante wziął ogólną ideę swego piekła” z opisu kar w naszej Wizji, jak pisze de Maistre w swoim tłumaczeniu traktatu (Paryż; 1856). Muszę jednak pozostawić tę sugestię badaczom Dantego, z uwagą, że obecnie udowodniono, zwłaszcza w pracy dr J. E. Sandysa, że renesans nauk klasycznych rozpoczął się na długo przed zdobyciem Konstantynopola, bo już w czasach Petrarki i Boccaccia.

Co do źródła i kompozycji Wizji oraz sposobu, w jaki Plutarch chciał, abyśmy ją przyjęli, można by wymienić wiele opinii na ów temat, podobnie jak i w przypadku lepiej znanej Wizji Era Platona. Sam jednak zasugerowałbym, że klucz do odszyfrowania tej zagadki tkwi w następujących słowach naszego filozofa-mistagoga:

„Kiedy człowiek umiera, przechodzi przez te same doświadczenia, co ci, których świadomość wzrosła w misteriach. Zatem w terminach teleutén („umrzeć”) i teleithai („być inicjowanym, wtajemniczonym”) mamy całkowitą zgodność – w słowie i fakcie.

Przede wszystkim są to wędrówki, męczące podróże, jak i też ścieżki, na które patrzymy podejrzliwie, a które wydają się nie mieć końca; następnie przed dojściem do kresu nastaje przerażenie, zgroza, drżenie, pocenie się, odrętwienie.

Ale w końcu cudowne światło wychodzi nam na spotkanie, witają nas czyste miejsca i rozległe równiny ze śpiewem, z tańcem, powagą świętych dźwięków i boskich widoków.

W takim stanie ten, który już we wszystkim się udoskonalił i otrzymał wtajemniczenie, osiąga pełną wolność i przechodząc wszędzie, gdzie chce, otrzymuje koronę i wypełnia swoją tajemnicę w komunii ze świętymi i czystymi; patrząc z góry na nieoczyszczoną rzeszę niewtajemniczonych, którzy wciąż żyją, tarzają się w głębokim błocie i mgle i gromadzą się razem pod nim, trwając w nędzy ze strachu przed śmiercią i braku wiary w błogosławieństwo życia po zgonie.

Powinniście bowiem wiedzieć, że współistnienie i połączenie duszy z ciałem jest sprzeczne z naturą”. (Plut., Fragm. t. 9, wyd. Didot).

Dalsze rozważenie tego będzie jednak wygodniejsze później, gdy już czytelnik zapozna się z wizją.

Traktat ma formę dialogu platońskiego. Osobami dialogu są: sam Plutarch, który jest głównym mówcą; Patrokles, jego zięć; Tymon, jego brat; i Olimpus, bliski przyjaciel. Scena to portyk świątyni Apollina w Delfach. Traktat jest adresowany do pewnego Kwintusa, który zapewne musiał być Rzymianinem, ale o którym nic więcej nie wiadomo.

W trakcie swojego wywodu Plutarch zauważa, że żadna kara nie jest bardziej przygnębiająca i nie zawstydza nas bardziej niż widok własnych dzieci cierpiących z powodu naszych występków. A gdyby dusza bezbożnego przestępcy mogła po śmierci widzieć swoje dzieci, przyjaciół lub rodzinę w wielkich nieszczęściach z jego powodu, to płacąc karę za występki, nikt nigdy nie byłby w stanie go przekonać, nawet dla bogactwa Zeusa, aby po powrocie na ziemię znów był niesprawiedliwy lub rozwiązły.

Mógłbym opowiedzieć prawdziwą historię (logos), którą ostatnio zasłyszałem – kontynuuje – ale obawiam się, że uznacie to za bajkę (mythos); dlatego ograniczam się tylko do prawdopodobieństwa”.

Ponieważ jednak inni nalegali, chcąc usłyszeć tę historię, Plutarch odpowiedział: „Pozwólcie mi najpierw dokończyć argumentację dotyczącą prawdopodobieństwa, a potem, jeśli zechcecie, dokończę bajkę, jeśli to rzeczywiście jest bajka”.

Plutarch najwyraźniej chce tutaj, aby zrozumiano, że dla niego owa historia to logos, a nie mythos; a przez logos rozumie, że opiera się ona na „fakcie”, a nie na „prawdopodobieństwie”.

Wynika to jasno z jego własnych słów i jest dodatkowo wzmocnione przez powszechne użycie w tym czasie słowa logos na określenie poważnej narracji, zwłaszcza „świętego dyskursu” lub historii inicjacji, wtajemniczenia.

Co więcej, warto zauważyć, że Platon na końcu swojej opowieści o Wizji Era odnosi się do niej jako do mitu. Czy Plutarch mógł mieć to na myśli i czy chce dokonać rozróżnienia między swoim „logos” (faktem) a słynnym „mythos” (mitem) Platona?

Jest więcej niż prawdopodobne, że mity Platona były często analizowane w szkołach i że istniały bardzo różne opinie co do tego, jak należy je przyjmować; termin mit popadł w złą sławę wśród pobierających nauki i Plutarch tutaj, podobnie jak i gdzie indziej, używa określenia „logos” jako lepszego opisu narracji związanej z doktrynami inicjacyjnymi.

Plutarch mówi nam, że bohaterem jego opowieści był niejaki Arydeusz z Soli, miasta na wybrzeżu Azji Mniejszej; był on bliskim przyjacielem Protogenesa z Tarsu (Plut., O Miłości, II.), który przez pewien czas przebywał u Plutarcha w Delfach. Arydeusz opowiedział o swoim przeżyciu Protogenesowi i innym bliskim przyjaciołom, możemy więc przypuszczać, że Plutarch po raz pierwszy usłyszał tę historię od Protogenesa i stwierdziwszy, że jest ona w pewnym stopniu zgodna z tym, czego sam został nauczony lub co widział dramatycznie przedstawione w jednym z obrzędów inicjacyjnych, przez które przeszedł, dopracował go i doszlifował, aby pasował do jego celu.

Ów Arydeusz wiódł życie pełne rozpusty i nikczemności; był swego rodzaju łajdakiem-milionerem tamtych czasów. Powiadano, że gdy wysłał zapytanie do wyroczni Amfilocha w Mallus w Cylicji, czy ma szansę dobrze przeżyć resztę swoich dni, otrzymał odpowiedź, że lepiej będzie, gdy umrze.

Wkrótce potem Arydeusz upadł ciężko i chociaż nie złamał sobie kości, stracił przytomność. Trzy dni później, kiedy mieli go pochować, nagle się ocknął. Po tym przykrym doświadczeniu Arydeusz całkowicie się poprawił i stał się wzorem cnót. Tak niesamowita zmiana nie mogła pozostać niezauważona, ale tylko kilku swoim największym przyjaciołom opowiedział o tym, co go spotkało w ciągu tych trzech dni. Jego historia wygląda zaś tak: