Wizualizacja informacji w biznesie - ebook

WSTĘP

Główną ideą napisania tej książki jest zainteresowanie czytelników wizualizacją w obszarze biznesowym. Wierzę, że zamieściłem w niej sporo ciekawych informacji oraz przykładów na to, w jaki sposób zmienić opracowania tekstowe i tabelaryczne na dokumentację, którą cechuje wysoki stopień komunikatywności, oraz że przykłady te ułatwią kreatywną realizację własnych pomysłów. Graficzne przedstawianie informacji poprawia zrozumienie zakresu wiedzy, a przede wszystkim pomaga zapamiętywać i przypominać ją sobie w zależności od kontekstu.

Materiał podzieliłem na trzy główne części:

– trochę o psychologii,

– kilka przykładów narzędzi i technik wspierających wizualizację informacji,

– przykłady i pomysły na adaptację wiedzy z zakresu wizualizacji w obszarze biznesowym.

Zastanawiające, że to, co w życiu codziennym robimy bez wysiłku i bez większego namysłu, z tak wielkim trudem i oporem przychodzi w pracy zawodowej. W życiu prywatnym korzystamy z komunikacji wizualnej praktycznie bez przerwy. Jako przykłady można podać: symbole na klawiaturze komputera czy telefonu, kolorystyka i kształt produktów, które kupujemy, oznakowanie na drodze/parkingu (linie, kolory świateł, znaki, światła samochodu, strzałki itp.), wskaźnik poziomu paliwa w samochodzie, ikony stanu naładowania baterii w telefonie, mapy lokali w galeriach handlowych. Dzięki temu działamy efektywniej – szybciej znajdujemy informacje, wiemy, co robić i jakie konsekwencje będzie miało zaniechanie wykonania określonych działań.

Natomiast w obszarze biznesowym wydaje się, że istnieje dość silny opór przed efektywną komunikacją – prowadzi się spotkania, z których za wiele nie wynika, zleca się wykonanie zadań bez świadomości, jakie mogą być konsekwencje faktu, iż nie wspomaga się ich informacją graficzną.

Jako podsumowanie zamieszczam rysunek – ideą książki jest zachęcenie do tego, aby do codziennej pracy wprowadzać to, dzięki czemu w życiu prywatnym tak dobrze sobie radzimy. Metaforycznie, w klimacie motoryzacyjnym, tak samo jak możemy sprawnie i skutecznie realizować projekty dotarcia do określonego miejsca z wykorzystaniem wsparcia wizualnego, tak samo w naszej codziennej pracy możemy posiłkować się komunikacją wizualną.

1. WPROWADZENIE

Jak wspomniałem we wstępie, pierwsza część książki zachęca, aby przemyśleć sobie pewne kwestie – na co warto zwrócić uwagę podczas tworzenia wizualizacji, aby ich odbiorcy w jak najlepszym stopniu zrozumieli i zapamiętali informacje, które tam zamieściliśmy. Skoro już o wizualizacji – oczywiście jest kilka faktów o naszym wzroku – warto wiedzieć, jak działa ten zmysł i o czym należy pamiętać. Poglądowe informacje (definicje) przygotowane zostały na podstawie książki „Psychologia”, której autorem jest David G. Myers.

1.1. Wrażenia i spostrzeżenia

1.1.1. Progi i adaptacja zmysłowa

Wrażenie – proces, w którym receptory zmysłowe i układ nerwowy odbierają energię bodźca ze środowiska i tworzą jego reprezentację.

Spostrzeganie (percepcja) – proces organizowania i interpretowania informacji zmysłowych, umożliwiający rozpoznawanie znaczących przedmiotów i zdarzeń.

Przetwarzanie „z dołu do góry” – analiza rozpoczynająca się w receptorach zmysłowych, zakończona integracją informacji w mózgu.

Przetwarzanie „od góry do dołu” – przetwarzanie informacji, sterowane procesami umysłowymi wyższego poziomu, gdy konstruujemy spostrzeżenia na podstawie naszych doświadczeń i oczekiwań.

Próg absolutny – minimalna stymulacja potrzebna do wykrycia określonego bodźca.

Teoria detekcji sygnałów – przewidywanie, jak i kiedy można wykryć obecność słabego bodźca (sygnału). Zakłada, że nie ma jednej absolutnej wartości progowej i że wykrywanie sygnału zależy od indywidualnych doświadczeń, oczekiwań i poziomu zmęczenia.

Adaptacja zmysłowa – zmniejszanie się wrażliwości na niezmieniający się bodziec. Dzięki adaptacji zmysłowej możemy skupiać się na zmianach informacyjnych, które mają miejsce w świecie zewnętrznym.

Próg różnicy – minimalna wartość różnicy, jaką można wykryć w 50% przypadków pomiędzy dwoma bodźcami.

Prawo Webera – zasada, według której dwa bodźce muszą różnić się o minimalny procent (a nie stałą wartość), aby różnica pomiędzy nimi została zauważona.

1.1.2. Widzenie

Transdukcja – przemiana jednej energii w inną. W przypadku wrażeń – przekształcanie energii bodźca w impulsy nerwowe.

Oczy odbierają energię świetlną i dokonują przekształcenia energii w przekazy przenoszone drogą nerwową i przetwarzane przez mózg w to, co świadomie widzimy.

Oko

Światło dociera do oka przez rogówkę, a potem wędruje przez źrenicę, mały otwór o zmiennej szerokości. Wielkość źrenicy, a tym samym ilość światła docierającego do oka, jest regulowana przez tęczówkę – mięsień otaczający źrenicę. Za źrenicą znajduje się soczewka, która skupia napływające promienie w obraz na światłoczułej powierzchni. Towarzyszą temu zmiany jej krzywizny w procesie zwanym akomodacją. Światłoczuła powierzchnia gałki ocznej, na której skupiają się promienie, to wielowarstwowa tkanka nazwana siatkówką.

Źrenica – otwór o zmiennej szerokości, znajdujący się w środku gałki ocznej, przez który przedostaje się światło.

Tęczówka – pierścień z tkanki mięśniowej tworzący barwną część gałki ocznej wokół źrenicy i kontrolujący jej szerokość.

Soczewka – przeźroczysta struktura znajdująca się za źrenicą, zmieniająca kształt w celu skupienia obrazu na siatkówce.

Akomodacja – proces, w którym soczewka oka zmienia kształt, aby skupić na siatkówce obraz bliskich przedmiotów.

Siatkówka – światłoczuła wewnętrzna powierzchnia oka, w której skład wchodzą receptory zwane pręcikami i czopkami oraz warstwy neuronów rozpoczynające przetwarzanie informacji wzrokowej.

Ostrość widzenia – dokładność widzenia obrazu.

Ślepa plamka – w miejscu, gdzie nerw wzrokowy opuszcza oko, nie ma komórek receptorowych.

Pręciki – receptory siatkówki wykrywające czerń, biel oraz szarość, umożliwiające spostrzeganie obrzeży pola widzenia oraz widzenie w mroku, kiedy czopki nie reagują.

Czopki – komórki receptorowe skupione w pobliżu środka siatkówki, funkcjonujące w świetle dziennym lub dobrym oświetleniu sztucznym. Czopki wykrywają drobne szczegóły i umożliwiają widzenie kolorów.

Nerw wzrokowy – nerw przenoszący impulsy nerwowe z oka do mózgu.

Detektory cech – komórki, które reagują na określone cechy bodźca, takie jak kształt, kąt lub ruch.

Złudne kontury – symulowane sieci neuronowe reagują na pozorne trójkąty tak samo jak wzrok człowieka (nachodzący trójkąt na trzy koła czy też trzy wycinki koła?)

Przetwarzanie równoległe – przetwarzanie wszystkich aspektów problemu równocześnie, naturalny sposób przetwarzania informacji przez mózg w przypadku wielu jego funkcji, na przykład widzenia.

Przetwarzanie seryjne – przetwarzanie po kolei, z jakim mamy do czynienia przy świadomym rozwiązywaniu problemu.

Teoria trzech barw Younga-Helmholtza – teoria, według której siatkówka zawiera trzy różne typy receptorów barw: wrażliwy na kolor czerwony, zielony oraz niebieski. Ich łączna stymulacja powoduje spostrzeganie wszystkich barw.

Teoria procesów przeciwstawnych – teoria, według której widzenie barw jest możliwe dzięki zachodzącym w siatkówce procesom przeciwstawnym (barw: czerwonej i zielonej, żółtej i niebieskiej, białej i czarnej). Niektóre komórki są na przykład stymulowane przez barwę zieloną i hamowane przez czerwoną, inne zaś stymulowane przez czerwień, a hamowane przez zieleń.

Uproszczony schemat przetwarzania informacji:

Stałość barwy – spostrzeganie znanych przedmiotów w niezmiennych barwach, nawet gdy wskutek zmiany oświetlenia zmienia się długość odbijanych przez przedmiot fal świetlnych.

Barwa zależy od kontekstu – w zależności od otoczenia wydaje nam się, że coś jest jaśniejsze lub ciemniejsze.

1.1.3. Selektywna uwaga, złudzenia spostrzeżeń, organizacja spostrzeżeń

Selektywna uwaga – skupienie uwagi na określonym bodźcu. Oznacza to, że w każdej chwili skupiamy się tylko na ograniczonym aspekcie wszystkiego, czego jesteśmy zdolni doświadczyć.

Długość odcinków

Wzrokowe przechwycenie – jeśli istnieje sprzeczność pomiędzy widzeniem a innymi wrażeniami, wzrok na ogół przeważa.

Aby przekształcić informacje zmysłowe w znaczące spostrzeżenia, musimy je zorganizować: spostrzegać przedmioty jako wyróżniające się z otoczenia, widzieć ich znaczącą i stałą formę oraz rozpoznawać ich odległość i ruch.

Gestalt – zorganizowana całość. Gestaltyści podkreślają naszą tendencję do organizowania napływających informacji w znaczącą całość.

Spostrzeganie kształtu

Układ figura-tło – organizacja pola widzenia w obiekty (figury) wyróżniające się z otoczenia (tła.)

Odwracalne wyobrażenia figury i tła demonstrują, że ten sam bodziec może wywoływać więcej niż jedno spostrzeżenie.

Po odróżnieniu figury od tła musimy zorganizować figurę w znaczącą formę. Pewne podstawowe cechy obrazu – jak kolor, ruch oraz kontrasty światła i cienia – przetwarzamy nieustannie i automatycznie. Nasz umysł kieruje się pewnymi regułami grupowania bodźców. Reguły te, sformułowane przez psychologów postaci, ilustrują ich twierdzenie, że postrzegana całość jest czymś więcej niż sumą części.

Bliskość – grupujemy figury położone obok siebie.

Podobieństwo – grupujemy figury podobne.

Ciągłość – spostrzegamy raczej łagodną ciągłość wzorca niż rozdzielność.

Zamykanie – wypełniamy luki, tworząc kompletny przedmiot.

Powiązanie – punkty, linie lub obszary spostrzegamy jako jeden obiekt, jeżeli mają taki sam kształt i są połączone.

Spostrzeganie głębi – zdolność widzenia przedmiotów w trzech wymiarach, choć obrazy docierające do siatkówki są dwuwymiarowe, umożliwiają ocenę odległości.

Wskazówki dwuoczne – wskazówki głębi, które wymagają użycia obojga oczu.

Różnica siatkówkowa – dwuoczna wskazówka postrzegania głębi – im większa różnica pomiędzy dwoma rzutowanymi na siatkówkę obrazami jednego przedmiotu, tym przedmiot ten znajduje się bliżej patrzącego.

Konwergencja – wskazówka dwuoczna postrzegania głębi, która określa, na ile gałki oczne zwrócone są do wewnątrz przy patrzeniu na określony przedmiot.

Wskazówki jednooczne – wskazówki odległości, jak perspektywa liniowa i nakładanie się przedmiotów, dostępne dla każdego oka z osobna.

Wskazówki jednooczne:

– względna wielkość – przy założeniu, że dwa przedmioty mają podobną wielkość, spostrzegamy jako bardziej oddalony ten przedmiot, który rzutuje mniejszy obraz na siatkówce,

– względna pozycja – jeżeli jeden przedmiot częściowo zasłania widok innego, to postrzegamy go jako bliższy,

– względna wyrazistość – ponieważ światło z oddalonych przedmiotów przechodzi przez większą przestrzeń powietrzną, przedmioty zamazane wydają nam się bardziej oddalone niż przedmioty o wyraźnych, ostrych zarysach,

– gradient faktury – stopniowe przechodzenie od nierównej, zróżnicowanej faktury do faktury gładkiej i jednolitej wskazuje na zwiększanie się odległości. Przedmioty oddalone wydają się mniejsze i bardziej zagęszczone,

– względna wysokość – jako bardziej oddalone spostrzegamy w naszym polu widzenia przedmioty wyższe (kiedy patrzymy na coś ponad horyzontem, spostrzegamy odwrotnie – ptak znajdujący się wyżej wydaje nam się bliższy). Względna wysokość przyczynia się do złudzenia, że wymiary pionowe są większe od identycznych wymiarów poziomych,

– perspektywa liniowa – linie równoległe zbliżają się do siebie wraz z odległością (np. tory kolejowe). Im bardziej linie się zbliżają, tym większa jest postrzegana odległość,

– względna jaskrawość – przedmioty bliższe odbijają więcej światła do naszych oczu. Z dwóch identycznych przedmiotów dalszy wydaje nam się więc przedmiot mniej jaskrawy.

Nastawienie percepcyjne – gotowość umysłu, która w dużym stopniu ma wpływ na to, co spostrzegamy (taki, a nie inny przedmiot). Widząc nieczytelny obraz, automatycznie tworzymy wstępne domysły (nastawienie percepcyjne), przeszkadzające w późniejszych spostrzeżeniach. Kiedy wyrobimy sobie niewłaściwy pogląd na rzeczywistość, trudniej nam zobaczyć prawdę.

Wpływ kontekstu – określony bodziec może wywoływać zupełnie inne spostrzeżenia, m.in. ze względu na różne schematy, lecz także ze względu na najbliższy kontekst.

1.1.4. Interpretacja

1.2. Uczenie się, pamięć i myślenie

Uczenie się – stosunkowo stała zmiana zachowania w wyniku doświadczenia.

Uczenie się skojarzeniowe – uczenie się, że pewne zdarzenia występują razem. Zdarzeniami mogą być dwa bodźce (w warunkowaniu klasycznym) lub reakcja i jej skutki (w warunkowaniu instrumentalnym).

Warunkowanie klasyczne – typ uczenia się, w którym organizm zaczyna kojarzyć bodźce. Bodziec obojętny, który sygnalizuje bodziec bezwarunkowy, zaczyna wywoływać reakcję, która zapowiada i przygotowuje organizm na bodziec bezwarunkowy.

Warunkowanie instrumentalne – typ uczenia się, w którym zachowanie się nasila, jeżeli następuje po nim wzmocnienie, lub zanika, jeżeli następuje po nim kara.

Generalizacja – tendencja występująca po uwarunkowaniu, polegająca na wywoływaniu podobnych reakcji przez podobne bodźce.

Różnicowanie – w warunkowaniu klasycznym jest to zdolność rozróżniania pomiędzy bodźcem warunkowym a innym bodźcem, który nie sygnalizuje bodźca bezwarunkowego. W warunkowaniu instrumentalnym jest to odmienne reagowanie na bodźce, które sygnalizują, czy dane zachowanie zostanie wzmocnione czy nie.

Mapa poznawcza – psychiczna reprezentacja układu przestrzennego środowiska.

Uczenie się utajone – uczenie się, które dokonuje się, lecz nie ujawnia, dopóki nie ma powodu do jego zademonstrowania.

Efekt nadmiernego uzasadnienia – skutek obiecywania nagrody za wykonanie czynności, która i bez tego jest wykonywana z przyjemnością. W takiej sytuacji motywem działania może stać się nagroda, a nie wewnętrzne zainteresowanie.

Uczenie się przez obserwację – uczenie się poprzez obserwację i naśladowanie zachowania innych.

Modelowanie – proces obserwowania i naśladowania zachowań.

Pamięć – utrwalenie rezultatu uczenia się dzięki przechowywaniu i przywracaniu informacji.

Pamięć fleszowa – wyraziste, emocjonalne wspomnienia ważnych momentów lub zdarzeń.

Uproszczony model pamięci

Kodowanie – przetwarzanie informacji w systemie pamięci, np. przy odczytywaniu znaczenia.

Przechowywanie – zatrzymywanie na pewien czas zakodowanej informacji.

Przywracanie – proces wydobywania informacji z magazynu pamięci.

Pamięć długotrwała – stosunkowo trwały i nieograniczony magazyn systemu pamięci.

Pamięć krótkotrwała – uaktywniona pamięć przechowująca niewielką ilość informacji przez krótki czas, zanim zostaną one zachowane lub zapomniane.

Przetwarzanie automatyczne – nieświadome kodowanie przypadkowych informacji, takich jak dane o przestrzeni, czasie i częstotliwości oraz informacji dobrze znanych, jak znaczenie słów.

Przetwarzanie świadome – kodowanie wymagające uwagi i świadomego wysiłku.

Powtarzanie – świadome kilkakrotne przywoływanie informacji w celu zachowania ich w świadomości lub zakodowania, aby mogły być przechowane na dłużej.

Efekt rozłożenia w czasie – skłonność do lepszego długotrwałego zapamiętywania rozłożonej w czasie nauki lub praktyki, niż można to osiągnąć przez skomasowaną naukę lub praktykę.

Efekt pozycji w serii – skłonność do najlepszego zapamiętywania ostatnich i pierwszych elementów z listy.

Kodowanie semantyczne – kodowanie znaczenia, np. znaczenia słów.

Kodowanie akustyczne – kodowanie dźwięku, zwłaszcza dźwięku słów.

Kodowanie wizualne – kodowanie obrazu.

Wyobraźnia – obrazy umysłowe, mocne narzędzie przetwarzania świadomego, zwłaszcza w połączeniu z kodowaniem semantycznym.

Mnemotechnika – sposoby zapamiętywania, zwłaszcza wykorzystujące żywe wyobrażenia i organizowanie materiału.

Zasada wyobrażeń – pojęcia abstrakcyjne łatwiej zapamiętać przez połączenie z wyobrażeniami wizualnymi.

Grupowanie – organizowanie danych w znane, możliwe do opanowania jednostki. Grupowanie często odbywa się automatycznie.

Hierarchie – kiedy organizujemy słowa lub pojęcia w hierarchiczne grupy, pamiętamy je lepiej niż wtedy, gdy widzimy je w dowolnym porządku.

Pamięć sensoryczna – bezpośrednia, wstępna rejestracja informacji zmysłowych w systemie pamięci.

Pamięć ikoniczna – chwilowa pamięć sensoryczna bodźców wzrokowych, pamięć fotograficzna lub obrazowa, trwająca zaledwie kilka dziesiątych sekundy.

Pamięć echoiczna – chwilowa pamięć sensoryczna bodźców słuchowych; nawet przy odwróceniu uwagi dźwięki i słowa mogą być powtórzone w ciągu trzech lub czterech sekund.

Zanikanie pamięci krótkotrwałej – bez powtarzania informacje słowne są szybko zapominane.

Pamięć utajona – pamięć bez świadomego zapamiętywania (umiejętności i skłonności).

Pamięć jawna – pamięć faktów i doświadczeń, które są nam świadomie znane i „deklarowane”.

Podsystemy pamięci

Przypominanie – sprawność pamięci polegająca na przywracaniu wyuczonych wcześniej informacji.

Rozpoznawanie – sprawność pamięci wymagająca tylko zidentyfikowania wyuczonych wcześniej informacji.

Ponowne uczenie się – sprawność pamięci określana przez ilość czasu potrzebnego na ponowne opanowanie wyuczonych wcześniej informacji.

Torowanie – uaktywnienie (często nieświadomie) określonych skojarzeń w pamięci.

Pamięć zgodna z nastrojem – tendencja do przypominania doświadczeń, które są zgodne z obecnym stanem: dobrym lub złym nastrojem.

Interferencja proaktywna – hamujący wpływ uprzedniego uczenia się na zapamiętywanie nowych informacji.

Interferencja retrospektywna – hamujący wpływ uczenia się nowego materiału na przypominanie dawnych informacji.

Myślenie – tworzenie pojęć, które organizują nasz świat, rozwiązywanie problemów oraz skuteczne podejmowanie decyzji i formułowanie sądów.

Poznanie – czynność psychiczna z przetwarzaniem, rozumieniem i przekazywaniem informacji.

Algorytm – metodyczna, logiczna zasada lub procedura gwarantująca rozwiązanie określonego problemu.

Heurystyka – praktyczna strategia pozwalająca często skutecznie formułować sądy i rozwiązywać problemy, zazwyczaj szybsza, lecz bardziej zawodna niż algorytm.

Wgląd – nagły, często oryginalny pomysł rozwiązania problemu, przeciwieństwo rozwiązań opartych na strategiach.

Tendencja do potwierdzania – tendencja do szukania informacji, które potwierdzają czyjeś wstępne założenia.

Fiksacja – niezdolność widzenia problemu z nowej perspektywy, utrudnienie w rozwiązywaniu problemów.

Nastawienie umysłowe – tendencja do traktowania problemu w określony sposób, zwłaszcza skuteczny w przeszłości, lecz nie zawsze pomocny w rozwiązywaniu nowego problemu.

Fiksacja funkcjonalna – tendencja do myślenia o przedmiotach jedynie w kategoriach ich normalnych funkcji.

Heurystyka reprezentatywności – praktyczna zasada oceny prawdopodobieństwa zdarzeń w zależności od tego, jak dalece wydają się reprezentatywne lub zgodne z określonymi prototypami, może prowadzić do ignorowania innych ważnych informacji.

Heurystyka dostępności – ocena prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie ich dostępności w pamięci; jeżeli przykłady łatwo przychodzą na myśl (choćby ze względu na ich drastyczność), sądzimy, że takie zdarzenia są powszechne.

Nadmierna pewność – większa pewność niż słuszność, tendencja do przeceniania niezawodności własnej wiedzy i ocen.

Sposób ujęcia – forma podawania informacji, ujęcie informacji może mieć znaczący wpływ na decyzje i oceny.

Tendencyjność przekonań – tendencja do zaprzeczania logice wskutek utrwalonych wcześniej przekonań, gdy błędne wnioski uznaje się za prawidłowe lub prawidłowe wnioski uznaje się za błędne.

Konserwatyzm przekonań – przywiązanie do pierwotnych koncepcji, mimo wykazania błędów, na których się opierały.