Wybór źródeł do nauczania o zagładzie Żydów na okupowanych ziemiach polskich. - ebook

Wstęp

Zagłada Żydów to instytucjonalnie zorganizowane i systematycznie przeprowadzone w latach II wojny światowej przez niemieckich nazistów i ich pomocników bezprecedensowe w dziejach ludobójstwo. Jedynym powodem zamordowania niemal sześciu milionów dzieci, kobiet i mężczyzn było to, że urodzili się Żydami. Było to wydarzenie, które nie tylko wpłynęło na bieg historii współczesnej, ale odcisnęło piętno na kulturze europejskiej i nadało nowy kierunek refleksji o człowieku jako istocie społecznej i jego naturze. Los, jaki ludzie zgotowali ludziom, z trudem poddaje się racjonalnemu opisowi. Wielu badaczy wskazuje na trudności, a nawet niemożność opisania i zanalizowania doświadczenia, które było udziałem Żydów w latach II wojny światowej. Jedni twierdzą, że „Holokaustu nie można odmalować, opisać ani wyrazić, tę rolę może spełnić jedynie milczenie”¹. Inni, że „choć coś takiego się zdarzyło, trudno to ogarnąć wyobraźnią”². A mimo to ten skrajny przypadek ludobójstwa stał się przedmiotem refleksji teologów i filozofów. Jest obiektem badań historyków, politologów, socjologów oraz przedstawicieli innych nauk społecznych i humanistycznych. Do dziś jest tematem artystycznej wypowiedzi wielu malarzy, rzeźbiarzy, filmowców, pisarzy i poetów. Jest także zagadnieniem rozważanym przez pedagogów i ważnym tematem nauczanym w czasie szkolnych lekcji. Na edukacyjny walor nauczania o Zagładzie wskazywano już wielokrotnie³. W Polsce temat Zagłady omawiany jest na lekcjach języka polskiego i historii. Od 1999 roku jest obowiązkowym elementem nauczania na poziomie gimnazjum, a od 2001 roku także szkół ponadgimnazjalnych. Obecnie zagadnienia związane z Zagładą są przedstawiane w gimnazjum na lekcjach wiedzy o społeczeństwie i języka polskiego oraz w szkołach ponadgimnazjalnych dodatkowo w ramach lekcji historii. Ministerstwo Edukacji Narodowej rekomenduje nauczycielom program nauczania o Zagładzie na lekcjach przedmiotów humanistycznych⁴, a uczniom książkę pomocniczą do nauczania historii w całości poświęconą genezie i przebiegowi Zagłady⁵.

Celem lekcji jest przybliżenie uczniom problematyki Holokaustu, zwrócenie uwagi na uniwersalne znaczenie tego wydarzenia w dziejach najnowszych, jego specyfikę i wyjątkowość oraz konsekwencje. Uznano, że Zagłada była jednym z najważniejszych wydarzeń formujących dwudziestowieczną historię nie tylko Polski, ale Europy i świata. Zauważono, że nauczanie o zagładzie Żydów to nie tylko przekazywanie uczniom wiedzy o wydarzeniach sprzed ponad półwiecza, ale także zadanie wychowawcze i wyzwanie moralne. Edukacja o Zagładzie stwarza bowiem okazję do dyskusji na temat cech demokratycznego społeczeństwa i ich zagrożeń; ludzkich postaw i ich uwarunkowań; podstawowych wartości w życiu człowieka i społeczeństwa i ich antynomii: dobra–zła, miłości–nienawiści, tolerancji–dyskryminacji, odwagi–tchórzostwa i innych⁶. O Zagładzie uczymy w kontekście walki z rasizmem, antysemityzmem i ksenofobią. Sądzimy, że edukacja na ten trudny temat może być dobrym sposobem do kształtowania postaw tolerancji, otwartości, a także odpowiedzialności względem przyszłości.

* * *

Wybór źródeł do nauczania o zagładzie Żydów na okupowanych ziemiach polskich ma stanowić pomoc dydaktyczną dla nauczycieli i uczniów, którzy podejmują tę problematykę na lekcjach przedmiotów humanistycznych. Wobec rosnącego zainteresowania tematem, co od kilku lat znajduje wyraz w rosnącej liczbie prezentacji maturalnych z języka polskiego poświęconych różnym aspektom zagłady Żydów, wydanie zestawu tekstów źródłowych wydaje się nie tylko celowe, ale i konieczne.

Wybór źródeł skierowany jest również do szerokiego kręgu odbiorców interesujących się historią najnowszą. Może on służyć zainteresowanym do pogłębienia własnej wiedzy na temat wydarzeń związanych z Zagładą, a przez to przyczynić się do lepszego zrozumienia tego, co wydarzyło się w sercu Europy w połowie XX wieku. Zamieszczone w tomie teksty są zgrupowane w jedenastu rozdziałach. Opisują one genezę, przebieg i konsekwencje Holokaustu. W pierwszym rozdziale zaprezentowano źródła dotyczące ideologii nazizmu oraz dokumentujące pierwsze prześladowania Żydów w Niemczech. W rozdziale drugim można znaleźć źródła dokumentujące relacje polsko-żydowskie przed wybuchem II wojny światowej. Uważamy za celowe ukazanie postaw Polaków wobec Żydów w tym okresie oraz zwrócenie uwagi na ich ciągłość w czasach Zagłady, a także szczególną podatność części społeczeństwa polskiego na wpływy nazistowskiej propagandy antysemickiej. Rozdział trzeci zawiera źródła dotyczące pierwszego etapu Zagłady realizowanego już w warunkach wojennych. Mówią one o pierwszych represjach i prześladowaniach ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich, o przesiedleniach i tworzeniu gett. Tu także znalazły swe miejsce źródła dokumentujące obowiązek pracy przymusowej ludności żydowskiej oraz warunki życia w „dzielnicach zamkniętych”. Kolejny etap eksterminacji polskich Żydów jest ukazany poprzez źródła zgrupowane w rozdziale zatytułowanym „Decydujące miesiące. Czerwiec–grudzień 1941”. Według ustaleń historyków to właśnie w tym okresie w najwyższych kręgach władzy partyjno-państwowej III Rzeszy zapadła decyzja o Endlösung der Judenfrage⁷. Zamieszczono tu dokumenty ukazujące proces podejmowania decyzji o „ostatecznym rozwiązaniu” oraz informujące o pierwszych masowych mordach na ludności żydowskiej, przeprowadzanych latem i jesienią 1941 roku przez członków Einsatzgruppen na Wschodzie. W części tej znalazły się też świadectwa omawiające antyżydowskie wystąpienia ludności cywilnej w tzw. pasie ziemi niczyjej, który powstał latem 1941 roku na terenach do tej pory okupowanych przez ZSRR, a jeszcze niezajętych przez armię niemiecką. Następny rozdział jest w całości poświęcony realizacji masowej eksterminacji Żydów na ziemiach polskich. Wyodrębniono tu trzy podrozdziały, w których poprzez źródła ukazano ten proces na polskich ziemiach wcielonych do Rzeszy, w Generalnym Gubernatorstwie i Okręgu Białystok, gdzie realizacji planu masowego uśmiercania Żydów nadano nazwę Aktion Reinhardt⁸. W osobnym podrozdziale zamieszczono źródła mówiące o największym ośrodku zagłady, jaki Niemcy utworzyli w okupowanej Europie – KL Auschwitz-Birkenau. Dwa kolejne rozdziały poświęcono żydowskiemu ruchowi oporu oraz postawom społeczeństwa polskiego wobec prześladowań i zagłady Żydów. Rozdział ósmy dotyczy lat 1943–1945. Zaprezentowano tu źródła, które ukazują losy ukrywających się Żydów oraz tych nielicznych, którzy po Aktion Reinhardt byli jeszcze w obozach pracy i koncentracyjnych, w jedynym getcie, które przetrwało do 1944 roku (Łódź), bądź doczekali wyzwolenia w innych okolicznościach i warunkach. Rozdział dziewiąty zawiera teksty ukazujące skutki niemieckiego ludobójstwa na ludności żydowskiej, odnoszą się one do bezpośrednich skutków Holokaustu. Mówią o stratach demograficznych wśród Żydów polskich, o kondycji fizycznej i duchowej tych naprawdę nielicznych, którzy ocaleli, ale i o nastrojach oraz postawach wśród samych Polaków wobec ocalałych, a także o powojennych rozliczeniach zbrodniarzy wojennych. Teksty dokumentów międzynarodowych oraz wypowiedzi polityków, naukowców czy duchownych, a więc ludzi cieszących się powszechnym autorytetem, które odnoszą się bezpośrednio do Zagłady, znalazły się w rozdziale zatytułowanym „Wyzwania współczesności”. Warto podkreślić, że Holokaust nie jest li tylko zagadnieniem historycznym. Poprzez zamieszczenie współczesnych wypowiedzi i odniesienia do problemów dzisiejszego świata chcemy zwrócić uwagę na unikatowe, a jednocześnie uniwersalne znaczenie tego bezprecedensowego wydarzenia w dziejach.

* * *

Przy wyborze tekstów kierowano się przede wszystkim ich wartością dydaktyczną. Szczególną uwagę zwrócono na taki ich dobór, aby ich różnorodność korelowała z programem kształcenia na poszczególnych poziomach nauczania. Ma to istotne znaczenie nie tylko dla nauczycieli planujących lekcje, ale dla twórców programów i podręczników do nauczania historii, wiedzy o społeczeństwie i języka polskiego. Prezentowane w tomie źródła zostały pogrupowane w zagadnienia, które są zgodne z obowiązującą podstawą programową kształcenia ogólnego oraz z zatwierdzonym przez ministra edukacji narodowej do użytku szkolnego programem nauczania o Holokauście, jak też z zaleceniami polsko-izraelskiej komisji podręcznikowej⁹. Zastosowany w publikacji układ tekstów źródłowych odpowiada porządkowi chronologiczno-rzeczowemu. Zasadniczo jest on także zgodny z przyjętym przez The Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Remembrance, and Research porządkiem prezentowania i opisywania zagadnień związanych z Zagładą¹⁰.

Przy wyborze tekstów źródłowych kierowano się ponadto następującymi kryteriami:

– Możliwości przyswojenia treści przez uczniów. Źródła szczególnie trudne w interpretacji lub zawierające drastyczne opisy zostały zaopatrzone znakiem graficznym (T). O ich wykorzystaniu powinien zadecydować sam nauczyciel, biorąc pod uwagę wiek uczniów, ich przygotowanie emocjonalne i merytoryczne do pracy z takim tekstem.

– Okoliczności powstania tekstu, a w szczególności jego autor. Wśród prezentowanych znalazły się źródła ukazujące różne aspekty Zagłady z punktu widzenia ofiary, sprawcy oraz świadka wydarzeń.

– Czas powstania źródła. Większość zamieszczonych tekstów pochodzi z czasów Zagłady. Są to więc teksty, które powstawały „tu i teraz”. Zawierają one często oprócz informacji historycznych refleksje i przemyślenia ich autorów na temat bieżących wydarzeń. Pozwalają czytelnikowi wniknąć w atmosferę tamtych wydarzeń, poznać ówczesny system wartości wyznawanych przez ich twórców. Jest to szczególnie istotne przy obcowaniu z tekstami ofiar Zagłady. Ma też duże znaczenie w edukacji o Zagładzie, która z uwagi na swe cele powinna odwoływać się właśnie do empatii z ofiarami.

– Wartość informacyjna. Teksty zostały tak dobrane, aby ukazać w miarę wyczerpujący obraz Zagłady poprzez wiele, czasem bardzo szczegółowych, faktów. Zamieszczono teksty bardzo ważne i powszechnie znane oraz takie, które nie były dotychczas wykorzystywane w nauczaniu. Uczniowie mogą znaleźć w nich odpowiedzi na wiele nurtujących ich pytań. Jednocześnie teksty są na tyle różnorodne, a w niektórych przypadkach trudne do jednoznacznej interpretacji, że prowokują do dyskusji i stawiania nowych pytań.

– Geografia Zagłady. Zamieszczono źródła dotyczące różnych aspektów Zagłady dokonującej się zarówno w dużych ośrodkach miejskich (Warszawa, Łódź), jak i prowincjonalnych małych miastach, miasteczkach czy wsiach, na terytoriach okupowanej centralnej Polski oraz jej Kresach Wschodnich.

Integralną częścią książki jest umieszczony w ostatnim rozdziale obszerny wybór tekstów literackich (proza, poezja), nawiązujących do wydarzeń sprzed dziesięcioleci. Starano się wybrać teksty ważne i literacko wartościowe. Wzbogacą one przede wszystkim warsztat pracy nauczyciela polonisty i ucznia zainteresowanego literaturą. Na końcu publikacji znajduje się słownik terminów i pojęć oraz kalendarium wydarzeń. Mogą być one pomocne przy osadzaniu faktów czy zjawisk, o których mowa w tekstach, w szerszym kontekście historycznym. Informacje biograficzne o wielu wymienionych w tekstach postaciach znajdują się w przypisach, zawsze w miejscu pierwszego przytoczenia danego nazwiska. Odszukanie odpowiedniej strony w książce umożliwiają zamieszczone na końcu indeksy osobowy i geograficzny.

Wraz z wyborem źródeł publikujemy zeszyt z ćwiczeniami. Jest on adresowany do nauczycieli uczących przede wszystkim w szkołach ponadgimnazjalnych, ale także – zwłaszcza część poświęcona ćwiczeniom z tekstami literackimi – w gimnazjach. Znajdują się w nim propozycje krótkich ćwiczeń z użyciem konkretnych tekstów źródłowych zamieszczonych w tej publikacji. Proponowane ćwiczenia można przeprowadzić z uczniami podczas szkolnych lekcji historii, wiedzy o społeczeństwie i języka polskiego.

Niniejsza publikacja zapewne nigdy by nie powstała, gdyby nie grono wspaniałych osób z Centrum Badań nad Zagładą Żydów przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie. Nie tylko inspirowały mnie one do pracy, ale i wspierały swą życzliwością, pomocą i wiedzą merytoryczną. Tą drogą chciałbym wyrazić swą wdzięczność i podziękować Alinie Skibińskiej i Jakubowi Petelewiczowi za olbrzymi wkład pracy w wyszukiwanie tekstów, sugestie dotyczące kompozycji książki, prace redakcyjne, a także za dyscyplinowanie mnie w dotrzymywaniu terminów na kolejnych etapach jej powstawania. Chciałbym też podziękować Pani Lucynie Tych, prof. Feliksowi Tychowi, dr. Dariuszowi Libionce i dr. hab. Andrzejowi Żbikowskiemu za wiele cennych i krytycznych uwag dotyczących wyboru źródeł. Gorące słowa podziękowania kieruję również w stronę dr hab. Barbary Engelking i dr. Jacka Leociaka, których opiekuńczy duch czuwał nade mną przez cały czas pracy nad książką. Dziękuję Wiesi Młynarczyk za odwagę i trud przygotowania rozdziału literackiego do książki, który wzbogaca i dopełnia całość. Dziękuję wszystkim, których życzliwość i zainteresowanie pracą okazały się tak bardzo pomocne.

Warszawa, 10 sierpnia 2009 roku

Robert SzuchtaSpis tekstów źródłowych

I. Nazizm i III Rzesza
A. Ideologia

16 września 1919, Monachium – Adolf Hitler o celach nowoczesnego antysemityzmu (fragment listu) • 35

24 lutego 1920, Monachium – Program Niemieckiej Partii Robotniczej (DAP) (fragmenty) • 35

1925 – Poglądy Adolfa Hitlera na temat rasy (fragmenty Mein Kampf) • 37

1933 – Sebastian Haffner o zmianach zachodzących w społeczeństwie niemieckim po przejęciu władzy przez nazistów (fragmenty) • 40

15 września 1935, Norymberga – Rasistowska ustawa o ochronie niemieckiej krwi i honoru niemieckiego • 43

1935 – Wychowanie w duchu ideologii nazistowskiej – zadania z podręcznika do matematyki autorstwa Adolfa Bornera • 45

1937 – Hasła-tematy lekcji dla szkół niemieckich stopnia średniego • 45

30 stycznia 1939, Berlin – Przemówienie Adolfa Hitlera w Reichstagu oskarżające Żydów o wywołanie przyszłej wojny i zapowiadające eksterminację narodu żydowskiego (fragment) • 46

B. Prześladowania

1 kwietnia 1933, Baden-Baden – Relacja z zajść antyżydowskich widzianych przez pięcioletniego wówczas Gerharda Durlachera (fragmenty) • 53

3 kwietnia 1933, Berlin – Protokół spisany przez urzędnika Konsulatu Generalnego RP informujący o akcji antyżydowskiej w Berlinie 1 kwietnia 1933 roku • 54

Maj 1933, Wrocław – Fragmenty dziennika Waltera Tauska dotyczące palenia książek i dyskryminacji dzieci żydowskich w szkołach • 55

Maj 1933, Królewiec – Relacja Bernarda Singera o antyżydowskich wystąpieniach w Królewcu • 56

5 października 1938, Wiedeń – Pierwsze próby wydalenia Żydów podjęte przez wiedeńską SD • 58

10 listopada 1938, Berlin – Zarządzenie Reinharda Heydricha o demonstracjach antyżydowskich • 59

Listopad 1938, Berlin – Relacja Ericha Kästnera o wydarzeniach „nocy kryształowej” • 61

1938, Akwizgran – Relacja Erica Lucasa o wydarzeniach „nocy kryształowej” w wiosce Hoengen niedaleko Akwizgranu • 62

6 grudnia 1938 – Notatki Emanuela Ringelbluma na temat uchodźców w Zbąszyniu • 63

24 stycznia 1939, Berlin – Utworzenie Centralnego Urzędu Rzeszy do spraw Emigracji Żydowskiej • 64

II. RELACJE POLSKO-ŻYDOWSKIE W PRZEDWOJENNEJ POLSCE

1932, Warszawa – Wytyczne w sprawie żydowskiej Obozu Wielkiej Polski • 73

1933, Wadowice – Artykuł nawołujący do bojkotu ekonomicznego Żydów • 76

1933 – Antysemickie hasła propagandowe z gazetki „Młody Narodowiec” • 77

5 września 1934, Częstochowa – Pismo Episkopatu Polski do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w sprawie uczniów i nauczycieli pochodzenia żydowskiego w szkołach powszechnych • 77

29 lutego 1936 – „Kwestia żydowska” w liście pasterskim kardynała Augusta Hlonda • 78

1936, Warszawa – Artykuł Zofii Kossak-Szczuckiej Najpilniejsza sprawa (fragment) • 79

1936 – Artykuł Ludwiki Wolskiej Odrzucić pałki nawołujący do zwalczania antysemityzmu • 82

Lata trzydzieste, Lwów – Wspomnienie Aharona Szeftela na temat nastrojów i zajść antyżydowskich na Politechnice Lwowskiej • 84

Lata trzydzieste, Lwów – Profesor Stanisław Grabski o „kwestii żydowskiej” na Uniwersytecie Lwowskim (fragment Pamiętników) • 86

1936, Warszawa – Artykuł Adama Próchnika Polskie stronnictwa polityczne a antysemityzm o wpływach nazizmu na poglądy antysemickie w Polsce (fragmenty) • 87

1937, Warszawa – Artykuł Tadeusza Kotarbińskiego Konieczność samoobrony potępiający antysemickie ekscesy na wyższych uczelniach (fragmenty) • 90

III. LATA 1939–1941
A. Pierwsze represje i prześladowania

8 września 1939, Kraków – Zarządzenie szefa Zarządu Cywilnego w sprawie znakowania wszystkich przedsiębiorstw należących do Żydów • 96

21 września 1939, Berlin – Telefonogram Reinharda Heydricha do dowódców grup operacyjnych Policji Bezpieczeństwa i służb bezpieczeństwa omawiający kolejne etapy i metody „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” na okupowanych ziemiach polskich • 96

Wrzesień 1939, Łowicz – Fragment relacji nieznanego autora na temat represji wobec Żydów po wkroczeniu wojsk niemieckich do Łowicza (T) • 99

Październik 1939, Szczebrzeszyn – Relacja Zygmunta Klukowskiego o znęcaniu się Niemców nad Żydami w Szczebrzeszynie • 100

Wrzesień–listopad 1939, Lublin – Fragment relacji Jankiela Grinberga na temat represji wobec Żydów po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta • 102

24 listopada 1939, Warszawa – Zarządzenie gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera o oznakowaniu Żydów • 103

29 kwietnia 1940, Kraków – Obwieszczenie starosty miejskiego w Krakowie o zakazie przebywania Żydów na Plantach, na Rynku Głównym i w Sukiennicach • 104

B. Przesiedlenia i tworzenie gett

28 października 1939, Piotrków – Obwieszczenie Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej do ludności żydowskiej miasta Piotrkowa o utworzeniu getta • 108

12 listopada 1939, Poznań – Z okólnika wyższego dowódcy SS i policji w Warthegau, Wilhelma Koppego, dotyczącego planu przesiedlenia Żydów i Polaków do Generalnego Gubernatorstwa (fragmenty) • 108

28 listopada 1939, Kraków – Rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka o ustanowieniu Rad Żydowskich (fragmenty) • 110

Grudzień 1939, Łódź – Z notatki nieznanego autora o przesiedleniu Żydów z Łodzi w końcu 1939 roku do Generalnego Gubernatorstwa (fragmenty) • 111

12 lipca 1940, Kraków – Przemówienie Hansa Franka, wygłoszone na posiedzeniu kierowników wydziałów rządu GG, o planie przesiedlenia Żydów europejskich na Madagaskar (fragment) • 111

2 października 1940, Warszawa – Zarządzenie gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera o utworzeniu getta w Warszawie (fragmenty) • 112

17 listopada 1940, Warszawa-getto – Chaim Kapłan o zamknięciu getta warszawskiego (fragment dziennika) • 113

1940 (1941?), Kraków – Anonimowy donos do starosty miasta Krakowa podpisany „Patrycjusz krakowski” • 114

20 stycznia 1941, Warszawa – Raport Waldemara Schöna, kierownika wydziału przesiedleń w urzędzie gubernatora dystryktu warszawskiego na temat celów utworzenia getta w Warszawie (fragmenty) • 115

Warszawa-getto – Relacja 15-letniej Poli Rotszyld o położeniu przesiedleńców do warszawskiego getta • 118

3 marca 1941, Kraków – Zarządzenie Otto Wächtera, gubernatora dystryktu krakowskiego o utworzeniu getta w Krakowie (fragmenty) • 119

Październik 1941, Lwów – Relacja Dawida Kahane o okolicznościach utworzenia getta we Lwowie • 120

15 października 1941, Warszawa – Rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka zabraniające ludności żydowskiej pod groźbą kary śmierci opuszczania wyznaczonych jej dzielnic mieszkaniowych (fragment) • 121

C. Praca przymusowa

26 października 1939 – Rozporządzenie generalnego gubernatora Hansa Franka w sprawie ustanowienia przymusu pracy dla ludności żydowskiej w Generalnym Gubernatorstwie • 125

23 lipca 1940, Szczebrzeszyn – Relacja Zygmunta Klukowskiego o obozach pracy dla Żydów na Zamojszczyźnie (fragment) • 125

Początek 1941, Warszawa-getto – Memoriał Rady Żydowskiej dotyczący obozów pracy zorganizowanych na Lubelszczyźnie jesienią 1940 roku dla ludności żydowskiej (fragment) • 126

Maj 1941, Warszawa-getto – Reportaż „Jefima” pt. „W obozie pracy” opublikowany w piśmie konspiracyjnym • 128

Luty–lipiec 1943 – Relacja Mordechaja Śledzika o pracy w fabryce amunicji Hasag w Skarżysku-Kamiennej (fragment) • 133

4 września 1943, Oranienburg – Pismo Maurera, kierownika grupy D II w Głównym Urzędzie Gospodarczo-Administracyjnym SS, do Rudolfa Hössa, komendanta obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, w sprawie zatrudnionych w tym obozie więźniów żydowskich • 134

D. Życie w gettach

Listopad 1940, Rembertów – List uchodźców z Kalisza znajdujących się w Rembertowie do Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Warszawie • 139

3 stycznia 1941, Warszawa – Obowiązki Żydowskiej Służby Porządkowej w Warszawie • 139

12 stycznia 1941, Żuklin – Rada Żydowska Kańczuga-Wieś, siedziba w Żuklinie, list do centrali Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie z prośbą o pomoc (fragment) • 140

22 kwietnia 1941, Warszawa – Artykuł z „Gazety Żydowskiej” zatytułowany Piękny wieczór sederowy w Domu Sierot • 141

26 czerwca 1941, Warszawa – Donos do gestapo informujący o szmuglu do getta warszawskiego • 142

Lato 1941, Warszawa – Stefan Ernest o epidemii tyfusu w getcie warszawskim (fragment dziennika) • 143

25 sierpnia 1941, Warszawa – Emanuel Ringelblum o szmuglu żywności do getta warszawskiego • 143

Sierpień 1941, Warszawa – Relacja Symchy Binem Motyla, jednego ze szmuglerów w getcie warszawskim, na temat szmuglu żywności • 144

2 września 1941, Warszawa – Półinternat przy ul. Nowolipki 25, Cyrla Zajfer odpowiada na ankietę „Jakie zaszły zmiany u mnie podczas wojny” • 145

Grudzień 1941, Warszawa – Stanisław Różycki, „Budżet szarego człowieka” (fragment dziennika) • 146

Styczeń–wrzesień 1941, Kraków – Renia Knoll o życiu codziennym w getcie (fragmenty dziennika) • 148

1941, Warszawa – Pola Rotszyld o tajnych kompletach w getcie warszawskim (fragment pamiętnika) • 151

Styczeń 1942, Warszawa – Sprawozdanie przewodniczącego Rady Żydowskiej w Warszawie za miesiąc styczeń 1942 (fragmenty) • 152

25 lutego 1942, Warszawa – „Poradnik dla gospodyń. Przepisy kuchenne” • 154

Marzec 1942, Warszawa – Schroniska dla uchodźców w getcie warszawskim (tzw. punkty) • 154

Wiosna 1942, Kowno – Pytanie do rabina Efraima Oshry w sprawie niekoszernego jedzenia przed zbliżającym się świętem Pesach • 158

1942, Bodzentyn – Dawid Rubinowicz o zabraniu ojca do obozu pracy (fragmenty pamiętnika) • 159

29 maja 1942, Warszawa – Rachela Auerbach o dzieciach w warszawskim getcie • 161

1940–1942, Jędrzejów – Listy od rodziny i znajomych do Kiwy Prajsa we Francji (fragmenty) • 162

1941–1942, Radomsko – Miriam Chaszczewacka o życiu młodzieży w getcie (fragmenty dziennika) • 165

1942, Wilno – Aleksandra Sołowiejczyk-Guter o życiu w getcie (fragment pamiętnika) • 168

1941–1942, Kazimierz Dolny – Listy Delegatury ŻSS w Kazimierzu Dolnym do centrali Żydowskiej Samopomocy Społecznej w Krakowie z prośbą o pomoc (fragmenty) • 168

IV. Decydujące miesiące czerwiec–grudzień 1941 rOKU
A. Niemieckie plany

31 lipca 1941, Berlin – Rozkaz Hermanna Göringa do szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy Reinharda Heydricha, nakazujący mu opracowanie generalnego planu „rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie” • 175

16 grudnia 1941, Kraków – Protokół posiedzenia rządu Generalnego Gubernatorstwa w sprawie polityki wobec Żydów i planów ich całkowitej eksterminacji (fragmenty) • 175

20 stycznia 1942, Berlin-Wannsee – Protokół konferencji w Wannsee • 178

B. Pogromy

29 czerwca 1941 – Rozkaz Reinharda Heydricha nr 1 do dowódców Einsatzgruppen w sprawie tzw. akcji samooczyszczających i roli, jaką w ich trakcie mają odgrywać niemieckie formacje wojskowe i policyjne (fragment) • 188

1 lipca 1941 – Rozkaz Reinharda Heydricha nr 2 do dowódców Einsatzgruppen o wciąganiu Polaków do akcji antyżydowskich na zajmowanych terenach wschodniej Polski (fragment) • 188

Czerwiec 1941, Lwów – Alma Heczkowa, „Mój pamiętnik” – relacja na temat pogromu (T) • 189

7 lipca 1941, Radziłów – Relacja Chany Finkelsztejn o wystąpieniach antyżydowskich w Radziłowie złożona w Białymstoku 12 października 1945 roku • 193

28 stycznia 1949, Białystok – Pismo Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Białymstoku do PUBP w Łomży z załączoną relacją Szmula Wasersztejna o zbrodni na ludności żydowskiej w Jedwabnem (fragment) (T) • 194

C. Wojna na Wschodzie, Einsatzgruppen

30 marca 1941, Berlin – Przemówienie Adolfa Hitlera w Kancelarii Rzeszy do 250 oficerów niemieckich na temat planowanej wojny z ZSRR (fragment) • 201

11 lipca 1941 – Tajny rozkaz pułkownika Maxa Montuy z Centralnego Pułku Policji o sposobie organizowania masowych mordów ludności żydowskiej • 201

Lipiec 1941, Ponary – Fragmenty „Dziennika” Kazimierza Sakowicza dotyczące masowych rozstrzeliwań Żydów wileńskich w Ponarach (T) • 202

Lipiec–wrzesień 1941, Wilno – Relacja 22-letniej chalucki, najprawdopodobniej Racheli Zilberberg, dotycząca sytuacji Żydów w Wilnie na początku okupacji niemieckiej, w tym o masowych mordach w Ponarach, spisana przez rabina Szymona Huberbanda w getcie warszawskim na początku 1942 roku (fragmenty) • 204

19 września 1941, Żytomierz – Raport majora Röslera, dowódcy 528 pułku policji niemieckiej „Środek”, złożony 3 stycznia 1942 roku dowódcy 9 Armii generałowi Schniewindtowi na temat masowych rozstrzeliwań ludności żydowskiej w okolicach Żytomierza (fragmenty) (T) • 206

1941, Kowno – Raport z działalności dowódcy Einsatzkommando 3 SS-Standartenführera Karla Jägera za okres 2 lipca–1 grudnia 1941 roku (fragmenty) (T) • 207

5 października 1942, Dubno – Relacja niemieckiego inżyniera budowlanego Hermanna Friedricha Gräbe dotycząca masowych egzekucji Żydów w Dubnie na Wołyniu (fragmenty) (T) • 210

V. MASOWA EKSTERMINACJA
A. Ziemie wcielone do Rzeszy

16 lipca 1941, Poznań – Notatka wraz z pismem przewodnim SS-Sturmbannführera Rolfa-Heinza Höppnera do Adolfa Eichmanna w sprawie projektów rozwiązania „kwestii żydowskiej” • 216

17 listopada 1941, Kazimierz Biskupi pod Koninem – Zeznanie Mieczysława Sękiewicza na temat masowego mordu Żydów w Kazimierzu Biskupim pod Koninem, złożone 27 października 1945 roku (fragmenty protokołu zeznania) (T) • 217

Styczeń 1942 – Relacja „Szlamka” pt. „Świadectwo przymusowego grabarza…” o obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (T) • 220

21 stycznia 1942, Grabów-getto – List rabina Jakuba Szulmana do krewnych w getcie warszawskim donoszący o masowym mordowaniu Żydów • 226

Kwiecień 1942, Warszawa-getto – Raport Hersza Wassera pt. „Wypadki chełmińskie” adresowany do Aleksandra Kamińskiego i opublikowany w „Biuletynie Oneg Szabat” (fragmenty) • 228

4 września 1942, Litzmannstadt-getto – Przemówienie Chaima Rumkowskiego, wygłoszone do mieszkańców getta łódzkiego na temat wykonania nakazu dostarczenia na „przesiedlenie” 20 tysięcy dzieci i starców (fragmenty) (T) • 230

Wrzesień 1942, Litzmannstadt-getto – Relacja Dawida Sierakowiaka o akcji selekcyjnej dzieci i ludzi starych w getcie łódzkim i o zabraniu jego matki (fragment „Dziennika”) (T) • 232

Marzec 1943 – List Artura Greisera do Heinricha Himmlera o zasługującym na uznanie zachowaniu członków komanda specjalnego Lange z obozu zagłady Chełmno nad Nerem • 236

1 grudnia 1944 – Tekst kartki – odezwy grupy osób zamordowanych w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem • 237

B. Akcja Reinhardt w GG i Okręgu Białystok

17 marca 1942, Lublin – Notatka Fritza Reutera, referenta do spraw przesiedleń urzędu gubernatora dystryktu lubelskiego z rozmowy z późniejszym szefem sztabu Akcji Reinhardt Hermannem Höfle na temat konieczności przeprowadzania selekcji przywożonych z zachodu Żydów do getta tranzytowego w Piaskach na Lubelszczyźnie • 240

29 marca 1942, Lublin – List niezidentyfikowanego Daniela do siostry w getcie warszawskim o akcji likwidacyjnej w Lublinie • 241

29 marca 1942, Opole Lubelskie – List Pesacha Goldbauma do brata Josefa Goldbauma w getcie warszawskim o przesiedleniu Żydów z Kazimierza Dolnego do Opola • 242

Kwiecień 1942, Lublin – Raport Komendy Okręgu do Komendy Głównej AK o sytuacji politycznej. Załącznik dotyczący obozu zagłady w Bełżcu • 243

30 kwietnia 1942, Warszawa – Informacja o zagładzie Żydów na ziemiach polskich w „Biuletynie Informacyjnym” • 245

11 maja 1942, Warszawa – List Bundu w Polsce do rządu polskiego w Londynie w sprawie zagłady ludności żydowskiej w Polsce i potrzeby zastosowania przez rządy państw sprzymierzonych polityki odwetu wobec obywateli niemieckich • 248

10 czerwca 1942, Warszawa – Zapiski Emanuela Ringelbluma na temat świadomości zagłady ludności żydowskiej w warszawskim getcie (fragmenty) • 251

18 lipca 1942, Lublin – Formularz zobowiązania podpisywanego przez członków formacji używanych do mordowania Żydów w Generalnym Gubernatorstwie o zachowaniu tajemnicy • 252

19 lipca 1942, Lublin – Rozkaz Heinricha Himmlera do wyższego dowódcy SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedricha Wilhelma Krügera ustalający ostateczny termin zakończenia wysiedlenia ludności żydowskiej z Generalnego Gubernatorstwa • 253

23 lipca 1942, Warszawa – Ostatni list Adama Czerniakowa do Zarządu Gminy Żydowskiej w getcie warszawskim • 254

24 lipca 1942, Warszawa – Obwieszczenie Rady Żydowskiej dementujące, na rozkaz niemiecki, krążące wśród ludności getta pogłoski na temat tzw. przesiedlenia na tereny wschodnie • 255

29 lipca 1942, Warszawa – Obwieszczenie kierownika Służby Porządkowej do mieszkańców getta, wzywające do dobrowolnego zgłaszania się na Umschlagplatz, za nagrodą w postaci żywności • 255

5 (6) sierpnia 1942, Warszawa – Relacja Nachuma Remby o przemarszu na Umschlagplatz Janusza Korczaka wraz z dziećmi • 256

Lipiec–sierpień 1942, Warszawa – Relacja Marka Edelmana na temat akcji wysiedleńczej z getta warszawskiego (fragment) • 257

18 sierpnia 1942, Bełżec – Oświadczenie byłego Obersturmführera SS Kurta Gersteina dotyczące zagłady ludności żydowskiej w Bełżcu, złożone w dniu 4 maja 1945 roku (T) • 260

Relacja Rudolfa Redera dotycząca zagłady ludności żydowskiej w Bełżcu (T) • 261

Relacja Tomasza Blatta o obozie zagłady w Sobiborze (fragment wspomnień) (T) • 264

19 sierpnia 1942, Otwock – Likwidacja getta w Otwocku pod Warszawą w relacji policjanta żydowskiego Calka Perechodnika (fragmenty wspomnień) (T) • 268

21–22 sierpnia 1942, Siedlce – Relacja żołnierza Wehrmachtu Huberta Pfocha o przebiegu akcji deportacji Żydów z siedleckiego getta do ośrodka zagłady w Treblince (fragmenty dziennika) (T) • 273

Marzec–sierpień 1942, Lwów – Relacja Dawida Kahane z przebiegu akcji wysiedleńczych w getcie lwowskim w marcu i sierpniu 1942 roku (fragmenty) • 274

21 września 1942, Kraków – Rozkład jazdy pociągu nr 587 kursującego w dystrykcie radomskim na trasie do Treblinki • 277

22 września 1942, Warszawa – List malarki Geni (Geli) Seksztajn-Lichtensztajn do Hirszela, jednego z kierowników fabryki Bernharda Hallmanna, z prośbą o tzw. numerek życia • 278

26 września 1942, Biała Podlaska – Telefonogram nadany przez starostwo do burmistrza Białej Podlaskiej o wysiedleniu Żydów z miasta • 279

Marzec–październik 1942, Szczebrzeszyn – Relacja Zygmunta Klukowskiego o akcjach wysiedleńczych na Lubelszczyźnie, w tym w Szczebrzeszynie w 1942 roku (fragment dziennika) (T) • 280

Ośrodek zagłady w Treblince w relacji Samuela Willenberga (fragment wspomnień) (T) • 289

25 października 1942, Warszawa – Relacja Jakuba Rabinowicza, zbiega z obozu zagłady w Treblince • 291

30 czerwca 1943 – Raport Friedricha Katzmanna „Rozwiązanie kwestii żydowskiej w dystrykcie Galicja” (fragment) • 292

16 maja 1943, Warszawa – Raport Jürgena Stroopa o likwidacji getta warszawskiego (fragmenty) • 294

24 maja 1943, Warszawa – Raport Jürgena Stroopa dla Krügera zawierający bilans wielkiej akcji likwidacji getta w Warszawie (fragmenty) • 297

4 października 1943, Poznań – Przemówienie Heinricha Himmlera do Gruppenführerów SS (fragmenty) • 298

4 listopada 1943, Triest – List Odilo Globocnika do Heinricha Himmlera w sprawie odznaczenia żołnierzy biorących udział w Akcji Reinhardt w Generalnym Gubernatorstwie • 299

30 listopada 1943 – List Heinricha Himmlera do Odilo Globocnika • 300

15 grudnia 1943, Lublin – Tymczasowe sprawozdanie końcowe kasy Akcji Reinhardt na dzień 15 grudnia 1943 roku • 301

16 sierpnia 1947 – Zeznania szefa krematorium w obozie na Majdanku Ericha Muhsfeldta na temat Operacji Erntefest (fragment) (T) • 304

Relacja Ludwiki Fiszerowej, uciekinierki z masowego grobu, o likwidacji obozu w Poniatowej na Lubelszczyźnie w ramach Operacji Erntefest (T) • 308

C. Auschwitz-Birkenau

Lato 1941, Berlin – Rozkaz Heinricha Himmlera dla komendanta obozu koncentracyjnego KL-Auschwitz Rudolfa Hössa o przeznaczeniu obozu oświęcimskiego do „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (fragment relacji Rudolfa Hössa) • 322

Relacja Rudolfa Hössa o przebiegu akcji Zagłady w Auschwitz--Birkenau, złożona w czasie procesu w listopadzie 1946 roku (fragment) (T) • 323

Relacja Pesacha Bursztejna na temat procesu uśmiercania w komorach gazowych w Birkenau (fragment) (T) • 325

Fragment relacji Hirscha Taubera na temat zadań Sonderkommando w KL Auschwitz-Birkenau (T) • 326

Rudolf Höss o lojalności wobec przełożonych w trakcie realizacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w Auschwitz-Birkenau (fragment autobiografii) • 326

Sierpień–listopad 1942, KL Auschwitz-Birkenau – Fragmenty dziennika lekarza obozowego KL Auschwitz-Birkenau SS-Obersturmführera Johanna Paula Kremera • 327

Relacja Zofii Minc o pobycie w obozie Auschwitz-Birkenau i innych obozach koncentracyjnych, złożona w 1947 roku w sierocińcu dla dzieci żydowskich • 330

Relacja Szlomy Rubinsztajna o warunkach transportu do obozu KL Auschwitz-Birkenau, selekcji i umieszczeniu w baraku (fragmenty) • 334

VI. WOBEC ZAGŁADY – ŻYDOWSKI RUCH OPORU

12 maja 1942, Warszawa – Cywilna konspiracja w getcie warszawskim w opinii Emanuela Ringelbluma • 343

3 sierpnia 1942, Warszawa – Testament Dawida Grabera (fragmenty) • 343

Sierpień 1942, Kraków – Tekst przysięgi Bojowej Organizacji Żydowskiej Młodzieży Chalucowej • 345

Styczeń 1943, Warszawa – Odezwa Żydowskiej Organizacji Bojowej nawołująca do walki zbrojnej • 346

Styczeń 1943, Warszawa – Odezwa Żydowskiego Związku Wojskowego wzywająca do walki zbrojnej • 347

13 stycznia 1943, Warszawa – Radiowa depesza tajnego Żydowskiego Komitetu Narodowego do Światowego Kongresu Żydowskiego w USA • 348

Styczeń 1943, Warszawa – Emanuel Ringelblum o powstaniu i pracach konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawskiego „Oneg Szabat” (fragmenty) • 349

13 marca 1943, Warszawa – List Mordechaja Anielewicza do KG AK i Delegatury RP na Kraj w sprawie broni oraz o samoobronie marcowej • 352

23 kwietnia 1943, Warszawa – Apel Żydowskiej Organizacji Bojowej skierowany do Polaków w czasie powstania w getcie warszawskim • 353

23 kwietnia 1943, Warszawa – List Mordechaja Anielewicza do Icchaka Cukiermana o pierwszych walkach w getcie • 354

29 kwietnia 1943, Warszawa – Artykuł wstępny w „Biuletynie Informacyjnym” na temat walk w getcie warszawskim • 355

Kwiecień–maj 1943, Warszawa – Marek Edelman o powstaniu w getcie warszawskim (fragmenty) • 356

1942–1943, Warszawa, Londyn – Jan Karski o pobycie w getcie warszawskim, rozmowach z liderami żydowskimi oraz późniejszych spotkaniach ze Szmulem Zygielbojmem (fragment Tajnego państwa) • 360

11 maja 1943, Londyn – List pożegnalny Szmula Zygielbojma wysłany przed samobójczą śmiercią na ręce prezydenta i premiera RP • 370

2 sierpnia 1943, Treblinka – Relacja Jankiela Wiernika o zbrojnym buncie więźniów i ucieczce z ośrodka zagłady w Treblince • 372

14 października 1943, Sobibór – Relacja Aizyka Rottenberga z Włodawy o zbrojnym buncie więźniów i ucieczce z ośrodka zagłady w Sobiborze • 374

1943, Białystok – Relacja Chai Grossman na temat organizacji ruchu oporu oraz powstania w getcie białostockim (fragmenty) • 375

1941–1943, Wilno i okolice – Fragment relacji Gerszona Glezera na temat konspiracji i powstania w getcie wileńskim oraz późniejszej walki partyzanckiej • 380

6 września 1944, Auschwitz-Birkenau – Notatki Załmena Gradowskiego, członka Sonderkommando w Birkenau • 381

VII. POLACY WOBEC PRZEŚLADOWANIA I ZAGŁADY ŻYDÓW

Zima 1939–1940 – Raport Jana Karskiego (fragment) (T) • 390

25 września 1941 – Depesza nr 354 Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej gen. bryg. Stefana Roweckiego „Kaliny” do Naczelnego Wodza gen. broni Władysława Sikorskiego „Strażnicy” o antysemickich nastrojach panujących wśród społeczeństwa polskiego • 397

1 sierpnia 1942, Warszawa – Polska Partia Robotnicza wzywa Żydów do oporu, a Polaków do solidarności z nimi – artykuł z prasy konspiracyjnej • 398

Sierpień 1942, Warszawa – Odezwa „Protest!” konspiracyjnego Frontu Odrodzenia Polski pióra Zofii Kossak-Szczuckiej (T) • 398

Sierpień 1942, Otwock – Rabunek mienia Żydów po likwidacji getta w Otwocku pod Warszawą w relacji policjanta żydowskiego Calka Perechodnika (fragmenty wspomnień) • 400

17 września 1942 – Oświadczenie protestacyjne Kierownictwa Walki Cywilnej w sprawie masowego mordu dokonywanego przez Niemców na Żydach • 402

1942, Ceranów na Podlasiu – Relacja Józefa Górskiego na temat jego stosunku do zagłady Żydów (fragment wspomnień) • 403

12 grudnia 1942, Londyn–Moskwa–Waszyngton – Deklaracja 12 państw sprzymierzonych w sprawie odpowiedzialności za zagładę Żydów • 404

29 grudnia 1942 – Pismo Tymczasowego Prezydium Rady Pomocy Żydom do Pełnomocnika Rządu na Kraj dotyczące celów, struktury i dezyderatów Rady Pomocy Żydom • 405

2 stycznia 1943, Londyn – Telegram prezydenta RP Władysława Raczkiewicza do papieża Piusa XII z prośbą o potępienie terroru wobec Żydów i Polaków • 407

Kwiecień 1943 – Zapis z dziennika Jarosława Iwaszkiewicza dotyczący ratowania małżeństwa Muszkatów • 408

7 maja 1943, Warszawa – Artykuł Opór ghetta we właściwym świetle na łamach konspiracyjnej „Polskiej Informacji Prasowej” Grupy Szańca • 411

7 maja 1943, Kraków – Artykuł Zwalczajmy szantaż na łamach konspiracyjnego „Wolność – organ PPS” (WRN) potępiający szantażystów i obojętność wobec Żydów oraz wzywający do pomocy ukrywającym się (fragment) • 412

14 maja 1943, Warszawa – Artykuł Aurelii Wyleżyńskiej Gloria victis! na łamach konspiracyjnego „Nowego Dnia” • 413

23 lipca 1943 – „Sprawa żydowska” – fragment sprawozdania Sekcji Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu RP na Kraj • 414

7 września 1943, Warszawa – Obwieszczenie urzędowe Kierownictwa Walki Podziemnej o wykonaniu wyroku śmierci za wydawanie Żydów w ręce policji niemieckiej • 416

26 listopada 1943 – List komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej Icchaka Cukiermana do dowódcy Armii Krajowej gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” w sprawie współpracy AK z ŻOB (fragmenty) • 417

Koniec 1944 lub początek 1945 – Sprawozdanie Henryka Wolińskiego z działalności kierowanego przez niego referatu spraw żydowskich w BIP KG AK (fragmenty) • 419

Emanuel Ringelblum, „Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej” (fragmenty) • 422

Warszawa – Fragment „Dziennika” Leona Guza o obojętności wielu Polaków wobec losu Żydów • 424

Warszawa – Relacja Ireny Sendlerowej („Jolanty”) na temat ratowania dzieci żydowskich • 425

Staszów – Relacja Marii Szczecińskiej o ukrywaniu przez nią czternastu Żydów ze Staszowa • 428

VIII. LATA 1943–1945

12 maja 1943, Warszawa – Pismo Rady Pomocy Żydom do ministra opieki społecznej rządu polskiego w Londynie w sprawie funduszy koniecznych do akcji ratowania Żydów • 434

1943, Warszawa – Aleksandra Sołowiejczyk-Guter o życiu w ukryciu (fragmenty dziennika) • 435

1943–1944, Lwów – Rózia Basseches-Wagnerowa o losie ukrywających się Żydów (fragment dziennika) • 436

1943–1944 – Relacja Feigi Pfeffer o życiu w leśnym obozie w okolicach Lwowa (fragmenty) • 438

25 maja 1944, Warszawa – Sprawozdanie skierowane na ręce premiera Rządu RP Stanisława Mikołajczyka przez Witolda Bieńkowskiego „Kalskiego” (fragment) • 440

7 sierpnia 1944, Litzmannstadt-getto – Przemówienie wygłoszone przez szefa niemieckiego Zarządu Getta Hansa Biebowa do mieszkańców getta • 443

Styczeń–kwiecień 1945 – Fragment relacji Henryka Hersteina dotyczący ewakuacji obozów KL Auschwitz oraz Buchenwald i tzw. marszów śmierci • 444

IX. PO ZAGŁADZIE

22 lipca 1944 – Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (fragmenty) • 451

31 sierpnia 1944 – Dekret PKWN o wymiarze kary dla faszystowsko--hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego • 452

Lipiec 1944–styczeń 1945 – Wspomnienia Noacha Lasmana o pierwszych miesiącach życia po wyzwoleniu (fragmenty) • 453

Wrzesień 1944–listopad 1946 – Relacja 16-letniego Josefa Malczyka o jego życiu po wojnie (fragment) • 456

Styczeń 1945, Warszawa – Wspomnienia Władki Meed o powrocie do zburzonej Warszawy (fragment) • 458

15 czerwca 1945, Warszawa – Z danych CKŻP dotyczących liczby ocalałych Żydów w Polsce • 460

27 lipca 1945, wieś Ciechanowice – Relacja Rachel Kosower o zamordowaniu jej brata i siostry (T) • 461

26 stycznia 1946 – Konferencja prasowa w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce (fragment) • 462

4 marca 1946, Otwock – Sprawozdanie ogólne Komitetu Żydowskiego w Otwocku za miesiąc luty 1946 roku • 465

12 lipca 1946, Dzierżoniów – List Jakuba Rozenberga do Jakuba Szackiego o sytuacji swojej i innych Żydów w Polsce po pogromie kieleckim • 466

10 maja 1948, Siedlce – Wyrok wraz z uzasadnieniem Sądu Okręgowego w Siedlach w sprawie Kazimierza Maciaka oskarżonego o udział w zabójstwie ukrywających się Żydów (fragmenty) • 469

30 kwietnia 1947, Łódź – Uzasadnienie wyroku kary śmierci dla Hansa Biebowa, szefa niemieckiego zarządu getta w Łodzi (fragmenty) • 471

X. WYZWANIA WSPÓŁCZESNOŚCI

9 grudnia 1948, Nowy Jork – Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych (fragmenty) • 477

Antoni Kępiński, Zbrodnie ludobójstwa • 478

Leszek Kołakowski, Ludobójstwo i ideologia (fragmenty) • 482

Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto (fragmenty) • 485

30 listopada 1992, Genewa – Przemówienie Tadeusza Mazowieckiego, Specjalnego Sprawozdawcy Komisji Praw Człowieka ONZ do spraw sytuacji w dziedzinie praw człowieka na terytorium byłej Jugosławii wygłoszone na nadzwyczajnej Komisji Praw Człowieka (fragmenty) • 487

16 marca 1998 – „Pamiętamy: Refleksje nad Szoa” – dokument watykańskiej Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem (fragmenty) • 490

19 października 1999 – List Marka Edelmana i Jacka Kuronia do prezydenta Czech Vaclava Havla w reakcji na wydarzenia związane z budową muru odgradzającego osiedle romskie od osiedla czeskiego w Usti nad Łabą • 495

27 stycznia 2000, Sztokholm – Deklaracja Międzynarodowego Forum ds. Holokaustu, tzw. Deklaracja Sztokholmska • 495

13 kwietnia 2000, Haga – Fragmenty zeznania Świadka O dotyczące egzekucji w Srebrenicy przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii na procesie Radislava Krstića (T) • 497

30 czerwca 2003, Białystok – Postanowienie o umorzeniu śledztwa w sprawie zabójstwa obywateli polskich narodowości żydowskiej w Jedwabnem w dniu 10 lipca 1941 roku (fragment) • 500

27 stycznia 2005 – Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie pamięci o Holokauście, antysemityzmu i rasizmu • 503

4 grudnia 2008 – Wypowiedź generała Romeo Dallaire’a, dowódcy sił pokojowych ONZ, o jego misji w Rwandzie: „Mogliśmy uratować 800 tysięcy osób, ale nikogo to nie obchodziło” • 506

Rabin Byron L. Sherwin o Holokauście jako paradygmatycznym współczesnym wydarzeniu historycznym • 507

Franciszek Ryszka o Zagładzie i innych przejawach ludobójstwa • 508

Yehuda Bauer o wyjątkowości Holokaustu • 509

Zygmunt Bauman o Holokauście i współczesnej cywilizacji • 510

Michael R. Marrus o wyjątkowości Holokaustu • 511

27 czerwca 2005, Warszawa – „Zło może urosnąć”, wystąpienie Marka Edelmana na uroczystej sesji otwierającej polską prezydencję Task Force for International Cooperation on Holocaust Education, Rememberance and Research • 512

XI. ŚWIADECTWA LITERACKIE

Irit Amiel, Mniej zmarli • 519

Irit Amiel, Pożegnanie mojej martwej klasy • 519

Jerzy Andrzejewski, Wielki Tydzień (fragmenty) • 521

Krzysztof Kamil Baczyński, Modlitwa II • 525

Krzysztof Kamil Baczyński, Tren I • 526

Krzysztof Kamil Baczyński, Tren II • 527

Miron Białoszewski, Jerozolima (fragment) • 529

Tadeusz Borowski, Ludzie, którzy szli • 531

Tadeusz Borowski, U nas w Auschwitzu (fragmenty) • 540

Tadeusz Borowski, Noc nad Birkenau • 546

Władysław Broniewski, „Ballady i romanse” • 547

Paul Celan, Fuga śmierci • 548

Charlotte Delbo, Moja matka… • 550

Charlotte Delbo, Ulica gdzie się przyjeżdża, ulica, skąd się odjeżdża • 550

Jerzy Ficowski, Sześcioletnia z getta żebrząca na Smolnej w 1942 roku • 555

Jerzy Ficowski, Muranów góruje… • 556

Jerzy Ficowski, Twoje matki obie • 557

Ida Fink, Wariat • 558

Ida Fink, Wesoła Zosia • 560

Zuzanna Ginczanka, Non omnis moriar… • 562

Henryk Grynberg, Popioły i diamenty • 563

Henryk Grynberg, Retoryczne pytanie • 564

Henryk Grynberg, Żydowska wojna (fragmenty) • 565

Henryk Grynberg, Dziedzictwo (fragment) • 572

Julia Hartwig, Elegia lubelska • 574

Julia Hartwig, Koleżanki • 575

Julia Hartwig, W drodze • 576

Binem Heller, A miesiąc już nisan w getcie w Warszawie… • 577

Zbigniew Herbert, Pan Cogito szuka rady • 579

Małgorzata Hillar, Buciki • 581

Jarosław Iwaszkiewicz, Wzlot (fragment) • 582

Icchak Kacenelson, Znów powróciły wagony • 585

Icchak Kacenelson, Po wszystkim (fragmenty) • 587

Etgar Keret, Buty • 590

Imre Kertész, Los utracony (fragmenty) • 592

Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem (fragmenty) • 594

Hanna Krall, Król kier znów na wylocie (fragmenty) • 598

Hanna Krall, Pola (fragmenty) • 600

Hanna Krall, Syndrom ocalonych (fragment) • 603

Hanna Krall, Ta z Hamburga • 604

Primo Levi, Czy to jest człowiek (fragment) • 611

Primo Levi, Pogrążeni i ocaleni (fragmenty) • 617

Czesław Miłosz, Biedny chrześcijanin patrzy na getto • 619

Czesław Miłosz, Campo di Fiori • 621

Zofia Nałkowska, Przy torze kolejowym • 623

Zofia Nałkowska, Kobieta cmentarna (fragmenty) • 626

Dan Pagis, Pisane ołówkiem w zaplombowanym wagonie • 631

Tadeusz Różewicz, Gałąź • 631

Tadeusz Różewicz, Rzeź chłopców • 634

Tadeusz Różewicz, Warkoczyk • 634

Tadeusz Różewicz, Żywi umierali • 635

Adolf Rudnicki, Wielkanoc • 637

Nelly Sachs, Chór obłoków • 642

Antoni Słonimski, Elegia miasteczek żydowskich • 643

Władysław Szlengel, Kartka z dziennika „akcji” • 644

Władysław Szlengel, Mała stacja Treblinki • 646

Władysław Szlengel, Kontratak • 647

Władysław Szlengel, Rzeczy • 651

Wisława Szymborska, Jeszcze • 654

Elie Wiesel, Noc (fragmenty) • 655

Bogdan Wojdowski, Chleb rzucony umarłym (fragmenty) • 667

Stanisław Wygodzki, Lokomotywa • 671

Stanisław Wygodzki, Rozmowa z Julianem Przybosiem • 672

Krystyna Żywulska, Pusta woda (fragment) • 673