Wreszcie dojrzeć! Warsztaty rozwojowe dla dzieci i młodzieży. Scenariusze zajęć dla uczestników i prowadzących - ebook

1. WSTĘP

Pomysł na książkę

Dlaczego napisaliśmy tę książkę? Pomysł zrodził się w momencie przygotowywania kolejnych zajęć z socjoterapii, które były prowadzone przez nas dla grupy młodzieży gimnazjalnej w ZSOI nr 1 w Krakowie. Rozmawialiśmy wtedy wspólnie na temat poszukiwania nowych metod oraz sposobów pracy z młodzieżą, która wymaga większej uwagi, a jednocześnie potrzebuje atrakcyjnych i ciekawych form zajęć. Doszliśmy do wniosku, że prowadzone przez nas warsztaty mogą być inspiracją i pomocą dla wielu psychologów, terapeutów, pedagogów, nauczycieli i wychowawców, którzy tak jak my szukają interesujących i efektywnych form pracy z nastolatkami. Zastanawiając się też nad sposobem prezentacji naszych osiągnięć, zdecydowaliśmy, że najlepszą formą będzie książka. Według nas, jest to w dalszym ciągu najlepsze medium, dzięki któremu informacja dociera do wielu zainteresowanych. Dlaczego? Ponieważ książkę łatwo można wziąć ze sobą w każde miejsce, posiłkować się nią w trakcie prowadzenia zajęć, zainspirować się pomysłami, czytając choćby w autobusie oraz – co ciekawe – dodawać swoje przemyślenia i pomysły na marginesie, do czego gorąco Cię, Czytelniku, zachęcamy.

Proponujemy także, Drogi Czytelniku, abyś podzielił się z nami swoimi refleksjami dotyczącymi tej książki, jak również sposobu prowadzenia opisanych zajęć oraz kontaktu z grupą. Będziemy wdzięczni za Twoje propozycje tematyczne, dotyczące kontynuacji prezentowanych przez nas warsztatów. Chętnie skonsultujemy Twoje doświadczenia z prowadzenia zajęć. Poniżej podajemy kontakt mailowy do nas – w taki sposób najłatwiej będzie nam się porozumieć.

Izabella Oliwia Dylawerska
[email protected]

Michał Kuś
[email protected]. CHARAKTERYSTYKA OKRESU DOJRZEWANIA

Dojrzewanie to wyzwanie

Termin „dojrzewanie” ma kilka znaczeń. Po pierwsze, dojrzewanie to dorastanie, ale dojrzeć nie oznacza tylko dorosnąć. To także zobaczyć coś, czego się do tej pory nie widziało. Ktoś kiedyś powiedział, że „aby dojrzeć, trzeba dojrzeć”. To znaczy, aby dorosnąć, stać się dojrzałym, trzeba najpierw dojrzeć – zobaczyć, zauważyć, zrozumieć pewne rzeczy dokonujące się zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz mnie.

Okres dojrzewania to jeden z najtrudniejszych momentów w życiu młodych ludzi. W psychologii polskiej najczęściej stosuje się nazwę wiek dorastania, obejmując nią zarówno dojrzewanie biologiczne, jak i związany z nim rozwój psychiczny oraz społeczny. Wiek dorastania rozpoczyna się, jak podaje Obuchowska, w 11–12 r. ż. i trwa do osiągnięcia wieku młodzieńczego przypadającego na 18–19 r. ż., kiedy człowiek osiąga zdolność dawania nowego życia oraz zdolność do kształtowania własnego życia. Około 16 r. ż. nasilają się trudności psychiczne wieku dorastania, stąd ten etap dochodzenia do dorosłości określany jest jako kryzys młodzieńczy (I. Obuchowska, 1996).

Dorastanie to czas, kiedy młody człowiek musi zmagać się z nowymi i nieznanymi wyzwaniami w wielu obszarach życia. Z jednej strony poszukuje swojej tożsamości, odkrywa i dookreśla swoje „ja”, uczy się wyrażania samego siebie, prezentacji swoich mocnych stron. Z drugiej strony konfrontuje, a czasem nawet kontestuje, zastany porządek świata moralno-społecznego, jakiego nauczył się od swoich opiekunów.

Okres dojrzewania jest także czasem buntu wobec autorytetów oraz walki o zaistnienie w środowisku rówieśniczym. Dla młodych ludzi stanowi to wielkie wyzwanie, gdyż wymaga od nich poszukiwania nowych sposobów radzenia sobie z pojawiającymi się trudnościami i sprostania wymaganiom, jakie stawia im współczesny świat. Poniżej prezentujemy główne obszary funkcjonowania człowieka, w których zachodzą znaczące zmiany, jakim dorastający człowiek musi stawić czoła. (A. Birch, 2007)

Obszar fizyczny

Jedną z charakterystycznych cech okresu dorastania są poważne zmiany zachodzące w wyglądzie fizycznym, wynikiem których staje się całkowite przeobrażenie sylwetki zewnętrznej (E. B. Hurlock, 1965). Rozwój fizyczny polega na rozwoju struktury i funkcji organizmu, obejmuje zmiany anatomiczne i fizjologiczne (zwiększenie wielkości i ciężaru ciała, różnice w jego proporcjach i kształcie, dojrzewanie płciowe). Wiek dorastania charakteryzuje się także przyspieszeniem tempa rozwoju. Szybki, wręcz skokowy przyrost wzrostu następuje między 12-17 rokiem życia, z tym, że dziewczynki rosną trochę wcześniej niż chłopcy. W tym okresie można zauważyć również szybką zmianę proporcji ciała (wydłużenie kończyn, duże stopy i dłonie, długa szyja), w związku z tym ruchy stają się bardziej kanciaste i niezgrabne. Zmieniają się również proporcje twarzy. Wydłuża się głowa, powiększają się łuki brwiowe, szczęki i nos, grubieją rysy twarzy, rozrasta się pas barkowy i zwiększa się krtań. Powoduje to powolne obniżanie głosu, u chłopców zwane mutacją. Jedną z cech różnicujących okres dorastania od innych okresów rozwojowych, jest szybki rozwój narządów płciowych i związanych z nimi funkcji rozrodczych. (M. Żebrowska, 1975)

Obszar poznawczo-umysłowy

Wraz z wejściem dziecka w okres dojrzewania w sferze poznawczej rozpoczyna się nowy etap myślenia, który Piaget określa jako myślenie formalno-operacyjne. Myślenie to zakłada zdolność do logicznego rozumowania oraz systematycznego weryfikowania abstrakcyjnych hipotez, bez odnoszenia ich do konkretnej rzeczywistości. Jest ono traktowane przez Piageta jako szczytowe osiągnięcie w rozwoju. W tym stadium rozwoju pojawiają się nowe, bardziej wyrafinowane poziomy myślenia, które uzupełniają już istniejący repertuar poznawczy (A. Birch, T. Malim, 2002).

Ciekawe spostrzeżenia w swojej pracy naukowo-badawczej przedstawił Lew Wygotski oraz kontynuujący jego myśl Jerome S. Bruner. Twierdzili oni, że dzieci nabywają mechanizmy myślenia i uczenia się w rezultacie społecznych interakcji, w jakie angażują się z dorosłymi ze swego otoczenia. Wiedza i sprawności dziecka rozwijają się dzięki temu procesowi współpracy, w którym uczestniczą „eksperci” i „nowicjusze”. Bardziej doświadczona osoba (ekspert) stwarza ramy lub rusztowanie, dzięki któremu dziecko dochodzi do lepszego zrozumienia. Ważne zatem jest, aby w procesie uczenia dorosły dostarczał uczącemu się wiele wsparcia, zachęt i słownych gratyfikacji.

Interesujący, ze względu na proponowaną w książce formę zajęć, może okazać się model rusztowania społecznego w warunkach edukacji, stworzony przez Brunera i jego współpracowników. Zastosowanie go w prosty sposób zwiększa prawdopodobieństwo realizacji celów zakładanych przez prowadzących, jak również wzmacnia poczucie osiągnięcia sukcesu przez uczestników zajęć.

Model rusztowania społecznego w warunkach edukacji

- •

Pobudzenie zainteresowania. Początkowym celem prowadzącego jest wzbudzenie zainteresowania dzieci i zmotywowanie ich do podjęcia zadania.

- •

Redukcja stopnia niepewności. Prowadzący musi uprościć zadanie, adekwatnie rozłożyć je w czasie i podzielić na dogodne kroki, aby dzieci mogły osiągnąć sukces.

- •

Utrzymanie kierunku. We wczesnych etapach realizacji zadania prowadzący powinien zachęcać uczestnika i motywować go do osiągnięcia sukcesu. Później dziecko samo powinno znaleźć w sobie motywację do kontynuowania zadania.

- •

Zaznaczenie krytycznych właściwości. Prowadzący powinien podkreślić istotne aspekty zadania po to, aby uczestnik mógł ocenić, jak bardzo osiągnięty przez niego rezultat końcowy różni się od prawidłowego rozwiązania.

- •

Prezentacja. Prowadzący przedstawia dziecku prawidłowe rozwiązanie, a w przypadku gdy osiągnęło ono rozwiązanie częściowe, wyjaśnia wszelkie różnice między jego rozwiązaniem a tym prawidłowym. Powinno to doprowadzić do naśladowania przez dziecko właściwego rozwiązania i w konsekwencji do polepszenia wyników jego własnych wysiłków.

(A. Birch, 2007)

Powyższy model opisujący proces społecznego uczenia się podkreśla aktywną rolę eksperta (nauczyciel, prowadzący zajęcia, opiekun, rodzic), który niejako wciela się w rolę przewodnika, towarzyszy dziecku w jego rozwoju, a nie tylko rozlicza je z osiągniętych rezultatów i dokonuje chłodnej oceny efektów nauki czy pracy. Podkreślona zostaje tu wartość relacji, jaka tworzy się pomiędzy uczącym i uczonym, za którą odpowiedzialni są obydwoje, choć większą świadomość tej relacji ma oczywiście uczący, czyli ekspert. Na uwagę zasługuje fakt, iż pracując według tego modelu, uczestnik zdobywa nie tylko wiedzę, informacje czy wiadomości, ale uczy się w praktyce umiejętności wchodzenia w interakcje z drugą osobą i utrzymywania tych relacji, a więc kształtuje i rozwija równocześnie sferę poznawczą i społeczną. (Tamże)

Obszar emocjonalny

Wiek dorastania jest dla wielu młodych ludzi czasem niezwykle ważnych zmian wewnętrznych ściśle powiązanych również z obszarem emocjonalnym. Wyróżnić można następujące cechy funkcjonowania emocjonalnego młodzieży, wkraczającej w dorosłe życie:

- •

Niezwykła intensywność przeżyć uczuciowych (młodzież często przeżywa intensywne emocje, wyraźnie odczuwalne dla otoczenia, szczególnie dla rodziców)

- •

Chwiejność emocjonalna (nastolatkowie charakteryzują się labilnością emocjonalną, funkcjonując na zasadzie skrajnie przeżywanych uczuć. W jednej chwili potrafią odczuwać złość, aby w następnej przeżywać euforię)

- •

Bezpodmiotowość uczuć (doznawane uczucia często nie wiążą się z określonym bodźcem. Dorastający sam nie wie, dlaczego jest mu smutno lub wesoło, dlaczego chwilę później wszystko go cieszy, a innym razem wszystko drażni lub gniewa)

W okresie dojrzewania osłabia się też więź emocjonalna z rodzicami, co nie oznacza jednak, iż młodzi ludzie nie potrzebują bliskości i czułości. Wręcz przeciwnie – w tym okresie istnieje ogromna potrzeba miłości i bycia potrzebnym, nie wyrażana jednak w bezpośredni dla młodzieży sposób, tzw. towarzyszenie obok.

Niektórzy psychologowie widzą w młodzieńczych przeżyciach zależność od intensywnych przemian hormonalnych organizmu. Twierdzą oni, iż brak równowagi uczuciowej jest specyficzny szczególnie dla początkowych stadiów dorastania (M. Żebrowska, 1975).

Jednak Hurlock podkreśla również, że wzmożona emocjonalność często nie ma związku z dojrzewaniem płciowym, lecz łączy się z trudnościami w przystosowaniu się dorastających młodych ludzi do nowych zadań i ról społecznych. Zaliczyć do nich można m.in. problemy w szkole, problemy z rówieśnikami lub trudności w domu rodzinnym (E.B. Hurlock, 1965).

Okres dojrzewania nierozerwalnie łączy się także z kształtowaniem się uczuć wyższych, uczuć erotycznych i dojrzewania uczuciowego. Rozwijają się uczucia moralne, estetyczne i patriotyczne. Młodzież zaczyna interesować się sprawami patriotycznymi, działaniami w państwie. Rozwija zainteresowania związane z życiem kulturalnym i społecznym. Pojawia się chęć bezinteresownej pomocy innym oraz głębokiego przeżywania wszelkiego rodzaju sztuki (S. Gerstman, 1986).

Obszar społeczno-moralny

W wieku dorastania następuje szybki rozwój uspołecznienia. Dokonuje się on pod wpływem czynników biologicznych (hormony, rozwój fizyczny ciała) oraz procesów dorastania społecznego. Młodzież, jak już wcześniej wspominaliśmy, przeżywa jaskrawe i żywe emocje, a pobudzenie fizyczne organizmu wpływa bezpośrednio na stan psychiczny. Rzutuje to również na relacje z otoczeniem. Jednym z ważniejszych elementów tego otoczenia staje się szkoła - głównie oceny i jakość stosunków rówieśniczych oraz środowisko rówieśnicze. Oceny, które nastolatek otrzymuje w szkole, pozycja w klasie oraz związki z nauczycielami stają się istotnym elementem kształtującym tożsamość dziecka i stanowią podwalinę jego przyszłych relacji ze światem. Równie ważne są relacje utrzymywane z kolegami/koleżankami poza szkołą. Ich intensywność, jakość i rodzaj tworzą wyznaczniki dobrego samopoczucia, osobistego poczucia szczęścia i warunki prawidłowego rozwoju osobowościowego dziecka. Podkreślić jednak należy, iż pojawiające się w tym wieku konflikty na wymienionych wcześniej obszarach mogą być także rozwojowe. Młodzież uczy się rozwiązywania konfliktów, poszukiwania najlepszych rozwiązań oraz określa swoje miejsce w grupie.

W tym wieku pojawia się także zainteresowanie płcią przeciwną, które po okresie izolacji i konfliktach w szkole podstawowej teraz nabiera innych kształtów. Wzajemne poznawanie siebie i drugiej osoby jest korzystne z punktu widzenia społecznego i moralnego. Nastolatkowie są teraz bardziej skłonni do ustępstw, a nawet do wyrzeczeń i poświęceń na rzecz przyjaciół lub osób im bliskich. Młody człowiek stara się zaistnieć w pozytywnym świetle, zdobywając tym samym umiejętności negocjacyjne (M. Przetacznikowa, 1967).

Rozwiązywanie pojawiających się konfliktów i trudności ma swoje korzenie w rozwoju moralnym dziecka. Będąc w stadium rozwojowym konwencjonalnym (wg Kohlberga), młodzież ocenia czynność jako dobrą lub złą ze względu na intencje wykonawcy. Cenione są takie zachowania jednostki, które są społecznie akceptowalne i „dobre” z punktu widzenia społeczeństwa. W późniejszym wieku dorastania, młodzież poszukuje autorytetów, biorąc pod uwagę systemy moralne i społeczne (A. Birch, 2007).

Kształtowanie moralne młodych ludzi opiera się na kilku mechanizmach, wspominanych przez psychologów rozwojowych. Należą do nich:

- •

Identyfikacja z obiektem (wzorzec osobowościowy)

- •

Emocjonalne oddziaływanie na jednostkę (ukazywanie pewnych zdarzeń społecznych powiązanych z konkretnymi ocenami emocjonalnymi)

- •

Wyzwalanie spontanicznych uczuć i ukierunkowanie ich na określone obiekty (wykorzystywanie zaistniałych sytuacji do oceny postępowania i określenie prawidłowych wzorców zachowań) (H. Muszyński, 1974)

Potrzeby nastolatków

W psychologii budowano różne definicje potrzeb. Mimo różnorodności definicji i klasyfikacji można zgodzić się z twierdzeniem, iż potrzeba jest czynnikiem pobudzającym i dynamizującym zachowanie ludzi, a nawet stanowi źródło aktywności człowieka. W tym miejscu posiłkujemy się przede wszystkim teorią potrzeb Maslowa. Według niego potrzeby ludzkie ułożone są w strukturze hierarchicznej, w której zaspokojenie potrzeb niższego rzędu prowadzi do pojawienia się potrzeb wyższego rzędu. Wymienia on następujące potrzeby podstawowe: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz potrzeby wyższe: uznania (szacunku), samourzeczywistnienia, wiedzy i zrozumienia oraz estetyczne. Wymieniając potrzeby w układzie hierarchicznym, zakłada z góry, że warunkiem wykształcenia się potrzeby wyższej jest zaspokojenie potrzeby podstawowej (A. H. Maslow 1990).

Zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, szczególnie w wieku dorastania, ma zasadnicze znaczenie dla jego pełnego, harmonijnego rozwoju. Niewątpliwie najlepiej potrzeby dziecka zaspakaja jego najbliższe środowisko, czyli rodzina. Jednak także jego środowisko lokalne, czyli szkoła, rówieśnicy i grupy przynależności, mają tutaj duże znaczenie. Jeżeli u młodego człowieka potrzeby fizjologiczne (głodu, pragnienia, snu) są względnie dobrze zaspokojone wówczas pojawia się nowy zespół potrzeb, między innymi potrzeba bezpieczeństwa. Na poczucie bezpieczeństwa osoby składają się m.in.: dobre relacje z innymi, stopień odporności jednostki na pojawiające się w życiu frustracje i kryzysy, umiejętność dostosowania się do zmieniających się warunków środowiska bez rezygnowania z rozwoju indywidualnego. Dobrze zaspokojona potrzeba przynależności, miłości i akceptacji sprzyja właściwemu kształtowaniu się poczucia własnej wartości, pomaga też w kształtowaniu się takich postaw jak empatia wobec innych, odpowiedzialność za siebie i losy najbliższych. Zaspokojenie potrzeby szacunku oraz sensu życia prowadzi do kształtowania się poczucia pewności siebie, adekwatnej wartości własnych kompetencji, a także poczucia, że jest się pożytecznym i potrzebnym. Wpływa także pozytywnie na realne wyznaczanie kierunku oraz celów życiowych. (Tamże)

Najczęstsze problemy wieku dojrzewania

Wiek dorastania jest czasem bogatym w różnorodne przeżycia emocjonalne, które w połączeniu z niesprzyjającym rozwojowo środowiskiem zewnętrznym i wewnętrznym osoby, mogą prowadzić do zaburzeń. Do najczęściej spotykanych należą:

- •

Zaburzenia zachowania – polegają na przejawianiu przez nastolatka zachowań naruszających podstawowe prawa innych oraz normy społeczne, które są właściwe dla danego wieku rozwojowego. Może występować agresja, niszczenie mienia, kłamstwa i kradzieże. Zaburzenia zachowania są bardziej powszechne wśród chłopców i występują u dzieci na całym świecie.

- •

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) – charakteryzuje się nieumiejętnością skupienia uwagi, impulsywnością i nadruchliwością. Występuje częściej u chłopców, a jego objawy mają znaczący wpływ na osiągnięcia szkolne, funkcjonowanie społeczne. Mogą utrzymywać się aż do dorosłości.

- •

Zaburzenia lękowe – strach i lęk są w życiu rozwojowym rzeczą normalną, ale skrajny lęk może świadczyć o jakimś rodzaju zaburzenia lękowego. Dzieci mogą cierpieć na zespół uogólnionego lęku, na lęk separacyjny i na inne zaburzenia lękowe np.: fobia szkolna, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne.

- •

Depresja – ostatnie wyniki badań stwierdzają, że na zaburzenia depresyjne cierpi więcej dziewcząt i kobiet. Podstawowymi symptomami depresji są: depresyjny (znacznie obniżony) nastrój przez większość dnia, wyraźnie zmniejszenie zainteresowań, bezsenność lub nadmierna potrzeba snu, pobudzenie lub spowolnienie ruchowe i poczucie bezwartościowości. Równolegle pojawia się zmniejszona zdolność koncentracji uwagi i obniżona zdolność myślenia. W skrajnych przypadkach depresja może prowadzić do samobójstwa.

- •

Zaburzenia odżywiania – jadłowstręt psychiczny, czyli anoreksja cechuje się silnym lękiem przed otyłością, zaburzonym postrzeganiem obrazu własnego ciała i odmową utrzymania minimalnej wagi ciała. U kobiet skutkuje to zanikiem menstruacji. Anoreksja częściej występuje u kobiet, a niekontrolowana może prowadzić do śmierci. Żarłoczność psychiczna, czyli bulimia to szybkie pochłanianie ogromnych ilości pokarmu w bardzo krótkim czasie przy jednoczesnym poczuciu braku panowania nad jedzeniem. Osoby chorujące na bulimię wywołują u siebie wymioty, stosują środki odwadniające i przeczyszczające. Poprzez intensywne ćwiczenia oraz głodówki są nadmiernie zaabsorbowane wagą swojego ciała.

- •

Zaburzenia umiejętności szkolnych – zaliczyć do nich można upośledzenie umysłowe i zaburzenia uczenia się. Niepełnosprawność intelektualna to funkcjonowanie umysłowe na poziomie znacznie niższym niż średni, któremu towarzyszą deficyty w zachowaniach adaptacyjnych. W funkcjonowaniu szkolnym dzieci upośledzone mają ogromne trudności w opanowaniu przedmiotów ogólnych, przestrzeganiu nawyków zdrowotnych i higieny osobistej. Zaburzenia uczenia się opierają się na występowaniu rozbieżności między zdolnościami a osiągnięciami intelektualnymi. Jest to osiąganie niższych wyników w nauce w stosunku do wieku i poziomu kształcenia jednostki.

- •

Całościowe zaburzenia rozwojowe – polegają na dużej dezorganizacji rozwoju poznawczego, społecznego, emocjonalnego i behawioralnego, które wywierają głęboki wpływ na cały proces rozwojowy. Zaliczyć do nich można autyzm, który charakteryzuje się upośledzeniem interakcji społecznych, zaburzeniem w porozumiewaniu się oraz sztywnymi, stereotypowymi wzorcami zachowań, zainteresowań i aktywności. Współwystępuje także obojętność wobec świata zewnętrznego, zamknięcie się w sobie i opór wobec wszelkich zmian. Zespół Apergera jest jedną z form autyzmu, manifestującą się tymi samymi nieprawidłowościami w zakresie interakcji społecznych, ale różniącą się brakiem ogólnego opóźnienia/upośledzenia rozwoju mowy i funkcji poznawczych (A. Maciarz, M. Biadasiewicz, 2005). W obrazie klinicznym zespołu Aspergera można wyróżnić także następujące cechy: trudny kontakt z otoczeniem, nieumiejętnść wyrażania emocji, słaba koordynacja ruchowa, przesadna intelektualizacja, szczególne zainteresowania (Frith U. 2005).

- •

Tiki – to mimowolne, szybkie, powtarzające się stereotypowe ruchy i werbalizacje. Tiki mogą mieć charakter motoryczny lub głosowy. Mogą być przejściowe lub przewlekłe, proste lub złożone (P. C. Kendall, 2004).