Wrzask rebeliantów - ebook

SERIA AMERYKAŃSKA

Patti Smith Poniedziałkowe dzieci

Jack Kerouac Allen Ginsberg Listy

Magdalena Rittenhouse Nowy Jork. Od Mannahatty do Ground Zero

Geert Mak Śladami Steinbecka. W poszukiwaniu Ameryki

Johnny Cash Cash. Autobiografia

Allen Ginsberg Listy

Bob Dylan Kroniki. Tom pierwszy

William S. Burroughs Jack Kerouac A hipopotamy żywcem się ugotowały

Lawrence Wright Droga do wyzwolenia.

Scjentologia, Hollywood i pułapki wiary

Charlie LeDuff Detroit. Sekcja zwłok Ameryki

S. C. Gwynne Imperium księżyca w pełni. Wzlot i upadek Komanczów

David Ritz Respect. Życie Arethy Franklin

Alysia Abbott Tęczowe San Francisco. Wspomnienia o moim ojcu

Jon Krakauer Pod sztandarem nieba. Wiara, która zabija

Kim Gordon Dziewczyna z zespołu

Dennis Covington Zbawienie na Sand Mountain. Nabożeństwa z wężami w południowych Appalachach

Rick Bragg Jerry’ego Lee Lewisa opowieść o własnym życiu

Scott Carney Śmierć na Diamentowej Górze.

Amerykańska droga do oświecenia

Hampton Sides Krew i burza. Historia z Dzikiego Zachodu

James Grissom Szaleństwa Boga. Tennessee Williams i kobiety z mgły

Patti Smith Pociąg linii M

Billie Holiday William Dufty Lady Day śpiewa bluesa

Dan Baum Dziewięć twarzy Nowego Orleanu

Jill Leovy Wszyscy wiedzą. O zabójstwach czarnych w Ameryce

Tom Clavin Bob Drury Serce wszystkiego, co istnieje. Nieznana historia Czerwonej Chmury, wodza Siuksów

Brendan I. Koerner Niebo jest nasze. Miłość i terror w złotym wieku piractwa powietrznego

Hampton Sides Ogar piekielny ściga mnie. Zamach na Martina Luthera Kinga i wielka obława na jego zabójcę

Paul Theroux Głębokie Południe. Cztery pory roku na głuchej prowincjiPROLOG

Legendy wiosny

Popołudnie 19 czerwca 1862, w drugim roku wojny secesyjnej, było niezwykle pogodne. Alexander Robinson Boteler, schludnie ubrany okularnik o starannie wypielęgnowanej brodzie, kongresmen Skonfederowanych Stanów Ameryki, stał na peronie na dworcu w Charlottesville w Wirginii. Udał się tam na osobiste polecenie generała Roberta E. Lee. Dopiero co przyjechał z Richmond; pokonał przeszło sto kilometrów koleją, trasą biegnącą pośród zielonych pagórków poprzecinanego rzekami płaskowyżu Piedmont. Rozejrzawszy się dokoła, pojął, że w sennym miasteczku uniwersyteckim dzieje się coś niezwykłego. Charlottesville ogarnęło „rozgorączkowane podniecenie”. Wszędzie panowały ruch i zgiełk, bez żadnej widocznej przyczyny. Najwyraźniej zaczęły się jakieś potężne ruchy wojsk, lecz ani mieszkańcy, ani żołnierze nie wiedzieli, o co chodzi. Mnożyły się teorie i przypuszczenia. Parę godzin wcześniej dwanaście tajemniczych pustych pociągów przejechało przez miasto; kierowały się na zachód, w stronę Pasma Błękitnego i doliny Shenandoah1. Żaden nie wrócił. Kordon żołnierzy w szarych mundurach odciął Charlottesville od reszty świata – zapewne ze względów bezpieczeństwa – choć trudno było orzec, jakież to informacje mieszkańcy mogliby przekazać wrogowi. Wiedziano tylko, że cokolwiek się dzieje, jest objęte ścisłą tajemnicą. Polecenie od Lee otrzymane przez Botelera brzmiało zwięźle i enigmatycznie: „Proszę oczekiwać dalszych rozkazów w Charlottesville”2.

Boteler miał swoje domysły. Zaliczał się do grona bodaj pięciu ludzi, którzy orientowali się w sytuacji. Czuł, jak w ciepłym wiosennym powietrzu narasta podniecenie, i zdawał sobie sprawę, że nadchodzi przełomowy moment całej wojny. Pisał później: „Wichry niosły nam wielkie wydarzenia”3. Był politykiem nowego typu. Jeszcze nie tak dawno zasiadał w amerykańskiej Izbie Reprezentantów jako delegat zachodniej części stanu Wirginia. Potem jako jeden z ostatnich kongresmenów z Południa porzucił Unię i wkrótce został wybrany do Pierwszego Kongresu Konfederacji. Tak oto zyskał władzę, jakiej nigdy nie miał w Waszyngtonie – ba, władzę, jakiej nie znano dotąd w Stanach Zjednoczonych i jakiej nie wyobrażali sobie ojcowie amerykańskiej demokracji. Ujmujący, uparty i charyzmatyczny Boteler pełnił funkcję pośrednika między konfederackimi armiami a stolicą w Richmond. Bez problemu przeskakiwał między oboma światami; czuł się pewnie zarówno wśród wojskowych, jak i wśród polityków. Zajmowały go kwestie związane z dostawami ekwipunku i broni, kwestie zniszczeń wojennych w miastach jego regionu, a nawet ruchy jankeskich armii.

Tak oto trafił na peron w Charlottesville. Sytuacja była niepokojąca jak nigdy w krótkiej historii Skonfederowanych Stanów Ameryki. Opuszczając rankiem Richmond, Boteler zostawiał za sobą odmienione, przerażone miasto. Nie rozpętało się jeszcze piekło, nie wybuchła panika na ulicach, ale bez wątpienia wkrótce miało nastąpić jedno i drugie. Mimo przekonania – niemal pewności – konfederatów, że wojna będzie krótka, względnie bezkrwawa, bohaterska i zwycięska, młody kraj znalazł się nieoczekiwanie na granicy katastrofy. Na wschód od Richmond obozowała gigantyczna armia Unii, jedna z największych potęg militarnych w dziejach, sto dwadzieścia tysięcy żołnierzy. Na całej zachodniej półkuli nie było równie wielkiej siły4. Jeden tylko cel przyświecał temu wojsku podczas żmudnej, przeszło trzymiesięcznej wędrówki przez błotniste rozlewiska półwyspu Wirginia: zająć Richmond. Konfederac­kie jednostki, liczące około pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy pod dowództwem generała Josepha E. Johnstona, cofały się stopniowo w stronę stolicy, zmuszone do ponurej ucieczki po podmokłych terenach. Od czasu do czasu na tyłach dochodziło do potyczek, ale w obliczu przewagi wroga konfrontacja nie wchodziła w grę.

Teraz armia Unii, dowodzona przez szacownego ­generała George’a B. McClellana, znalazła się tak blisko Richmond, że uszu jej żołnierzy dobiegało bicie miejskich dzwonów. Nierównowaga była wręcz groteskowa: sześćdziesiąt pięć tysięcy konfederatów (w tym siły obronne miasta) wyposażonych w gorszej jakości broń przeciwko nieprzebranym oddziałom w niebieskich mundurach, dysponującym najbardziej wyrafinowanym sprzętem wojskowym na świecie. Co gorsza, na czele konfederackiej Armii Północnej Wirginii stał człowiek o niepewnej bitewnej reputacji: Robert E. Lee. Przejął armię ledwie dwa i pół tygodnia wcześniej, zastępując rannego Johnstona. Był co prawda weteranem wojny amerykańsko-meksykańskiej, piastował dawniej stanowisko komendanta w West Point i cieszył się podziwem w kręgach wojskowych, lecz wojna secesyjna dowiodła nader dosadnie, że stare laury nie gwarantują zwycięstwa. W piątym miesiącu wojny Lee przegrał kampanię na Cheat Mountain w zachodniej Wirginii; zmuszony do odwrotu, zasłużył sobie na przydomek Lee Uciekinier. Pod jego adresem kierowano zresztą inne niezbyt pochlebne epitety. Oficerowie, którzy zarzucali mu nadmierną ostrożność i pedantyczność, mówili o nim per „Babcia Lee”. Z kolei żołnierze, otrzymawszy rozkaz kopania szańców wokół Richmond przed spodziewanym natarciem McClellana, uznali, że to poniżej ich godności – woleli wszak stoczyć otwartą walkę – i nazywali Lee „Łopatą”. Większą część wojny secesyjnej spędził on za biurkiem w Richmond jako protegowany Jeffersona Davisa, skądinąd absolwenta West Point, byłego sekretarza wojny Stanów Zjednoczonych i weterana z Meksyku5.

Konfederacka stolica była nie tylko siedzibą rządu, ale i niezwykle ważnym elementem przemysłowej i finansowej potęgi Południa. Mieściły się tam zakłady żelazne Tredegar, największa huta w kraju, z której pochodziła połowa dział artyleryjskich Konfederacji, a także większość amunicji i większość lokomotyw – zwłaszcza przeznaczonych na wschodni teatr działań wojennych. Ponadto w Richmond drukowano walutę i przechowywano złoto będące jej pokryciem. Kiedy armia McClellana podeszła do miasta, zaniepokojony rząd kazał załadować wszystkie rezerwy kruszcu do specjalnego pociągu, trzymanego przez cały czas pod parą i w każdej chwili gotowego do odjazdu. Bez złota konfederackie dolary straciłyby wartość i rząd nie mógłby finansować wojny6. Już wcześniej poczyniono przygotowania, by całą dokumentację wojskową i archiwa rządowe wysłać do Columbii w Karolinie Południowej. Parlament Wirginii zadecydował, że lepiej spalić Richmond, niż oddać je w ręce Jankesów7. Prezydent Davis odesłał żonę i dzieci na południe, do Raleigh, jak gdyby dla podkreślenia skali niebezpieczeństwa8.

Gazety na Północy opiewały tymczasem pewne, jak się zdawało, zwycięstwo. Matematyka była bezlitosna. Obywatele Unii mogli wreszcie – po czternastu krwawych miesiącach frustracji – szykować się na upadek Richmond. Z ponurą radością powtarzali sobie, że zdradzieccy wrogowie otrzymają z dawna zasłużoną nauczkę. Elizabeth Blair Lee z Waszyngtonu pisała do męża służącego w marynarce wojennej Unii: „W mieście uważa się, że nastąpi ewakuacja z Wirginii i w ogóle nie dojdzie do walki”9. Inni twierdzili, że wojna skończy się przed świętem 4 lipca. Wielu południowców podzielało te przekonania: na ulicach Richmond panika mieszała się ze zrezygnowaniem. „Gotowa jestem pogrążyć się w rozpaczy” – pisała 7 maja siostrzenica Jeffersona Davisa do swej matki10.

Taki właśnie wybuchowy klimat panował, kiedy Alexander Boteler jechał na zachód do Charlottesville. Czekał na tamtejszym peronie, aż naraz usłyszał gwizd lokomotywy. Chwilę później „na stacji zatrzymał się z łoskotem pociąg” zmierzający na wschód, nieujęty w rozkładzie. Chmura dymu przesłoniła niebo. Pociąg wyglądał nad wyraz osobliwie. Był szczelnie wypełniony żołnierzami Konfederacji (w wagonach i na dachach stłoczyło się ich około dwóch tysięcy); Boteler pisał, że żołnierze „obsiedli skład całkowicie niczym rój pszczół”11.

I wtedy, pośród gwaru i zamieszania na peronie, Boteler dostrzegł samotną postać siedzącą na ławce w wagonie pocztowym, zaraz za tendrem. Biorąc pod uwagę aparycję nieznajomego, zdumiewające, że Boteler w ogóle go wypatrzył. Człowiek ten miał na sobie obszarpany, wyblakły i uwalany błotem mundur o ramionach pożółkłych od słońca, a także duże buty artyleryjskie i brudną czapkę, która spoczywała na nasadzie nosa i przesłaniała większą część twarzy. Obrazu dopełniały długie włosy i broda w nieładzie12. Tysiące ludzi, którzy opisywali później człowieka z wagonu pocztowego, mogłyby trafnie określić jego wygląd jako przeciętny i niczym się niewyróżniający.

Jedynym znakiem szczególnym był ozdobiony gwiazdkami kołnierzyk. Niechlujnie odziany człowiek był generałem majorem armii Konfederacji. Nazywał się Thomas J. Jackson, choć większość południowców mówiła nań Stonewall. Przydomek ten zdobył jedenaście miesięcy wcześniej po bitwie pod Manassas. Boteler pełnił zresztą dorywcze funkcje w sztabie Jacksona. Od początku wojny donosił mu o sytuacji politycznej w Richmond, zajmował się jego publicznym wizerunkiem, czasem odgrywał rolę posłańca i totumfackiego. Często działał w imieniu Jacksona, na przykład składając rozmaite wnioski w legislaturze13. Po części za jego sprawą Jackson otrzymał stanowisko dowódcy. Teraz zaś miał mu przekazać osobisty list od Roberta E. Lee otrzymany poprzedniego wieczoru14.

Jackson dostrzegł Botelera i zaprosił go gestem dłoni do wagonu. Uścisnęli sobie dłonie. Jackson zapytał, czy kongresmen ma przy sobie papier i ołówek; usłyszawszy twierdzącą odpowiedź, rzekł: „W takim razie proszę usiąść i zapisać, co panu podyktuję”15. Przez następne parę minut, podczas gdy zatłoczony pociąg czekał na peronie, a mieszkańcy Charlottesville na próżno starali się dociec, o cóż tu chodzi, Jackson w pospiesznych słowach wydawał kolejne rozkazy dotyczące szczegółów skomplikowanej i bezprecedensowej operacji szybkiego przerzucenia na wschód koleją i drogami jego armii liczącej osiemnaście i pół tysiąca ludzi.

Po chwili Jackson skończył i pożegnał Botelera. Kongresmen wrócił na peron, a pociąg ruszył i wkrótce zniknął w górzystych lasach Piedmontu, zostawiając za sobą chmurę dymu. Godzinę później w Gordonsville, gdzie krzyżowały się trakcje, ujrzeli go zaskoczeni wartownicy z 4 Regimentu z Karoliny Północnej. Nikt nie poinformował ich o składzie wiozącym na wschód kilka tysięcy żołnierzy. „Sprawa ta spadła na nas niczym grom z jasnego nieba – pisał w liście jeden z wartowników. – Dokonują się ważne ruchy, lecz nikt nie potrafi dociec ich natury”16. Jeszcze bardziej zdumiał ich widok „przeciętnie wyglądającego”, „nędznie odzianego”, lecz doskonale im znanego oficera, którego twarz mignęła w jednym z okien pociągu17.

Żołnierze ci nie mieli dotąd pojęcia, gdzie znajduje się ich dowódca ani jakie ma zamiary. Było tak na polecenie samego Jacksona. Za sprawą jego surowych rozkazów dołożono wszelkich starań, by utrzymać plany w tajemnicy. Nawet generałowie podlegli Jacksonowi nie znali miejsca jego pobytu. Głośno się zresztą na to uskarżali – nie potrafili zrozumieć, w jaki sposób ta ­absurdalna tajemniczość może się przysłużyć sprawie Konfederacji. Dwa dni wcześniej Jackson kazał swemu dowódcy kawalerii, by wszelkie meldunki kierował bezpośrednio do niego, ignorując tym samym zwyczajne kanały komunikacji. Wezwał go też na sekretne spotkanie. „Będę czekał na mym koniu na północnym krańcu miasta” – oznajmił krótko i zabronił oficerowi „dopytywania się o niego”, nie chciał bowiem, by nawet jego właśni żołnierze wiedzieli, gdzie przebywa18. Generał Richard Ewell, podkomendny Jacksona, trwał w mylnym przekonaniu, że armia zmierza na północ. W rozkazach, które otrzymał, pisano jedynie, że ma maszerować w kierunku Charlottes­ville19. Wróg dał się nabrać na wszystkie te zmyłki. Z najbardziej wiarygodnych informacji wywiadowczych Unii wynikało, że Jackson miał do dyspozycji czterdzieści tysięcy ludzi i że znajduje się w którymś z pięciu miejsc rozrzuconych w promieniu przeszło stu pięćdziesięciu kilometrów, przy czym w grę wchodziły też pozycje nad Potomakiem lub w jego okolicach, a więc w pobliżu Waszyngtonu20. Do chwili kiedy Boteler ujrzał pociąg wjeżdżający na stację w Charlottesville, nikt nie miał pewności, gdzie są Jackson i jego ludzie. Zwyczajni żołnierze oczywiście nie wiedzieli absolutnie nic. „Próżno się domyślać, czy będziemy maszerowali na północ, na południe, na wschód czy na zachód, a nawet czy w ogóle będziemy maszerowali – skarżył się jeden z nich. – Nigdy nie poznam planów Jacksona”21.

Tak czy inaczej, jedno było pewne: skoro Jackson we własnej osobie jechał na wschód, zanosiło się tam na coś wielkiego.

A przecież ledwie czternaście miesięcy wcześniej człowiek, którego poczynania śledzono z zapartym tchem od Charlottesville po Waszyngton, był mało znanym, ekscentrycznym i niezbyt lubianym wykładowcą akademickim w małym miasteczku w Wirginii. Cechowały go dziwne nawyki i osobliwa milkliwość, zmagał się z problemami zdrowotnymi. Niemal każdy, kto miał z nim do czynienia, uważał, że brak mu choćby najbardziej podstawowych talentów przywódczych. Przesadą byłoby zapewne nazwanie go nieudacznikiem. Jackson po prostu nie wyróżniał się niczym szczególnym. Zaliczał się do szarej masy ludzi miernego sortu, którym nie są pisane żadne istotne osiągnięcia życiowe. Kiedy jednak tamtego pogodnego czerwcowego dnia zjawił się w Charlottesville, zdziwaczały wykładowca nauk fizycznych był już weteranem kampanii w dolinie Shenandoah w Wirginii i za jej sprawą stał się najsłynniejszym dowódcą wojskowym w całym świecie zachodnim. W ciągu kilku miesięcy przeszedł zupełną metamorfozę, wyjątkową nawet jak na okres wojny secesyjnej, kiedy wszak mnóstwo ludzi zmieniło się nie do poznania. (Najlepszym bodaj przykładem jest Ulysses S. Grant. U progu wojny miał na koncie kilka porażek w wojsku i handlu, pracował jako sprzedawca w zakładzie garbarskim swego ojca w Galenie w Illinois. Williamowi Tecumsehowi Shermanowi nie powiodło się w bankowości; uczył w małej akademii wojskowej w Luizjanie. Podobnie jak owi dwaj generałowie Unii Jackson zdobył sławę i ogromne wpływy, stał się legendą. Jego przemiana dokonała się jednak znacznie szybciej, a droga na szczyt prowadziła o wiele bardziej stromym zboczem).

Kamieniem milowym było zwycięstwo konfederatów pod Manas­sas w pierwszym roku wojny. Jackson spisał się wówczas doskonale. Szczególny rozgłos towarzyszył jednak niezwykłej kampanii prowadzonej między 23 marca a 9 czerwca 1862 roku. Wyczyny Jacksona w ciągu tych siedemdziesięciu ośmiu dni, w niewielkim i urzekająco pięknym teatrze wojny, otoczonym przez pasma górskie, gruntownie przekształciły charakter całego konfliktu zbrojnego i uczyniły Jacksona najsłynniejszym dowódcą polowym na kontynencie. Chociaż przebieg poszczególnych bitew i potyczek bywał skomplikowany, to ich ogólny wydźwięk nie pozostawiał żadnych wątpliwości. Dzięki połączeniu prędkości, dezinformacji i odwagi Jackson, mając pod sobą siedemnaście tysięcy żołnierzy (choć zdarzało się, że znacznie mniej), rzucił wyzwanie siłom Unii i pokonał armie, które mimo że nigdy się nie zeszły, liczyły łącznie przeszło pięćdziesiąt dwa tysiące ludzi. Potrafił zmusić swych podkomendnych, by maszerowali w tempie, jakiego wówczas nie znano – pokonał ponad tysiąc kilometrów w czterdzieści osiem dni, po drodze zaś stoczył pięć ważnych bitew (nie wspominając o niemal codziennych drobnych starciach). Atakował z zaskoczenia, niczym grom z jasnego nieba. Uderzał na wroga zza górskich pasm i ze stromych przełęczy. Wyparł cztery armie Unii z większej części doliny Shenandoah, zadając im łączne straty wynoszące pięć tysięcy ludzi, biorąc do niewoli trzy i pół tysiąca jeńców, zdobywając ogromne zapasy i dziewięć tysięcy sztuk broni. Nie dał się złapać w pułapkę ogromnego manewru okrążającego, którego autorem był sam Abraham Lincoln – a potem, w co wręcz trudno uwierzyć, zaatakował obydwie armie, które próbowały go zakleszczyć, jedną po drugiej i za każdym razem odniósł zwycięstwo. Podczas wojny secesyjnej niemal z godziny na godzinę obmyślano i ulepszano taktyki marszowe i bitewne; Jackson, dzięki swemu sprytowi, szybkości, wojowniczości i arogancji, zadziwił zarówno Północ, jak i Południe. Mówiono o nim z podnieceniem w salonach Londynu i Paryża.

Jego sukcesy liczyły się tym bardziej, że przełamały złą passę Konfederacji. Przyszły w czasie, kiedy całe Południe pogrążało się w rozpaczy. Konfederaci przegrali tamtej wiosny bitwy pod Shiloh, o Fort Donelson i Fort Henry w Tennessee. Nowy Orlean ogłosił kapitulację. Jankesi zajęli większą część Kentucky i Tennessee oraz część wybrzeża Karoliny. Kiedy gazety Południa donosiły o najnowszych wyczynach Jacksona, gigantyczna armia McClellana posuwała się w stronę Richmond. Jackson nie tylko zdołał wyprzeć wroga z części terytorium Wirginii – zatrzymał też w okolicy Fredericksburga czterdzieści tysięcy żołnierzy Unii i uniemożliwił im przyłączenie się do marszu na stolicę22. Gdyby jednostki te uderzyły na Richmond od niebronionej, zachodniej strony (wespół ze stu dwudziestoma tysiącami atakującymi od wschodu), miasto musiałoby się poddać. Tak właśnie wyglądała strategia Unii – Jackson zniweczył jednak jankeskie plany. Jeszcze przed 9 czerwca ocalił stolicę, a w każdym razie kupił jej nieco czasu. Co zaś najważniejsze, podniósł południowców na duchu w najczarniejszej godzinie. Dowiódł, że wątła liczebnie konfederacka armia może pokonać wielkie i świetnie zaopatrzone siły Północy, że jest lepsza w marszu, w manewrach i na polach bitewnych. Ba, dzięki niemu z niemal idealną matematyczną dokładnością potwierdziła się stara południowa przechwałka, że jeden buntownik wart jest co najmniej trzech tchórzliwych Jankesów. (Jeśli zresztą wziąć pod uwagę cały przebieg wojny, okaże się, że przeciwko 2 100 000 żołnierzy Unii walczyło 880 000 konfederatów)23.

Kiedy Jackson spotkał się z Botelerem w Charlottesville, zaledwie dziesięć dni po ostatniej bitwie kampanii w dolinie, był już opiewany przez konfederacką prasę jako nowy bohater narodowy. Gazeta „Richmond Whig” pisała, że „dzierży on miecz Gedeona” i „pożera Jankesów tysiącami, niczym suszone ziarna kukurydzy”24. Na łamach „Richmond Daily Dispatch” nazwano go „największym bohaterem obecnej wojny”, geniuszem. Pod względem „tempa marszu, skrupulatności rachub i zawziętości w ataku” nie ustępował Napoleonowi Bonaparte z czasów kampanii włoskiej25. Na Północy uważano tymczasem, że Jackson to konfederacki odpowiednik abolicjonisty Johna Browna, święty wojownik czczący ponurego, starotestamentowego Boga zemsty i roztaczający zagadkowy czar nad swymi ludźmi. Niekiedy był przedstawiany jako bezlitosny morderca, równie okrutny dla własnych żołnierzy, co dla wroga. Nikt nie znał jeszcze prawdy. Jackson, ubłocony, niechlujnie odziany pasażer pociągu, pozostawał nieprzeniknioną tajemnicą.

Jechał na wschód, gdyż wezwał go Robert E. Lee. Współpraca, którą wkrótce mieli nawiązać, odmieniła przebieg wojny secesyjnej. Lee zamierzał przypuścić śmiały – zdaniem wielu samobójczy – atak, mający na celu odparcie armii McClellana od bram stolicy, potrzebował więc Jacksona w awangardzie. Choć minęło kilka dni, nim bacznie strzeżony sekret rozszedł się wreszcie wśród zwykłych żołnierzy, wieść przyjęto z szaloną wręcz radością. W konfederackich regimentach czekających na przedpolu Richmond powtarzano z ust do ust pogłoskę: „Nadciąga Jackson!”26. „Do naszych parnych, nędznych obozów wzdłuż Chickahominy dotarły wieści o kapitalnej kampanii w dolinie – pisał w liście jeden z żołnierzy stacjonujących na bagnistych nizinach na wschód od Richmond. – Wobec rozpaczy, przygnębienia i zwątpienia, w obliczu wroga podchodzącego do samych bram stolicy, relacje brzmiały niczym baśń. Z gorączkową ciekawością chłonęliśmy doniesienia o niezwykłych marszach, o nagłych i zupełnie niespodziewanych atakach, które raz po raz krzyżowały nieprzyjacielowi szyki”27. Jackson zmierzał na wschód ze swą armią – na pewno przybywał, by ocalić Richmond, a więc i Konfederację. W głębi swych wymęczonych, wygłodniałych, rebelianckich dusz żołnierze Armii Północnej Wirginii wierzyli w jego niechybny sukces.1

W drogę do Richmond

Dla Thomasa J. Jacksona wojna zaczęła się dokładnie o godzinie dwunastej trzydzieści po południu 21 kwietnia 1861 roku w miasteczku Lexington, położonym w dolinie Shenandoah w stanie Wirginia. Bardzo podniosły był to moment. 13 kwietnia rebelianci zdobyli Fort Sumter. Cztery dni później Wirginia odłączyła się od Unii. Wszystkich ogarnęło podniecenie; mieszkańcy tłumnie wylegli na ulice. Podobne sceny powtarzały się w całym kraju, na Północy i Południu. Choć nikt nie potrafił przewidzieć, jak potoczą się wydarzenia, choć mało kto wiedział, co to znaczy strzelać do drugiego człowieka, Amerykanie poczuli radość. Przyświecały im teraz nowe, jasne cele. Droga ku przyszłości biegła przez pola bitewne. Wojny nie kojarzono, jak niegdyś, z cierpieniami i trwogą – rozgorzały upajające marzenia o przygodzie i chwale. Tak oto Lexington, ciche, malownicze miasteczko uniwersytec­kie położone na wzgórzu na południowym krańcu doliny, liczące 2135 mieszkańców, zamieniło się w zbrojny obóz28. Organizowano oddziały ochotników, milicjanci maszerowali w tę i we w tę, studenci College’u Waszyngtona odbywali musztrę pod dowództwem swego wykładowcy, Greka, kobiety szyły regimentowe flagi i cerowały onuce, pakowano wałówkę, czyszczono i oliwiono stare fuzje, karabiny i muszkiety, pamiętające jeszcze rok 1812. Panowała atmosfera pikniku i parady. Pewien żołnierz Konfederacji wspominał: „Nie pomnę, bym kiedykolwiek wcześniej bądź później widział zwykłych ludzi, którzy podchodzili do maszerujących żołnierzy i obdarowywali nieznajomych książkami w kieszonkowych wydaniach, bym widział niewiasty rozdające hojnie kwiaty i pocałunki przyjaciołom i zalotnikom. Różnice pochodzenia i majętności odeszły precz. Każdemu żołnierzowi szykującemu się do wymarszu okazywano cześć należną bohaterom”29.

Tymczasem na przeciwnym krańcu miasta w Akademii Wojskowej Wirginii, najstarszym college’u wojskowym na Południu, kadeci gotowali się do trudnego zadania. Trzy dni wcześniej ich komendant otrzymał od gubernatora polecenie, by czym prędzej wysłać ich do Richmond, gdzie mieli przeszkolić świeżo upieczonych ochotników. Teraz więc mieli ruszyć w drogę. Czekali w ciepłym słońcu niedzielnego poranka 21 kwietnia na wzniesieniu położonym wysoko ponad północną odnogą rzeki James. W oddali majaczyły górskie szczyty. Około południa stu siedemdziesięciu sześciu kadetów zebrało się w szeregach przed barakami. Na ich młodzieńczych twarzach malował się wyraz powagi; „policzki im się rumieniły, w oczach zaś skrzyło się podniecenie na myśl o przyszłej chwale”30. Nosili okrągłe czapki z krótkim daszkiem i kurtki mundurowe z mosiężnymi guzikami. Stali na baczność, cztery mało liczne kompanie w ośmiu doskonale równych szeregach. Na obydwu flankach ustawiły się wozy z ekwipunkiem. Woźnice siedzieli na kozłach z batami w rękach, gotowi ruszyć, kiedy tylko padnie rozkaz31. Była to niezwykle podniosła scena – przynajmniej jak na senne zazwyczaj miasteczko Lexington – więc tłum mieszkańców zebrał się na wzgórzu, by oglądać wymarsz.

Przed kolumną kadetów stał ich dowódca, trzydziestosiedmioletni major Thomas J. Jackson. Sprawiał wrażenie człowieka naj­zupełniej przeciętnego. Prezentował się schludnie, nosił brodę, był cokolwiek wychudły. Miał metr osiemdziesiąt wzrostu. Uwagę przyciągały jego jasne, szaroniebieskie oczy, wysokie, szerokie czoło i cienkie, blade, zaciśnięte usta. Tego uroczystego dnia założył swój najlepszy mundur: wyblakłą, granatową, dwurzędową kurtkę z majorskimi epoletami, niebieskie spodnie ze złotą lamówką, szablę, szarfę i furażerkę.

Warto zwrócić baczniejszą uwagę na wygląd Jacksona w chwili odjazdu na wojnę. Choć stał wyprostowany jak struna, jego postura nawet postronnym obserwatorom musiała się wydawać nieco niezgrabna, niezupełnie godna wojskowego. Zdawało się, że nie wie, co zrobić ze zbyt dużymi dłońmi i stopami. Osobliwie sztywna postawa potwierdzała opinię kadetów na jego temat: służbista, pozbawiony poczucia humoru, dogmatyczny pedant o srogim spojrzeniu, obsesyjnie przestrzegający wszelkich zasad i przepisów. Tak dosłownie traktował swe obowiązki, że kiedyś, podczas służby w armii, przez całe lato nosił grubą, zimową bieliznę, gdyż nie otrzymał rozkazu, by ją zmienić. Innym razem, kiedy siedział na przenośnym stołku z szablą na kolanach, podszedł doń komendant Akademii Wojskowej Wirginii i powiedział, że ma „czekać tu na dalsze polecenia”. Następnego ranka komendant zastał Jack­sona w tym samym miejscu i w tej samej pozycji – „wszak kazał mi pan tu pozostać”32. Od swych studentów wymagał takiego samego posłuszeństwa. W zwykłych rozmowach był równie sztywny i formalny jak podczas zajęć.

Na domiar złego, w zgodnej ocenie studentów, Jackson był najgorszym wykładowcą w Akademii, przy czym prowadził najtrudniejszy i wyjątkowo znienawidzony kurs: filozofia naturalna i eksperymentalna (pod tą nazwą kryła się fizyka z elementami matematyki, optyki i astronomii). Choć rozumiał przerażający podręcznik do optyki Bartletta, z którego wykładał, nie potrafił przekazać wiedzy słuchaczom. Wymagał recytowania formułek, nie tłumaczył prawie nic. Z tego powodu sześć lat wcześniej absolwenci uczelni bez skutku próbowali doprowadzić do usunięcia go z posady33. Jackson szkolił też artylerzystów; sprawdzał się w tym niewiele lepiej niż w przypadku nauk fizycznych.

Niemniej zdawał się człowiekiem, który znalazł swe miejsce na ziemi. Urodził się w niezbyt zamożnej rodzinie w Clarksburgu w północno-zachodniej Wirginii (na terenie obecnego stanu Wirginia Zachodnia). W wieku siedmiu lat został sierotą, wychowywał go głównie stryj, właściciel farmy i młyna. Choć nie odebrał w dzieciństwie nauk, zdołał ukończyć West Point. Nie miał potomstwa, ale był szczęśliwie żonaty. Wszyscy wiedzieli, że jest gorliwym chrześcijaninem, niemało czasu wolnego poświęcał na służbę w charakterze diakona w kościele prezbiteriańskim. Mieszkał w solidnym ceglanym domu w mieście, miał też niewielką farmę i sześcioro niewolników.

Nękało go sporo chorób i przypadłości, prawdziwych i wyobrażonych. Odbywał długie podróże w poszukiwaniu wód leczniczych. Stosował dziwaczną dietę, często składającą się wyłącznie z wody lub maślanki oraz czerstwego chleba. Że zaś nigdy sobie nie folgował, czerstwy chleb przynosił nawet na proszone kolacje.

Kiedy w dniu wymarszu przeprowadzał przegląd jednostki, uchodził wśród osób mu przychylnych za miernego człowieka, któremu dobrze się w życiu układało, osobę zasadniczo przyzwoitą, nieszkodliwego ekscentryka, porządnego chrześcijanina, dobrego obywatela i – niestety – fatalnego wykładowcę. Ten opis był jednak dalece niekompletny. Jackson skrywał wiele sekretów, czego uczniowie i znajomi nie podejrzewali. Już wówczas nosił w sobie zalążki przyszłej świetności, lecz ani trochę tego nie zdradzał. Nigdy nie był tym, kim się zdawał, ani w Lexington, ani później, podczas wojny.

W jego życiorysie wyróżniał się jeden szczegół, zdaniem wielu nieprzystający do całości obrazu, a mianowicie służba podczas wojny amerykańsko-meksykańskiej w 1847 roku. Mało kto w Lexing­ton sądziłby, że Jackson ma osobowość wojownika lub przywódcy. A jednak wykazał się ponoć wielkim męstwem w bitwie, za co sam generał Winfield Scott wyróżnił go pochwałą. Studenci i kadra Akademii Wojskowej Wirginii znali te fakty, lecz nie umieli ich ogarnąć rozumem. Słowo „bohaterski” zupełnie nie pasowało do Jacksona. Nikt nie mógł więc orzec, czy ów nietypowy epizod będzie miał jakiekolwiek przełożenie na poczynania majora w rozpoczynającej się właśnie wojnie.

Krótko po południu Jackson zdjął czapkę i zawołał: „Módlmy się!”. Pastor miejscowego kościoła prezbiteriańskiego, wielebny doktor William S. White, zmówił krótką modlitwę, zwieńczoną wspólnym „amen”. Przyszedł czas odjazdu. Tyle że dowódcą był Jackson. Batalion był gotów ruszyć w drogę, kadeci wręcz się do tego palili, ale Jackson uparł się, że wymarsz nastąpi równo o dwunastej trzydzieści, zgodnie z planem. Znowu dało o sobie znać jego fanatyczne przywiązanie do porządku, porządek zaś oznaczał punktualność. Inni mogli wyczekiwać romantycznej wojny – on nie zamierzał odstępować od reguł. Jego zastępca Raleigh Colston, nauczyciel języków obcych, zapytał: „Wszystko gotowe, sir. Czy mam dać rozkaz do wymarszu?”. Jackson odpowiedział krótkim: „Nie”, po czym usiadł na przenośnym stołku i, nieruchomy niczym posąg, czekał, aż nadejdzie odpowiednia godzina34.

W końcu dzwony uczelni wybiły dwunastą trzydzieści. Jackson wsiadł na konia, zwrócił go w stronę kolumny kadetów i zawołał: „W prawo zwrot! Oddział marsz!”35. Młodzieńcy ruszyli, tymczasem Jackson trwał bez ruchu. Twarz miał pozbawioną wyrazu. Jeden z kadetów wspominał później: „Siedział sztywno w siodle, patrząc na mijających go żołnierzy”36. Tak oto ruszyli na wojnę przy dźwiękach piszczałek i bębenków. Jackson dowodził niewielką jednostką, w której służyli synowie najświetniejszych rodów Południa. Półtora kilometra dalej, za mostkiem łączącym oba brzegi rzeki, czekały już powozy i dyliżanse, które miały zabrać ich do Staunton. Stamtąd mieli się udać pociągiem do Richmond. Była to słodko-gorzka chwila; owo wrażenie towarzyszyło podobnym scenom w całym kraju. Zebranych gapiów ogarnąłby zapewne większy smutek, gdyby wiedzieli, że Jackson i wielu z jego podkomendnych nigdy już nie powrócą do Lexington.

Poważny, mało wytworny człowiek prowadzący kolumnę żołnierzy wcześniej usilnie starał się zapobiec wojnie. Sama myśl o niej napełniała go wstrętem. Wraz z generałami Unii Winfieldem Scottem i Williamem Tecumsehem Shermanem należał do grona nielicznych ludzi, którzy bardzo wcześnie zrozumieli, jak długo będzie się ciągnął konflikt zbrojny i jak wiele przyniesie cierpienia37. A przecież po Jacksonie, wykładowcy nauk fizycznych, obsesyjnie baczącym na drobne szczegóły, trudno było się tego spodziewać. To klucz do zrozumienia jego osoby. Jackson znał się na wojowaniu jak mało kto, rozumiał wojnę instynktownie. Zanim jeszcze się zaczęła, trafnie przewidział jej charakter.

W miesiącach poprzedzających wybuch konfliktu był po stronie Unii i przeciwko secesji. Posiadał co prawda niewolników, ale nie należał do zagorzałych rzeczników instytucji niewolnictwa. Jego żona Anna pisała, że „z pewnością nie walczył jedynie po to, by utrzymać niewolnictwo”38. Studiował w West Point, służył pod flagą Stanów Zjednoczonych, zarówno w czasie wojny, jak i w czasie pokoju. Był patriotą. Jako chrześcijanin wyrażał zgorszenie z powodu niegodnego entuzjazmu do walki, przejawianego po obu stronach. „Ludzie, którzy pragną wybuchu wojny, nie wiedzą, co ich czeka” – pisał do siostrzeńca39.

W lutym 1861 roku, kiedy konferencja pokojowa zorganizowana w Waszyngtonie z inicjatywy stanu Wirginia zakończyła się niepowodzeniem, Jackson poważnie się zaniepokoił i odwiedził pastora White’a, by porozmawiać o przyszłości. „Boleję na wieść, z jakąż niefrasobliwością ludzie mówią o wojnie – rzekł. – Nie znają jej okropieństw. Ja widziałem dość i wiem, że to suma wszelkiego zła”40. Anna pozostawiła znamienne świadectwo poglądów Jacksona w tamtych dniach. „Nigdy nie słyszałam, by ktoś wypowiadał się na temat wojny z równie silną odrazą. Nie zapomnę, jak pewnego razu krzyknął wzburzony do granic swego jestestwa: »Ach, doprawdy nienawidzę wojny!«”41. Było tu zresztą drugie dno. Według szwagierki i bodaj najlepszej przyjaciółki Jacksona Maggie Preston wojenna przemoc budziła również jego fizyczny wstręt. „Wzdrygał się na widok okrucieństw lub nawet na samo ich wspomnienie. Nie licowało to z żołnierskim życiem. Opowiadał mi, że gdy pierwszy raz ujrzał zmasakrowane i rozdęte zwłoki na polu bitwy w Meksyku , dostał mdłości, niczym niewiasta”42.

Teraz gotów był uczynić wszystko, byle zapobiec nadchodzącemu koszmarowi. Wybrał typową dla siebie formę działania: modlitwę. Zamierzał odmawiać pacierze, ubłagać Boga o powstrzymanie szaleństwa. Po namyśle doszedł do wniosku, że warto sięgnąć również po inne środki. Udał się więc do wielebnego White’a z propozycją: „Co ojciec powie na pomysł, by nakłonić wszystkich chrześcijan do wspólnej modlitwy i w ten sposób powstrzymać zło? W mojej opinii zjednoczenie ludzi w modłach pozwoli uniknąć wojny i ocalić pokój”. Jackson wierzył w siłę pacierza. Liczył, że cały kraj ulegnie owej sile, że masy zaniosą Bogu swą prośbę, a Bóg wysłucha. Postanowił zorganizować ogólnonarodowy dzień modlitwy celem ukrócenia bezmyślnych politycznych sporów poprzedniego półwiecza. White poparł pomysł i Jackson zabrał się do dzieła. Nie zachowały się jego listy na ten temat, toteż nie wiemy, jak daleko zaszły jego plany. Inni chrześcijanie w innych kościołach, zapewne z rozpaczy, zgłaszali podobne propozycje. Jackson słał listy do duchownych na Północy i Południu. Jego nazwisko zostało wymienione w kilku orędziach wystosowanych przez kościoły na Północy popierające dzień modlitwy43. Ostatecznie jednak nie udało się tego zrealizować. Jackson poprzestał na osobistych, nader żarliwych modłach. Podczas czytań w kościele nieodmiennie wyrażał nadzieję, że „Pan ocali tę ziemię od nieszczęścia wojny”44.

Równocześnie, kiedy przyszły rozkazy z Richmond, był w pełni gotów spełnić swój obowiązek. Żałował głównie, że dzień wymarszu wypadał w niedzielę, a więc w święto. Krótko przed odjazdem zwierzył się Annie, że liczył, iż „Richmond wezwie nas dopiero w poniedziałek”, dzięki czemu mógłby spędzić niedzielę wyciszony, „nie rozmawiając o polityce ani przyszłych problemach kraju”45. Otrzymawszy rozkazy, Jackson ukląkł wraz z Anną rankiem w sypialni. Drżącym głosem odczytał fragment Listu Świętego Pawła do Koryntian, po czym zawierzył oboje boskiej opiece. „Gardło miał ściśnięte od emocji i ledwo zdołał wykrztusić słowa – pisała Anna. – Raz jeszcze wyraził szczerą nadzieję, że »jeśli taka będzie Jego wola, Pan oddali niebezpieczeństwo i obdarzy nas pokojem«”. Wciąż na to liczył. Wiedział, że być może przyjdzie mu umrzeć za Wirginię i za sprawę Południa, lecz nie wierzył, że Bóg do tego dopuści.

Z pozoru przypominał kwakierskiego pacyfistę, lecz w liście wysłanym w styczniu 1861 roku do swego siostrzeńca Thomasa Jacksona Arnolda wyrażał nieco bardziej złożone i mroczne poglądy. Powtarzał tam pragnienie, by uniknąć wojny, ale zarazem dodał słowa tak niepokojące, że Arnold pominął je później w swej hagiograficznej biografii wuja: „Opowiadam się za podjęciem wszelkich starań na rzecz pokoju, jeśli zaś starania te się nie powiodą, a Wirginia zostanie najechana, należy się stanowczo bronić – choćby i nie biorąc jeńców”46. Nie biorąc jeńców. Pomysł ten wykraczał daleko poza ówczesny główny nurt amerykańskiej myśli wojskowej i politycznej. Na początku 1861 roku żadna z liczących się osób ani po jednej, ani po drugiej stronie nie rozważała jeszcze „wojny pod czarną flagą”. Jackson dodawał: „Jeśli wolne stany spróbują wziąć nas w jarzmo i tym samym poduszczą naszych niewolników do powstania, w którym rodziny nasze wymordowane zostaną bez krzty miłosierdzia, słuszne będzie, abyśmy toczyli wojnę tak, że konflikt szybko dobiegnie kresu”47. Miał tu na myśli wojnę okrutnie kosztowną dla obu stron, wojnę totalną. Innymi słowy, w szczerych modlitwach Jacksona o pokój pobrzmiewał i inny, surowszy, mniej dobrotliwy ton.3

Interwencja losu

Zmierzali na północ sześćdziesięciokilometrową drogą wiodącą przez zielony raj wiosny w dolinie Shenandoah. Gdzieniegdzie białe kwiaty dereniu tak gęsto wyściełały ziemię, że zdawało się, iż spadł śnieg. W Staunton oddział wsiadł do pociągu jadącego na wschód, za góry Pasma Błękitnego i przez poprzecinany rzekami płaskowyż Piedmont. Z okien wagonów żołnierze oglądali dobrze utrzymane farmy, lesiste wzgórza i pagórkowate polany. Nie mogli wiedzieć, że po raz ostatni widzą stare Południe. Wkrótce krainę tę miała naznaczyć wojna, a potężne, pazerne armie poczynić miały straszliwe zniszczenia, aż wreszcie stało się niemożliwością, by znaleźć choćby mały zakątek Wirginii zachowany w dziewiczym stanie. Wieczorem 22 kwietnia 1861 roku major Thomas J. Jackson i jego stu siedemdziesięciu sześciu podkomendnych dotarli do Richmond, czterdziestotysięcznego miasta, którego ceglane budynki wznosiły się nad brzegiem rzeki James.

Nadchodzące zmiany dawały tam już o sobie znać. W Richmond roiło się od ochotników. Odkąd Wirginia dokonała secesji, napływali dniem i nocą. Reguł panujących w armii i w ogóle sztuki wojennej nie rozumieli ani trochę. Mieli za to zamiłowanie do wypitki. Nosili najrozmaitsze mundury, nierzadko pstrokate i kolorowe, ich dowódcy paradowali w kapeluszach z piórami lub przepasywali się szarfami. Ich uzbrojenie – jeśli w ogóle je mieli – było rozpaczliwie przestarzałe79. Często trafiały się pistolety gładkolufowe i muszkiety z zamkiem skałkowym, z których nie dałoby się trafić we wrota stodoły z odległości pięćdziesięciu kroków. Wielu ludzi wzięło ze sobą noże rzeźnickie, spodziewając się najwyraźniej, że to wystarczy, by przerażeni Jankesi zwiali do Maine lub Ohio. Przybysze niczym się nie zrażali. Odbywali marsze i kontrmarsze, rozbijali obozy gdzie się dało i szukali dowódców, którzy mogliby im cokolwiek wyjaśnić lub przynajmniej powiedzieć, co robić.

Kiedy Jackson i jego kadeci zajechali na dworzec w Richmond, znaleźli się w samym centrum tego wesołego zamieszania. Rozpaczliwie ich potrzebowano. Istotę wojaczki stanowiły wszak dryl i dyscyplina, a także niewygodna i dla wielu irytująca konieczność ścisłego trzymania się harmonogramów. Kadeci mieli na ten temat pewne pojęcie. (Oddziały milicji były przeżytkiem minionych epok. Pełniły raczej funkcję klubów towarzyskich niż sprawnych jednostek wojskowych. Oczekiwano, że każdy oddział co najmniej trzy razy w roku odbędzie ćwiczenia, lecz nierzadko wymóg ten pozostawał niespełniony)80. Jackson przekazał swych podkomendnych władzom Wirginii. Te dokonały szybkiego przeglądu, po czym natychmiast powierzyły kadetom zadanie ­przeszkolenia nowych ochotników. Kadeci byli jeszcze młokosami, sprawiali jednak wrażenie rzeczowych i dysponowali specjalistyczną wiedzą, która nagle nabrała fundamentalnego znaczenia – aczkolwiek niekoniecznie dla ochotników lub członków milicji, ci bowiem uważali dryl za utrapienie. „Pobudka o świcie na dźwięk piszczałki i bębenka , musztra pod kierunkiem grubego kadecika z Akademii Wojskowej Wirginii, tak młodego, że mógłby być moim synem; cóż to była za udręka – pisał trzydziestotrzyletni ochotnik. – Doprawdy, nienawidziłem owego kadecika z całego serca”81. (Łącznie w tamtym roku kadeci wyszkolili w Richmond piętnaście tysięcy żołnierzy)82.

Jackson wypełnił swój obowiązek i, rzecz dziwna, znalazł się nagle bez żadnego przydziału. Na miejscu nie czekały nań żadne rozkazy, nikt go nie potrzebował. A przecież z tysiąca dwustu absolwentów West Point, którzy w 1861 roku byli zdatni do służby wojskowej, tylko trzystu służyło w wojsku Południa. Należało się spodziewać, że staną się cenni dla nowo powstałego kraju, pragnącego odeprzeć najeźdźców83. Zapomniano też o doświadczeniu Jacksona, który przez cztery lata nosił mundur i miał za sobą krótki i chwalebny epizod udziału w wojnie amerykańsko-meksykańskiej. Pośród chaosu panującego w Richmond oficer takiego pokroju był na wagę złota. Nie wiemy, jak Jackson zareagował na owo – najwyraźniej celowe – przeoczenie (przypuszczalnie w pewnych kręgach władz Południa wiedziano o jego reputacji zdziwaczałego służbisty), lecz trudno sobie wyobrazić, żeby poczuł się szczególnie zadowolony.

Jakkolwiek nie brakowało mu ambicji i szczerze wierzył, że może się w niemałym stopniu przysłużyć Konfederacji, nie należał do ludzi, którzy narzucaliby się politykom i decydentom. „Wiedział, że wśród władz i w społeczeństwie miał raczej marną opinię – przyznawał jego przyjaciel i późniejszy szef sztabu Robert Lewis Dabney. – Wzbraniał się jednak przed samochwalstwem, nie szukał awansu”84. Wierzył, że jego los jest w rękach Boga, podobnie zresztą jak los całej tej niepojętej wojny.

Tak czy inaczej, Jackson zdołał znaleźć sobie pożyteczne zadanie – obowiązek to wszak obowiązek. Zgłosił się na instruktora artylerii i dołączył do innych byłych oficerów armii Stanów Zjednoczonych na poligonie College’u Richmond85. Jego bezpośrednim przełożonym był ekscentryczny John B. Magruder, dowódca Jacksona z czasów wojny amerykańsko-meksykańskiej. Przez następne dwa dni Jackson i tuzin jego kadetów zajmowali się uczeniem nowych ochotników podstaw walki artyleryjskiej.

Niepodobna było jednak zaprzeczyć, że Jackson zginął w tłumie, pośród rozpychających się przemądrzalców, samochwalców i kumotrów, próbujących załatwić sobie stopnie kapitanów, pułkowników i co tam jeszcze. „Nie darzono go szczególną uwagą – pisał pewien oficer przydzielony do tego samego obozu co Jackson. – Był cichy i powściągliwy, nikomu nie miał wiele do powiedzenia”86. Ubiór Jacksona, zwłaszcza na tle wystrojonych oficerów milicji, sprawiał wrażenie pospolitego, wręcz niedbałego, począwszy od wyblakłej czapki, nieraz smaganej wiatrem. „Znoszony mundur został najpewniej kupiony, gdy w 1851 roku Jackson otrzymał posadę wykładowcy – pisał przyjaciel oficera John Lyle. – Kurtka z niebieskiego płótna nie bardziej była dostojna niż jej rówieśniczka czapka. Mało kto zwróciłby uwagę na człowieka w tak wypłowiałym stroju”87. Wizerunek Jacksona był zatem zgodny z panującą na jego temat opinią. Uważano go za człowieka prostego, nieśmiałego, małomównego, o dobrych manierach, lecz nieskorego do pogawędek, zdolnego co najwyżej od czasu do czasu zdobyć się na uśmiech, przeciętnego i obdarzonego przeciętnymi talentami88.

Ze względu na niepewną sytuację Jackson odrzucił prośbę żony, która chciała do niego dołączyć. „Zbyt duży panuje tu zamęt, moja duszko” – pisał do Anny 25 kwietnia. List był utrzymany w dość pogodnym tonie, z pewnością nieprzystającym do nastroju Jacksona. „Wciąż przybywają nowe oddziały. Wczoraj zjawiło się siedmiuset żołnierzy z Karoliny Południowej. Otrzymałem Twój jakże miły list, w którym wyrażasz pragnienie przyjechania do Richmond, gdyby przyszło mi tu pozostać na dłużej. Choć pragnę ujrzeć Twą słodką twarzyczkę, lepiej pozostań w domu, kochana, albowiem niepodobna stwierdzić, czy nie zostanę zakwaterowany gdzie indziej”89. Jackson nie miał wiele do roboty. Zdarzyło się, że poświęcił większą część dnia, by pewnego świeżo upieczonego kaprala przeszkolić ze wszystkich jego obowiązków. Obszedł razem z nim stanowiska wartownicze, cierpliwie nauczył go rozmaitych zwrotów i sygnałów, poinformował o najprzeróżniejszych zadaniach90. Najwyraźniej Jackson był nie tylko niechciany i niepotrzebny, lecz także wielce znudzony.

Tego samego dnia przyszły wreszcie rozkazy, a wraz z nimi rozczarowanie. Potwierdziło się przeczucie Jacksona, że jest celowo sekowany. Powierzono mu stopień majora w jednostce saperów odpowiedzialnych za topografię wojskową. Anna uznała to za „gorszące”, powstrzymując się zapewne przed użyciem bardziej dosadnego przymiotnika91. W istocie rzeczy Jackson został znieważony. Nie był saperem ani kartografem, nie nadawał się do rysowania terenu, budynków ani umocnień. Podczas nauki w West Point topo­grafia sprawiała mu najwięcej trudności. Co gorsza, przydział dowodził braku szacunku dla jego talentów żołnierskich. Oznaczał najprawdopodobniej robotę za biurkiem w Richmond. Podczas gdy ludzie z o wiele mniejszym lub wręcz żadnym doświadczeniem otrzymywali stanowiska pułkowników i dowódców jednostek, Jacksonowi przyznano ten sam stopień, którego dosłużył się czternaście lat wcześniej na polach bitewnych92.

Na szczęście nie tylko on zdawał sobie sprawę, jak wielkim absurdem było odstawianie doświadczonego żołnierza na boczny tor, skoro w nowo utworzonym kraju mało kto miał pojęcie o wojaczce. Stanowisko rewizora stanowego Wirginii obejmował wówczas Jonathan Bennett, przyjaciel Jacksona z czasów dzieciństwa. Bennett, usłyszawszy zaskakującą nowinę o przydziale Jacksona, natychmiast udał się do gubernatora Johna Letchera (którego Jackson znał z Lexington, gdzie Letcher prowadził kancelarię adwokacką). Letcher szybko zainterweniował u władz wojskowych. 27 kwietnia gubernator wezwał Jacksona do swego biura i przekazał mu wieści najpomyślniejsze z możliwych. Jackson otrzymał stopień pułkownika i dowództwo w jednostce ochotników z Wirginii, stacjonującej w Harpers Ferry, a więc w najbardziej wysuniętym na Północ przyczółku Konfederacji, mającym wielkie znaczenie strategiczne. W Harpers Ferry znajdował się potężny arsenał, ponadto miasto było położone przy jednym z najważniejszych szlaków kolejowych Unii.

Jackson nie posiadał się z radości. Tego samego wieczoru ruszył w drogę. Wkrótce otrzymał rozkazy od generała majora Roberta E. Lee. „Proszę udać się bezzwłocznie do Harpers Ferry w Wirginii i objąć dowodzenie. Następnie przyjmie Pan w służbę kraju zdatne po temu oddziały, zgodnie z poleceniami, i podzieli je na regimenty lub bataliony, łącząc, na ile to możliwe, oddziały wywodzące się z tych samych części stanu”93. Jackson darzył Lee sympatią i podziwem. Pisał do Anny, że uważa go za „oficera lepszego od generała Scotta”, najwyższego dowódcy Unii. (Obydwu znał z czasów wojny amerykańsko-meksykańskiej).

Wysłanie go na skraj górzystej, północno-zachodniej części stanu (obecnie należącej do Wirginii Zachodniej), leżącej tak blisko terytoriów Unii, nie było sprawą przypadku. Jackson dorastał w tej okolicy, miał tu wielu znajomych i, jak pisał Bennett, „z niemal połową mieszkańców łączyły go więzy pokrewieństwa”94. W dyrektywie dla Letchera Lee przyznawał: „Pokładamy wielkie nadzieje w osobistej wiedzy majora Jacksona. Zdoła on, jeśli sytuacja będzie tego wymagała, zebrać ochotników z północnego zachodu”95.

Jackson otrzymał więc przydział nie tylko dzięki swym zdolnościom. Próżno doszukiwać się tu czegoś niewłaściwego. Pierwsze dni wojny były złotym wiekiem dla „politycznych” generałów i pułkowników. Dostawali oni stopnie oficerskie od własnych wyborców albo rozmaitych popleczników. Wojskowe doświadczenie odgrywało w takich przypadkach znikomą rolę. Po obu stronach nie brakowało oficerów tego pokroju. Upłynęły lata, nim udało się wyplenić najgorszych. Choć Jackson, absolwent West Point, weteran wojny amerykańsko-meksykańskiej, należał do zupełnie innej kategorii, uznano, że ze względów politycznych przyda się w zachodniej części stanu. Tak więc został pułkownikiem. Owa mało doniosła decyzja okazała się mieć nieprawdopodobnie istotne skutki.WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.

czarne.com.pl

Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice

tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75

[email protected], [email protected],

[email protected], [email protected], [email protected]

Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa

[email protected]

Sekretarz redakcji: [email protected]

Dział promocji: ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa

tel./fax +48 22 621 10 48

[email protected], [email protected],

[email protected], [email protected],

[email protected]

Dział marketingu: [email protected]

Dział sprzedaży: [email protected],

[email protected], [email protected]

Audiobooki i e-booki: [email protected]

Skład: d2d.pl

ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków

tel. +48 12 432 08 52, [email protected]

Wołowiec 2017

Wydanie I