Współczesne systemy polityczne - ebook

Wstęp

Rozwój współczesnego świata, powszechna globalizacja oraz przeobrażenia polityczno-ustrojowe w państwach Europy Środkowej i Wschodniej spowodowały wzrost zainteresowania problematyką rozwiązań ustrojowych w państwach uważanych za wzorcowe i stabilne demokracje. Zainteresowanie to wynika także ze wzajemnego przenikania się idei i konstytucyjnych rozwiązań, wykorzystywania doświadczeń skonsolidowanych demokracji oraz poszukiwania optymalnych rozwiązań. Prezentowana pozycja odpowiada więc, w pewnym stopniu, na zapotrzebowanie rozszerzenia wiedzy na temat współczesnych instytucji demokratycznych.

Opracowanie jest podręcznikiem akademickim z zakresu współczesnych systemów politycznych przeznaczonym dla studentów przede wszystkim politologii jako pomoc do przedmiotu Współczesne systemy polityczne. Prezentuje systemy polityczne reprezentatywnych państw świata. Wybór określonych państw podyktowany został koniecznością zaznajomienia się, w pierwszym rzędzie, z instytucjami, organami i funkcjonowaniem państw najbardziej typowych, modelowych, stanowiących wzorce ustrojowe i zawierających przyjęte czy standardowe – dla anglosaskiej koncepcji konstytucjonalizmu – rozwiązania.

Głównym celem książki jest więc przedstawienie zasad, instytucji ustrojowych i mechanizmów funkcjonowania współczesnych państw demokratycznych, kolejnymi zaś – ukazanie różnorodnych, często specyficznych, rozwiązań instytucjonalno-prawnych stosowanych w skonsolidowanych demokracjach oraz wspólnych zasad, cech i instytucji, a także pokazanie praktyki funkcjonowania poszczególnych systemów.

Tak sformułowanym celom podporządkowana została struktura podręcznika. Trzy pierwsze rozdziały stanowią teoretyczne opracowanie problematyki współczesnych demokratycznych systemów politycznych. W rozdziale pierwszym przedstawiono definicję pojęcia systemu politycznego oraz różne sposoby klasyfikacji systemów politycznych. Drugi rozdział poświęcony został prezentacji głównych zasad państw demokratycznych, w trzecim omówiono podstawowe podsystemy systemu politycznego: system organów państwowych, system partyjny i wyborczy.

Analizy systemów politycznych poszczególnych państw dokonano przy uwzględnieniu sześciu zasadniczych kwestii: ewolucji systemu politycznego, konstytucji i jej zasad ustrojowych, władzy ustawodawczej – parlamentu, władzy wykonawczej – głowy państwa i rządu, sądownictwa konstytucyjnego oraz systemu partyjnego. Podział taki został zastosowany z uwagi na systematyki konstytucji poszczególnych państw oraz umożliwienie czytelnikowi porównań poszczególnych instytucji, pozwalających na ocenę prezentowanych rozwiązań. W opisach konkretnych systemów autorzy uwzględnili praktykę polityczną, pokazującą jak przepisy prawne działają na codzień, jakie wywierają skutki, czy i jak poszczególne instytucje ustrojowe sprawdzają się w działaniu.

Na końcu każdego rozdziału zamieszczono wykaz podstawowej literatury dotyczącej systemu politycznego danego państwa. Dodatkowa literatura stanowić może cenną pomoc dla studentów zainteresowanych pogłębieniem wiedzy o systemie danego państwa, a także dla przygotowujących prace magisterskie czy licencjackie.

Niewątpliwie sporną kwestią jest kolejność prezentowania poszczególnych systemów politycznych. Można je przedstawiać według kryterium chronologii uchwalenia obowiązujących obecnie konstytucji, czy według kryterium ustanowionego w państwach systemu rządów. W pracy przyjęty został układ alfabetyczny, ponieważ kryterium to autorzy uznali za najbardziej jasne, przejrzyste i budzące najmniej kontrowersji.

Przedstawione opracowanie jest rezultatem badań pracowników i doktorantów Zakładu Systemów Politycznych Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Przygotowane więc zostało przez znawców problematyki, posiadających praktykę dydaktyczną, co – mamy nadzieję – korzystnie wpłynęło na jakość przedstawiania poszczególnych zagadnień.

Chcielibyśmy, aby publikacja ta służyła studentom różnych kierunków, przede wszystkim politologii, zainteresowanym problemami funkcjonowania współczesnych instytucji politycznych w zdobywaniu wiedzy z tego zakresu, a także pomagała w zajęciach dotyczących współczesnych systemów politycznych.

Bożena Dziemidok-Olszewska

Marek Żmigrodzki1 System polityczny i jego klasyfikacje

1.1. Pojęcie systemu politycznego

System polityczny jest jedną z podstawowych kategorii politologicznych oznaczającą zasadniczą strukturę, w ramach której toczy się życie polityczne. Istnieje wiele definicji pojęcia systemu politycznego. Amerykańscy socjolodzy zdefiniują system polityczny jako ogół struktur, procedur i instytucji, które działają wspólnie, aby znaleźć rozstrzygnięcie problemów. We francuskim słowniku terminów politologicznych system polityczny jest definiowany jako całokształt wzajemnych politycznych powiązań istniejących w globalnym systemie, jakim jest społeczeństwo.

Jedną z klasycznych definicji przedstawił Jerzy Kowalski, którego zdaniem system polityczny to aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne, uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad i norm prawnych regulujących ich wzajemne stosunki. Przedstawicielami podobnego ujmowania systemu politycznego w naszej literaturze naukowej są ponadto: A. Andrusiewicz, S. Ehrlich, Z. Jarosz i S. Zawadzki, H. Lisicka, J. Hauser i T. Klementowicz, W. Skrzydło, W. Waśniewski, K.A. Wojtaszczyk, M. Żmigrodzki.

Na temat istoty systemu politycznego funkcjonują różne poglądy. Większość z nich mieści się w trzech stanowiskach metodologicznych: instytucjonalnym, strukturalno-funkcjonalnym i systemowym.

W ujęciu instytucjonalnym, charakterystycznym zwłaszcza dla prawoznawstwa, system polityczny oznacza ogół instytucji, za pośrednictwem których podejmowane są decyzje polityczne. W tym sensie, wywodzącym się z tradycji zapoczątkowanej przez G. Jelinka i kontynuowanej przez M. Webera, system polityczny można utożsamiać z ustrojem państwowym. Możemy zdefiniować pojęcie systemu politycznego w ujęciu instytucjonalnym jako ogół osób, grup i organizacji – w ich wzajemnych powiązaniach i współdziałaniu – podmiotów posiadających dominujący wpływ na wypracowanie, wprowadzenie w życie i interakcje norm reglamentujących życie wewnętrzne danego społeczeństwa.

Podejście strukturalno-funkcjonalne określa system polityczny jako dynamiczny proces polityczny zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot, tj. państwo, partia polityczna, związek zawodowy, zrzeszenie przedsiębiorców itp. Strukturalne elementy systemu politycznego to zapełniające go role działania, wzajemne relacje, sposoby i „wzorce” zachowania jednostek i innych podmiotów stosunków społecznych.

Według koncepcji systemowej rozpatruje się w niej relacje między systemem, a jego otoczeniem, sprowadzając je do trzech etapów: wejścia, przetworzenia i wyjścia. Wejścia i wyjścia są relacjami między systemem a otoczeniem, przetworzenie zaś jest wewnętrznym procesem systemu. Poparcia i żądania wchodzą do systemu z otoczenia. Wpływają one na decyzje i programy podejmowane przez system polityczny, dostarczają zasobów, które umożliwiają systemowi politycznemu realizację decyzji i programów. Wejścia mogą pochodzić z trzech źródeł: społeczeństwa, elit politycznych (np. głowy państwa, ministrów, deputowanych) lub otoczenia międzynarodowego (groźby, inwazje, kontrola czy pomoc z innych systemów politycznych). Wyjścia w postaci ekstrakcji, regulacji, dystrybucji i symboli mogą wywołać zmiany w otoczeniu, które z kolei wpływają na system polityczny. Proces ten określany jest jako sprzężenie zwrotne.

Możemy zdefiniować system polityczny jako ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych – formalnych i nieformalnych – uczestniczących w działaniach politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm, regulujących wzajemne stosunki między nimi.

Na system polityczny danego państwa składają się trzy grupy elementów:

• idee i wartości polityczne, np. idea suwerenności narodu, pluralizmu politycznego, trójpodziału władzy, własności prywatnej;

• organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym kraju i organizujące to życie, np. aparat państwowy, partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, samorządy;

• normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei i wartości politycznych oraz regulujące strukturę i funkcjonowanie organizacji i instytucji politycznych, np. normy prawne, moralne, kulturowe, organizacyjne.

W systemie politycznym wyróżnić można cztery podsystemy: instytucjonalny, funkcjonalny, regulacyjny i komunikacyjny.

W podsystemie instytucjonalnym występują partie polityczne, organizacje społeczne, organy władzy państwowej, grupy interesu, organy administracji rządowej, instytucje samorządowe itd. Podsystem instytucjonalny spełnia funkcję inicjującą w stosunku do pozostałych podsystemów i całego systemu politycznego. Określa treść systemu politycznego, podstawowe kierunki działalności, charakter obowiązujących norm.

Podsystem funkcjonalny składa się z ogółu funkcji i ról wypełnianych przez poszczególne elementy podsystemu instytucjonalnego oraz przez system polityczny w całości.

Podsystem regulacyjny (normatywny) obejmuje ogół norm, za pośrednictwem których są regulowane stosunki społeczno-polityczne. Jest on wewnętrznie złożony i obejmuje: normy prawne, normy pozaprawne, reguły nienormatywne.

Podsystem komunikacyjny obejmuje ogół związków i stosunków istniejących między różnymi strukturalnymi elementami podsystemu instytucjonalnego, np. między partiami politycznymi, między parlamentem a rządem.

Funkcja systemu politycznego to każde działanie, które przyczynia się do zachowania systemu w długotrwałym okresie, tzn. zmierzające zarówno do podtrzymania istniejącego stanu, jak i do dalszego jego rozwoju.

Możemy wyróżnić następujące funkcje systemu politycznego:

• regulacyjną – oznacza sterowanie procesami według reguł przyjętych w danym systemie politycznym;

• mediacyjną – polega na rozwiązywaniu konfliktów i mediacji w przypadkach sprzecznych interesów grupowych;

• adaptacyjną – przejawia się m.in. w usprawnianiu działania instytucji i w poszerzaniu bazy funkcjonowania systemu;

• innowacyjną – polega na wprowadzaniu do otoczenia reguł i mechanizmów działania.

Współczesne społeczeństwo jest organizmem złożonym i wewnętrznie zróżnicowanym. Jego istnienie i funkcjonowanie jest określane wzajemnym oddziaływaniem ściśle powiązanych ze sobą różnorodnych systemów. Istota i zadania systemu politycznego są więc uwarunkowane jego związkami z innymi sferami działania społeczeństwa. Otoczenie systemu politycznego obejmuje sferę wewnętrzną i zewnętrzną.

Sfera wewnętrzna to ekonomiczne, społeczne i kulturowe przejawy funkcjonowania społeczeństwa. System ekonomiczny jest określony przez typ własności środków produkcji i charakter gospodarowania. System społeczny to struktura socjalna społeczeństwa zróżnicowana według wielu kryteriów podziału, np. płci, wieku. Na elementy kulturowe składają się idee i poglądy, które funkcjonują i konkurują ze sobą w społeczeństwie.

Sfera zewnętrzna, czyli otoczenie danego kraju, określane jest charakterem stosunków międzynarodowych, a w szczególności wzajemnymi relacjami danego systemu politycznego z innymi systemami politycznymi.

Istota powiązań między otoczeniem a systemem politycznym polega na tym, że otoczenie zasila system polityczny, ale też pozostaje pod jego oddziaływaniem. Występowanie tych dwustronnych powiązań pozwala systemowi politycznemu przystosować się do zmieniających się warunków w jego otoczeniu.

System stale oddziałuje na swoje otoczenie. Oddziaływanie to wymaga pogodzenia warunków centralnego kierowania z dążeniem do autonomii innych systemów politycznych. W tych obszarach spotykają się konflikty, sprzeczności, są one niespójne. W takiej sytuacji system polityczny zmuszony jest do nieustannego poszukiwania nowych rozwiązań, które mogą doprowadzić do integracji z otoczeniem i do zapobiegania niebezpieczeństwu destabilizacji.

Ważną przesłanką efektywności funkcjonowania systemu politycznego jest występowanie legitymizowanej władzy politycznej.

System polityczny możemy traktować także jako typ przestrzeni społecznej, charakteryzujący się swoistą strukturą. Wyróżnia się w niej areny polityczne (wyborczą, parlamentarną, rządową, administracyjną oraz korporacyjną) i poziomy (centralny, regionalny, lokalny). Wiele sporów budzi typologia systemu politycznego. Brane są tutaj pod uwagę różne kryteria. Zaliczymy do nich formę rządów (Arystoteles), osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego (podział na systemy agrarne i industrialne – T. Sutton), stopień osiągniętej socjalizacji ról politycznych (podział na systemy prymitywne, tradycyjne, nowoczesne i penetracyjne – G. Almond), typ reżimu politycznego (A. Lijphart), typ legitymizacji władzy (M. Weber) oraz propozycje oparte na zespole kryteriów (R. Dahl).

Niezależnie od różnic w definiowaniu i klasyfikowaniu systemu politycznego większość autorów jest zgodna co do kilku kwestii. Należy do nich założenie, że system polityczny jest strukturą złożoną, spełnia wiele funkcji, nadaje życiu politycznemu zorganizowany wyraz i obejmuje wszystkie zachowania (role) związane z władzą (dystrybucja dóbr). Jego składnikami są formalne i nieformalne instytucje polityczne oraz specyficzne zachowania wiążące się z kreacją ośrodków władzy publicznej, podejmowaniem przez nie wiążących decyzji oraz egzekwowaniem odpowiedzialności rządzących. Tak rozumiane pojęcie systemu politycznego jest szersze w stosunku do terminu państwo, ustrój polityczny oraz reżim polityczny.

1.2. Klasyfikacja systemów politycznych

Istnieje wiele kryteriów, według których możemy charakteryzować poszczególne systemy polityczne. Do najważniejszych możemy zaliczyć takie zmienne jak: reżim polityczny, zasady organizacji aparatu państwowego, struktura terytorialna państwa.

1.2.1. Podział ze względu na typ reżimu politycznego

Reżim polityczny jest to układ formalnych (prawnych), jak i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjonowanie centrum władzy politycznej oraz sposób jego powiązania ze społeczeństwem. Z charakteru reżimu politycznego można wnioskować, kto ma dostęp do centrów decyzyjnych, i przy wykorzystaniu jakich procedur, oraz w jaki sposób decydenci polityczni starają się ułożyć stosunki z resztą wspólnoty politycznej. Reżim polityczny jest więc specyficzną formą organizacji politycznej, która odgrywa szczególna rolę w procesie stabilizacji systemu politycznego (w tym również i stabilizacji demokratycznej). Generalnie można podzielić reżimy polityczne na demokratyczne oraz niedemokratyczne..

Możemy założyć, że demokratyczny system polityczny charakteryzują następujące cechy:

• stabilny i jasno zdefiniowany zespół instytucji oraz podział ról w zarządzaniu nimi;

• dążenie poszczególnych obywateli i grup społecznych do realizowania własnych interesów albo bezpośrednio poprzez system polityczny, albo wykorzystując organizacje pośredniczące: partie polityczne i grupy interesu;

• decyzje podejmowane w strukturach systemu politycznego mają rozstrzygający wpływ na dystrybucję środków ekonomicznych oraz na charakter zachowań społecznych i politycznych;

• permanentny, wzajemny związek między otoczeniem systemu politycznego a podejmowanymi w procesach decyzyjnych rozstrzygnięciami.

Wśród reżimów demokratycznych wyodrębniamy następujące systemy rządów: parlamentarno-gabinetowe, parlamentarno-komitetowe. System rządów to wzajemne relacje między władzą ustawodawczą a sądowniczą.

System parlamentarno-gabinetowy to typ reżimu politycznego, w którym władza egzekutywy (utożsamianej z gabinetem) pochodzi od parlamentu, a gabinet jest jednocześnie odpowiedzialny przed nim za podejmowane decyzje. Cechy reżimu parlamentarno-gabinetowego:

• istnienie parlamentu (a przynajmniej jednej z izb w przypadku struktury bikameralnej) wyłonionego w wyborach powszechnych;

• układ sił w parlamencie ma decydujący wpływ na proces tworzenia rządu, przy czym premier powinien mieć poparcie „wygodnej” większości w parlamencie umożliwiającej mu prowadzenie polityki;

• gabinet (a także poszczególni członkowie rządu) ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem w drodze instytucji wotum nieufności;

• głowa państwa oraz członkowie gabinetu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw. delikt konstytucyjny;

• premierowi przysługuje prawo żądania rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji, z czym wiąże się konieczność rozpisania przedterminowych wyborów;

• głowa państwa posiada ograniczone kompetencje, spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne oraz organizacyjne;

• nie występuje zasada separacji władz i np. ministrowie mogą i często są deputowanymi.

Ten typ reżimu politycznego dominuje w Europie (np. Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Szwecja, Polska, Hiszpania), a pierwowzorem dla kontynentalnych rozstrzygnięć stały się rozwiązania i doświadczenia brytyjskie.

System prezydencki w klasycznej formie występuje w Stanach Zjednoczonych. Opiera się na zasadzie separacji władz. Podstawowe cechy systemu:

• prezydent jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu;

• prezydent i parlament (Kongres) są wybierani w drodze wyborów powszechnych;

• prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed Kongresem;

• prezydent i ministrowie (sekretarze) ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną za tzw. delikt konstytucyjny i przestępstwo pospolite w drodze procedury impeachmentu;

• istnieje zakaz łączenia funkcji deputowanego i członka gabinetu;

• prezydent nie ma prawa skrócenia kadencji parlamentu.

System semiprezydencki (półprezydencki) ma charakter mieszany i występują w jego ramach zarówno „modelowe” elementy systemu parlamentarno-gabinetowego, jak i prezydenckiego. Do jego zasadniczych cech możemy zaliczyć:

• z reguły bezpośredni sposób powołania prezydenta przez naród w drodze wyborów powszechnych;

• występuje tzw. dualizm egzekutywy, czyli władza wykonawcza należy do prezydenta i rządu, prezydent jest głową państwa, a premier – szefem rządu;

• odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta przy jednoczesnym braku odpowiedzialności politycznej;

• szeroki zakres kompetencji głowy państwa;

• prezydent powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów;

• istnieje zasada niepołączalności mandatu deputowanego ze stanowiskiem w rządzie;

• możliwość przedterminowego skrócenia kadencji parlamentu.

Reżim ten występuje w Europie w takich państwach jak Francja, Finlandia, Islandia, Portugalia.

System parlamentarno-komitetowy (rządy Zgromadzenia) określa w szczególny sposób stosunki między trzema naczelnymi organami państwowymi tj. parlamentem, głową państwa i rządem. System ten opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej, supremacji władzy wykonawczej. Parlament jest organem najwyższym, reprezentującym suwerenne prawa narodu, któremu podporządkowane są wszystkie inne organy. Odrzucona zostaje więc zasada podziału władzy między równorzędne i wzajemnie hamujące się organy naczelne. System parlamentarno-komitetowy występował w konstytucji jakobińskiej z 1793 r., w Komunie Paryskiej, w ustroju europejskich, a także niektórych azjatyckich państw realnego socjalizmu.

Podstawowe cechy tego systemu:

• parlament jest najwyższym organem państwowym, który bezpośrednio powołuje i kontroluje zarówno głowę państwa, jak i rząd, który jest niejako komitetem wykonawczym parlamentu;

• parlament jest także najwyższym organem reprezentującym suwerenne prawa narodu i wykonującym w jego imieniu władzę na zasadzie wyłączności;

• głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji.

System ten występuje w Szwajcarii.

Przykładem reżimów niedemokratycznych są reżimy totalitarne iautorytarne.. Reżim totalitarny charakteryzuje się wszechobecną i organizującą życie społeczne jedną oficjalną ideologią. Staje się ona czymś na wzór religii, z gorliwością „wyznawanej” przez społeczeństwo. W państwie totalitarnym system władzy oparty jest na nieograniczonych kompetencjach otoczonego faktycznym kultem wodza, który sprawuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Totalitaryzm wiąże się również z permanentną cenzurą. Totalna władza w państwie przejawia się w istnieniu jednej, oficjalnie uznawanej partii politycznej, której członkowie obejmują wszystkie najistotniejsze stanowiska państwowe. Gospodarka w systemie totalitarnym podlega całkowitej kontroli państwa.

Za egzemplifikację totalitaryzmu uważa się reżim hitlerowskich Niemiec (nazizm), stalinizm w ZSRR i państwach Europy Wschodniej (przynajmniej do 1956 r.) oraz państwo Czerwonych Khmerów w Kambodży. Cechami państwa totalitarnego są:

• współistnienie dwóch źródeł władzy (partii i państwa) prowadzące do ukonstytuowania się dwóch rządów: pozornego i rzeczywistego;

• dublowanie stanowisk;

• bezkształtność systemu;

• posługiwanie się terrorem jako codzienną metodą rządzenia;

• rola tajnej policji oraz szczególny sposób funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości posługującego się kategorią „wroga obiektywnego” i „przestępstwa potencjalnego”;

• ideologia, dążąca do przekształcenia samej natury człowieka.

Wspólną cechą większości koncepcji wyjaśniających istotę reżimu totalitarnego jest to, że charakteryzują go jako całkowite przeciwieństwo demokracji.

Autorytaryzm jest ideologią opierającą się na potępieniu liberalizmu, demokratycznej formy rządów i parlamentaryzmu. Głosi potrzebę stworzenia silnej władzy wykonawczej wspartej autorytetem politycznym jej piastuna oraz konieczność bezwzględnego podporządkowania się obywateli decyzjom organów państwowych. Autorytaryzm wyrasta z nurtu tradycjonalistycznego oraz elitaryzmu, rozumianego jako pochwała rządów jednostek wybijających się ponad przeciętność. Odrzuca takie wartości jak wolność, pluralizm, tolerancja.

Autorytaryzm neguje potrzebę szczególnego, proceduralnego legitymizowania władzy konkretnej jednostki czy grupy (np. w wyborach powszechnych). Prawomocność władzy wynika z samego faktu jej posiadania i zdolności wymuszania posłuchu, a jest dodatkowo wzmacniana szczególnymi cechami osobowościowymi władcy (przywódcy). Celem władzy w ideologii autorytaryzmu jest przede wszystkim zapewnienie porządku społecznego i ograniczenie możliwości jego zakwestionowania przez jakąkolwiek grupę społeczną. Stąd też zdolność wymuszenia posłuchu i niedopuszczenia do ukształtowania opozycji stanowi podstawowe kryterium oceny efektywności działań instytucji władzy.

Reżimem autorytarnym określa się więc system polityczny, w którym władza naczelna znalazła się w innych rękach niż parlament. Tym samym samowola sprawującego władzę i niepodleganie żadnej rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej stały się ważkimi cechami systemu autorytarnego. W zależności od państwa wódz sprawuje władzę samodzielnie bądź przy pomocy najbardziej zaufanego, ścisłego grona ludzi. Jednakże to on posiada legitymację do podejmowania większości decyzji państwowych.

W państwach autorytarnych (podobnie jak w totalitarnych) zasadniczo odrzuca się koncepcję demokratycznych i regularnych wyborów. Wszystkie stanowiska państwowe pochodzą zazwyczaj z nominacji partyjnych. Obywatele są praktycznie pozbawieni instrumentów nadzoru i kontroli nad działalnością aparatu państwowego. Autorytarne dyktatury charakteryzują się również tym, że decyzje polityczne są często podejmowane bez podstaw prawnych.

Systemy autorytarne dysponują rozbudowanym aparatem terroru. Nie jest on tak represyjny wobec obywateli jak w przypadku reżimów totalitarnych, spełnia jednak podobne funkcje, czyli m.in. sprawuje nadzór nad wszelkimi przejawami aktywności społecznej, inwigiluje ewentualnie istniejącą opozycję, pilnuje porządku i stabilizacji w państwie.

Reżim autorytarny jest zaprzeczeniem liberalnej demokracji przez odrzucenie jej podstawowych instytucji i procedur (parlament, rywalizacyjne wybory, partie polityczne, istnienie opozycji, autonomia polityczna). Stąd tak ważną rolę odgrywa w nim cenzura oraz aparat represji wymuszających posłuch. Z drugiej strony poprzez brak zdyscyplinowania partii politycznych, nieobecność znaczących wysiłków mobilizacyjnych, a przede wszystkim nieobecność szczególnej ideologii „traktowanej jako religia”, autorytaryzm różni się od systemu totalitarnego.

1.2.2. Podział ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego

Zasady organizacji aparatu państwowego dotyczą wzajemnych stosunków między naczelnymi organami państwowymi, a także charakteru instytucji głowy państwa. Zależności między głową państwa a szefem rządu pozwalają opisywać systemy parlamentarne i prezydialne. Charakter instytucji głowy państwa leży u podstaw wyróżnienia republiki i monarchii.

System parlamentarnyopiera się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. na rozdzieleniu funkcji głowy państwa i szefa rządu. W systemie tym łączenie funkcji w rządzie i w parlamencie jest dozwolone. Rząd ustępuje po otrzymaniu wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa ma prawo skrócenia kadencji parlamentu. Parlamentarne systemy rządów występują obecnie w formie monarchicznej i republikańskiej.

W formie monarchistycznej występuje dominacja premiera nad monarchą, np. kraje skandynawskie. W formie republikańskiej zaś mamy do czynienia z następującymi modelami:

• egzekutywa kooperująca, np. III i IV Republika Francuska, Austria, Włochy;

• dominacja lub hegemonia kanclerza, np. RFN;

• dominacja lub hegemonia prezydenta, np. V Republika Francuska, Republika Weimarska, Finlandia, Grecja;

• dominacja parlamentu kosztem osłabionej egzekutywy, np. model konstytucji jakobińskiej z 1793 r. i formalnie również system rad.

System prezydialny opiera się na tzw. zamkniętej egzekutywie, co oznacza, że funkcje głowy państwa i szefa rządu wykonuje ta sama osoba. W systemie tym obowiązuje zasada niepołączalności stanowiska w rządzie i piastowania mandatu deputowanego. Funkcjonowanie rządu nie jest uzależnione od większości parlamentarnej. Głowa państwa nie ma prawa skrócenia kadencji parlamentu. Prezydialne systemy rządów mogą występować w formie monarchicznej (np. Niemcy cesarskie od 1871 r.) i republikańskiej. W formie republikańskiej występują trzy modele:

• prezydent posiada wszystkie kompetencje wykonawcze, jak np. w USA;

• systemy prezydenckie w Ameryce Łacińskiej, w których prezydent jest głową państwa i szefem rządu wytyczającym główne kierunki jego polityki, ale w swojej działalności jest ograniczony przez gabinet;

• system kolegialny w Szwajcarii, gdzie funkcję głowy państwa pełni organ kolektywny, 7-osobowa Rada Związkowa, będąca jednocześnie rządem.

Republika jest formą państwa, w której głową państwa jest osoba lub grupa osób wybierana na określony czas lub/oraz na czele państwa stoi kadencyjny organ wyłoniony w drodze wyborów powszechnych. Republika powstała w opozycji do monarchii, której istnieniu sprzeciwiała się zdecydowanie i kategorycznie. Do najbardziej charakterystycznych wyznaczników republiki zaliczamy następujące cechy:

• władza w państwie pochodzi wprost z demokratycznych wyborów;

• organy władzy publicznej wybierane są na określony czas (kadencję);

• głowa państwa ponosi polityczną i prawną odpowiedzialność za swoją działalność;

• legislatywa, egzekutywa i wymiar sprawiedliwości są od siebie niezależne, ale wzajemnie się uzupełniają;

• poszczególne akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki.

Do końca XVIII w. republika była rzadką formą, występującą tylko w starożytności (demokracja ateńska i Republika Rzymska do 27 w. p.n.e.) i w ustroju miast średniowiecznych oraz renesansowych (Republika Wenecka). Pierwszą nowoczesną republiką czasów nowożytnych były Stany Zjednoczone od 1787 r., których forma ustroju będzie naśladowana przez republiki Ameryki Łacińskiej, a później Republikę Francuską. Republika upowszechniła się dopiero po I wojnie światowej.

Monarchia jest formą państwa, w której funkcję głowy państwa sprawuje dożywotni i zazwyczaj dziedziczny monarcha (król, cesarz, sułtan, wielki książę). W procesie ewolucji federalizmu pojawiły się dwa rodzaje monarchii: patrymonialne, w których monarchowie dysponowali królestwem tak jak majątkiem prywatnym i nie postrzegali swej władzy jako funkcji publicznej oraz monarchie absolutne, w których cała władza skupiona jest w rękach jednego podmiotu. W obu król był źródłem prawa i stał ponad nim.

Współcześnie istnieją monarchie konstytucyjne (parlamentarne), w których obowiązuje zasada, iż król panuje z woli ludu, a jego władza jest ograniczona prawem. Monarcha sprawuje funkcję ceremonialno-reprezentacyjną, integracyjną jako symbol jedności narodu, a niekiedy również arbitralną. Monarcha może uzyskać władzę w wyniku dziedziczenia (monarchia dziedziczna) lub wyboru (monarchia elekcyjna).

1.2.3. Podział ze względu na strukturę terytorialną państwa

Struktura terytorialna państwa, określająca relacje między centralnymi i lokalnymi organami państwowymi jest przesłanką, na podstawie której dzielimy państwa na unitarne i złożone oraz autonomie.

Tabela 1.1. Monarchie europejskie

+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| Tytuł | Władca | Dynastia | Narodowość | Wyznanie | Rok objęcia | Następca tronu |
| | (rok urodzenia) | | | | | |
| | | | | | tronu | |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| książę Andory | biskup z Urgel i prezydent Francji | Monarchia elekcyjna | | | | |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król Belgów | Albert II (*1934) | Wettin linia ernestyńska | niemiecka | katolockie | 1993 | syn Filip ks. Brabantu (*1960) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król Danii | Małgorzata II (*1940) | Oldenburg gałąź Schleswig-Holstein | niemiecka | luterańskie | 1972 | syn Fryderyk hr. Montpezat de la Brode (*1968) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król Hiszpanii | Juan Carlos I (*1938) | Kapetyng gałąź Bourbon-Espange | francuska | katolickie | 1975 | syn Filip ks. Asturii (*1968) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król Holandii | Beatrycze (*1938) | Lippe | niemiecka | | 1980 | syn Wilhelm Alex Jonkherr von Amsberg |
| | | | | | | (*1967) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| książę Liechtenstein | Hans Adam II (*1945) | Liechtenstein | niemiecka | katolickie | 1989 | syn Alojzy (*1968) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| wielki książę Luxemburga | Henryk (*1955) | Kapetyng gałąź Bourbon-Parma | francuska | katolickie | 2000 | syn Wilhelm (*1981) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| książę Monako | Albert markiz de Baux (*1958) | Polignac | francuska | katolickie | 2005 | Siostra Karolina Luiza Małgorzata von Hannover z domu Grimaldi (*1957) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król Norwegii | Harald V (*1937) | Oldenburg gałąź Schleswig-Holstein | niemiecka | luterańskie | 1991 | syn Haakon (*1973) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król Szwecji | Karol XVI Gustaw (*1946) | Bernardotte | niemiecka | | 1973 | córka Wiktoria ks. Vastergotland (*1977) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| papież | Benedykt XVI Joseph Ratzinger (*1927) | Monarchia elekcyjna | niemiecka | katolickie | 2005 | |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+
| król W. Brytanii i Irlandii Płn. | Elżbieta II (*1926) | Wettin linia ernestyńska | niemiecka | anglikańskie | 1952 | syn Karol ks. Walii (*1948) |
+----------------------------------+---------------------------------------+------------------------------------+------------+--------------+-------------+------------------------------------------------------------------------+

Źródło: www.akson.sgh.waw.pl

Państwo unitarne charakteryzuje jedność struktury organizacyjnej i brak podziałów na części składowe, które miałyby cechy „państwowości”. W tego typu państwach niższe struktury władzy zawsze podlegają władzom centralnym.

Współcześnie jest to najbardziej rozpowszechniona forma państwa. Jej charakterystyczne cechy to:

• jednolity system prawa materialnego i formalnego;

• jednolite obywatelstwo;

• jednorodny system organów sądowych oraz organów prawodawczych i wykonawczych co najmniej na szczeblu centralnym;

• podział kraju na jednostki administracyjno-terytorialne z równoczesnym podporządkowaniem organów lokalnych organom centralnym.

Między krajami unitarnymi występują znaczne różnice. Są one następstwem prawnego charakteru stosunków między centralnymi i regionalnymi organami państwa. Możemy wyróżnić państwa:

• zdecentralizowane, w których organy regionalne są formowane niezależnie od organów centralnych (np. Japonia, Nowa Zelandia, Wielka Brytania);

• scentralizowane, w których występuje podporządkowanie organów regionalnych centrum przez wyznaczonych przez władze centralne urzędników (np. w Finlandii, Holandii).

W państwach złożonych ich części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności. Każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Możemy wyróżnić następujące postacie państwa złożonego:

• unia personalna – jest związkiem dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej głowy państwa z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych;

• unia realna – jest związkiem dwóch lub więcej państw, będących podmiotami prawa międzynarodowego. W ramach unii realnej sprawy zagraniczne, wojskowe, finansowe są rozwiązywane wspólnie dla wszystkich państw;

• konfederacja – jest to luźny związek kilku suwerennych państw, które decydują się na bliska współpracę, jednak pragną zachować bardzo wysoki poziom autonomii. Wiąże się to ze zjawiskiem ograniczenia przez każde z tych państw sygnatariuszy porozumienia związkowego swojej suwerenności, gdyż tylko w ten sposób pojawia się możliwość uzgodnienia polityki i osiągnięcia pewnych wspólnych celów. Państwa stanowiące części składowe konfederacji zachowują kompetencje kompetencji, tzn. prawo do ustalania własnej kompetencji, jak i kompetencji wszystkich jednostek polityczno-prawnych we własnym obrębie. Pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową. Stosunki między członkami konfederacji są stosunkami prawno-międzynarodowymi. Konieczność realizowania wspólnych celów wymusza powołanie wspólnego organu – zgromadzenia parlamentarnego, w którym części składowe są równouprawnione w głosowaniu, tzn. mają po jednym głosie niezależnie od wielkości państwa, liczby ludności, bogactw naturalnych. Tego typu rozwiązania polityczno-instytucjonalne znane były w przeszłości, np. konfederacja kantonów Szwajcarii w latach 1815–1848, Związek Północnoniemiecki w latach 1867–1871, Konfederacja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Obecnie pewne cechy konfederacji ma Wspólnota Europejska.

• federacja – jest państwem związkowym, którego części składowe mają samodzielność prawną i określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe (stany, kantony, landy, państwa, prowincje) są podmiotami federacji i mają własny podział administracyjno-terytorialny. Podmioty federacji, chociaż nie są odrębnymi państwami, mają własne konstytucje, systemy prawne, instytucje władzy politycznej i sądowniczej, budżety, hymny, flagi, godła, symbole. Do najważniejszych czynników wpływających na powstanie i kształtowanie się państwa federacyjnego zaliczymy czynniki: narodowościowe, etniczne, historyczne, geograficzne, językowe, kulturowe, religijne, polityczne i pragmatyczne. Najbardziej charakterystycznym wyznacznikiem federacji jest podział uprawnień władczych. W państwie federalnym władza jest rozdzielna między parlament i rząd federalny oraz parlamenty i rządy państw-członków federacji. Podział władzy zakłada, że tylko pewne obszary polityki (np. polityka zagraniczna, obronna) zastrzeżone są dla władz federalnych. Większość spraw związanych z polityką wewnętrzną pozostaje w gestii państw członkowskich, które w tym zakresie dysponują autonomią polityczną. Federacja zapewnia więc decentralizację i dekoncentrację władzy, co odróżnia ją od państwa unitarnego, w którym uprawnienia władcze skupiają się na poziomie centralnym. Oprócz podziału władzy federacja charakteryzuje się istnieniem swoistych instytucji zabezpieczających suwerenność państw członkowskich. Należą do nich przede wszystkim wyższe izby parlamentów, w których reprezentowane są interesy poszczególnych części składowych oraz sądy konstytucyjne, rozstrzygające ewentualne spory kompetencyjne. W niektórych federacjach przyjmuje się specjalną procedurę decyzyjną mającą na celu zapobiegnięcie dominacji państw członkowskich o większej liczbie mieszkańców, i tym samym o większej liczbie przedstawicieli w parlamencie. Współcześnie państwami federacyjnymi są: Argentyna, Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Indie, Kanada, Meksyk, Malezja, Niemcy, Pakistan, Rosja, Szwajcaria, Stany Zjednoczone.

Przez autonomię rozumie się wewnętrzne samozarządzanie części terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o lokalnym znaczeniu. Autonomia oznacza ograniczoną tylko suwerenność. Statut autonomii, czyli akt normatywny będący prawną podstawą działalności organów autonomicznych, jest ustanawiany lub zatwierdzany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament. Prawa regionalne mogą zmieniać organy centralne, jeśli zostały naruszone ogólnopaństwowe interesy. Autonomiczne parlamenty i autonomiczne rządy prowadzą działalność pod nadzorem organów centralnych, które wyznaczają swojego specjalnego pełnomocnika.Literatura

Andrzejewski P., Deszczyński P., Gołata K., Szczepaniak M., Systemy polityczne wybranych państw, Poznań 1996.

Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1984.

Dubel L., Korybski A., Markwart Z., Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Kraków 2002.

Lamentowicz W., Państwo współczesne, Warszawa 1993.

Leksykon politologii, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1996.

Rossini M.G. i in., Wprowadzenie do nauk politycznych, Poznań 2001.

Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994.

Seidler G.L., Korybski A., Malarczyk J., Pieniążek A., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2001.

Słownik polityki, M. Bankowicz (red.), Warszawa 1996.

Studia z teorii polityki, t. 1, A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak (red.), Wrocław 1996.

Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1992.

Szostak W., Współczesne teorie państwa, Kraków 1997.

Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Kraków 1998.

Winczorek P., Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995.

Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996.

Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Lublin 2002.

Z zagadnień teorii polityki, K. Opałek (red.), Warszawa 1978.

Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Warszawa 1999.