Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Miejsce tłumacza w najnowszych badaniach translatologicznych - ebook

Jadwiga Kita-Huber, Renata Makarska

Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Wprowadzenie

„Szekspir nie pisał po polsku”, „Tłumacz też autor” czy „Świecimy przekładem” – to tylko kilka z haseł, poprzez które Stowarzyszenie Tłumaczy Literatury w ostatnich latach stara się zwrócić uwagę gości targów książki czy spotkań autorskich na obecność, profesję i zadania tłumaczy literatury. Nie tylko dla czytelników tłumacz jest wciąż jeszcze zbyt mało widoczny; samym adeptom tego zawodu (zarówno przyszłym tłumaczom pisemnym, jak i ustnym) wpajano przez dziesięciolecia, że powinni być jak najmniej widzialni, bo dzięki temu pozostają neutralni. Utarło się przekonanie, także w samym przekładoznawstwie, że tłumacz może być tylko „źle widzialny”, tzn. widzialny przez swoje błędy1.

Tymczasem od ponad dwóch dekad obserwujemy tendencję zgoła przeciwną. Początkowa „niewidzialność” tłumaczy, poza najwybitniejszymi, miała w sobie coś ze „śmierci autora”, którą w latach 70. proklamował Roland Barthes, jednak nieco później zaczęto z nowym impetem uprawiać socjologię przekładu i zajmować się całym polem translatorskim, a nie tylko tekstem wyjściowym i docelowym, nie tylko ekwiwalencją oryginału i przekładu (bądź przekładów), które bardzo długo stały w centrum badań stosunkowo młodej dyscypliny naukowej, jaką było przekładoznawstwo. Należy pamiętać, że do końca lat 60. XX w. dyscyplinę tę postrzegano jako część językoznawstwa kontrastywnego, dopiero od lat 70. zaobserwować można proces jej usamodzielniania się2 i – w następnym kroku – stopniowej inter­dyscyplinaryzacji.

Kulturowy, ale i socjologiczny zwrot, jaki miał miejsce w translato­logii w latach 90.3, nie był tylko fenomenem anglosaskim. Zainteresowanie tłumaczem (literatury) – nie jako kategorią procesu translacji, lecz jako człowiekiem z krwi i kości, który nie tylko dokonuje (poprawnej) transformacji tekstu, ale ma zauważalny wpływ na transfer kulturowy, na rozpowszechnianie się nowych estetyk i kształtowanie kanonów literackich – pojawiło się w podobnym czasie zarówno w amerykańskich Translation Studies, jak i we francuskiej traduktologii, zapoczątkowując – dziś już powszechne – Translator Studies4.

Jeśli mówimy o miejscu literatury tłumaczonej w polisystemie literackim, pytamy też o miejsce i rolę tłumacza w polu translatorskim. Może być on „tylko” tłumaczem, ale też odkrywcą danego tekstu czy autora/autorki w ogóle; może być tłumaczem na ustabilizowanym rynku przekładu albo przekładać z tzw. małych literatur (i być agentem literackim, recenzentem wewnętrznym, tłumaczem i „pijarowcem”, a nawet wydawcą jednocześnie). Tłumacz może też pracować w niekorzystnych warunkach politycznych: w dyktaturze, na emigracji, podczas wojny; wojna czy dyktatura nie są bynajmniej czasem zatrzymania transferu kultury, lecz mogą paradoksalnie wspierać czy nawet umożliwiać procesy przekładu5. Badania na temat roli tłumacza w polu translatorskim prowadzone są równolegle w wielu krajach, w ostatnich latach również w Polsce6 i w Niemczech7.

Rozwijające się badania Translator Studies przejawiają generalne otwarcie na nowe tematy w humanistyce – coraz częściej pojawia się w nich np. aspekt genderowy8. Zawód tłumacza, uważany za tradycyjnie dość sfeminizowany, nie od początku był profesją, w której kobietom łatwo było zaistnieć. Najwyżej ceniono w nim umiejętności pisarzy-tłumaczy (mimo iż przekład uważano generalnie za czynność odtwórczą, a nie oryginalną9), i to o nich właśnie najwięcej wiemy czy jako literaturoznawcy, czy translatolodzy, czy po prostu czytelnicy. Żony lub partnerki owych piszących tłumaczy/tłumaczących pisarzy to często faktyczne (współ)autorki przekładów, by wymienić te najbardziej znane w obszarze tłumaczeń na język polski: Józefinę Szelińską i Zofię Żeleńską. Z drugiej strony od końca XVIII w. mówić możemy o wzmożonej, wiążącej się ze wzrostem czytelnictwa w Europie działalności translatorskiej kobiet, które nierzadko same były autorkami i publikowały swoje tłumaczenia najczęściej anonimowo – ich działalność translatorska przyczyniła się znacząco do emancypacji kulturalnej kobiet począwszy od pierwszej połowy XIX w.10

Równie istotne w badaniach nad tłumaczami staje się instrumentarium pojęciowe postkolonializmu, pozwalające spojrzeć na proces przekładu i zaangażowanych weń aktorów w kontekście problematyki władzy, wykluczenia lub marginalizacji. Jest to podejście szczególnie istotne w przypadku badań nad tłumaczami pochodzącymi z terenów (s)kolonizowanych11 czy na takich obszarach działających. Odnośnie do przekładów między językiem polskim a niemieckim w centrum uwagi znalazły się obszar Galicji i grupa tłumaczy działających tam w okresie rozbiorów i de facto aż do II wojny światowej12. Na uwagę zasługują w tym kontekście także początkujące dopiero badania nad przekładami między językiem polskim a językami regionalnymi, odnoszące się do obszaru Polski w jej dzisiejszych granicach, które coraz częściej uwzględniają także samych autorów tłumaczeń13. Biografie translatorskie tych tłumaczy można nazwać „biografiami pogranicznymi”14.

Badania nad tłumaczami skupiają się z jednej strony na rekonstrukcji biografii translatorskiej (w jej bezpośrednim związku z działalnością przekładową), z drugiej – na roli tłumaczy w szeroko rozumianym polu translatorskim, w którym działają też inni agensi: wydawcy, redaktorzy wydawniczy, lektorzy i korektorzy, krytycy literaccy, recenzenci, księgarze i bibliotekarze, mecenasi czy w końcu sami czytelnicy, wpływający ze swej strony na funkcjonowanie pola. Niebagatelną rolę odgrywają tu instytucje odpowiedzialne za (zagraniczną) politykę kulturalną, jak państwowe i prywatne agencje literackie oraz fundacje i instytuty wspierające działalność przekładową, finansujące nagrody czy też stypendia twórcze dla tłumaczy. Badania nad tłumaczami to w końcu też analiza ich wieloaspektowej „obecności” w tekście, która w obliczu pytań zadawanych przez Translator Studies nabiera szczególnej ostrości – obalając tym samym mit o ich rzekomej neutralności15.

Liczba nagród przyznawanych w Polsce tłumaczom literatury powiększyła się w ostatnich latach kilkukrotnie. Zdecydowanie najstarsza jest nagroda Polskiego PEN Clubu za przekład z literatury obcej na język polski, istniejąca od 1929 r.; jej laureatami byli m.in. Tadeusz Boy-Żeleński (1932), Jerzy Ficowski (1977), Małgorzata Łukasiewicz (1993) czy Maryna Ochab (1999). Przez dziesięciolecia (od 1972) najbardziej poważane wyróżnienia przyznawała redakcja „Literatury na Świecie”, w dodatku w licznych kategoriach, m.in. za przekład poezji, za przekład prozy, za debiut („Nowa Twarz”) czy za całokształt pracy przekładowej („Mamut”). Od 2015 r. przyzna­wana jest w trybie dwuletnim Nagroda (Prezydenta Miasta Gdańska) za Twórczość Translatorską im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego, wręczana podczas Gdańskich Spotkań Tłumaczy Literatury „Odnalezione w tłumaczeniu”. W ostatnich latach fundowane są również nagrody dla tłumaczy, z założenia statusowo równowartościowe z nagrodami literackimi, przez co jeszcze mocniej uwypuklony zostaje kreatywny (a nie odtwórczy) charakter pracy tłumacza: i tak np. od 2014 r. Nagroda Literacka Gdynia przyznawana jest również w kategorii przekładu (obok wcześniejszych: „proza”, „poezja” i „eseistyka”). Przyznawane są też nagrody „podwójne”: Nagroda im. Ryszarda Kapuścińskiego za najlepszy reportaż wędruje już nie tylko do autora, ale (jeśli w przypadku nagrodzonego tekstu mamy do czynienia z przekładem) również do tłumacza, podobnie dzieje się w przypadku Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus (od 2009). Tego typu podwójne nagrody przyznawane są również za zachodnią granicą, gdzie zdecydowanie najbardziej znana jest Nagroda Brücke Berlin, oraz w innych krajach europejskich: we Francji (Nagroda Laure-Bataillon) i Szwecji (Międzynarodowa Nagroda Literacka przyznawana przez Kulturhuset Stadsteatern w Sztokholmie).

W przestrzeni publicznej tłumacze stają się jednak coraz widoczniejsi głównie dzięki nim samym. Mamy tu na myśli nie tylko wspomnianą już działalność Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury, ale również liczne w ostatnich latach publikacje zajmujące się „przejęzyczeniami”: tłumaczami i ich działalnością translatorską16.

Wkład translatologii w badania nad tłumaczami staje się coraz wyraźniejszy także dzięki kolejno powstającym słownikom, leksykonom czy bazom danych tłumaczy. W 1998 r. pojawił się pomysł cyfrowego Svenskt översättarlexikon, a w 2009 r. wczytano pierwsze spośród blis­ko 500 artykułów biograficznych (www.oversattarlexikon.se). W 2011 r. rozpoczęto prace nad Niemieckim leksykonem tłumaczy (Germersheimer Übersetzerlexikon, www.uelex.de); aktualnie przygotowywane są dalsze edycje cyfrowych leksykonów. W latach 1998–2001 zainicjowano projekt bazy danych, obejmującej biografie tłumaczy literackich na język czeski17, zaś między 2015 a 2017 r. ukazały się dwa tomy słowackiego słownika – Slovník slovenských prekladateľov umeleckej literatúry18. Również w Polsce widać rosnące zainteresowanie tematem elektronicznego słownika tłumaczy19.

Tworzenie leksykonów tłumaczy (czy to w wersji papierowej, czy elektronicznej) wymaga od badaczy – jak pokazują dotychczasowe prace – przede wszystkim umiejętności czytania (czyli interpretowania) materiałów archiwalnych i niemalże detektywistycznej inwencji w znajdowaniu dokumentów na ich temat. Tak jak zwrot kulturowy i wyjście naprzeciw tłumaczowi prowadzi do „humanizacji” przekładoznawstwa, tak zdecydowany wpływ na badania podstawowe wywiera kolejny zwrot – zwrot ku materialności (material turn), który przejawia się najwyraźniej w rekonstruowaniu biografii tłumaczy na podstawie archiwaliów, jakie po sobie zostawili. Podczas gdy dla stowarzyszeń tłumaczy zasadniczym narzędziem zbierania informacji o ich członkach są znormalizowane kwestionariusze, tak dla badacza-translatologa, zajmującego się tłumaczami wcześniejszych pokoleń, są to dokumenty przechowywane w muzeach i archiwach. Rzadko mamy do czynienia z archiwami poświęconymi w całości tłumaczom, często wchodzą one w skład archiwów wydawniczych, miejskich czy uniwersyteckich. Czasami sięgamy nawet po pojedyncze dokumenty, zachowane na uczelniach, na których studiowali późniejsi tłumacze20. Zaprawieni w teoretycznych debatach badacze początku XXI w. muszą więc wrócić do kultury materialnej21. Badaniami archiwalnymi zajmuje się większość autorów niniejszego tomu.

W ostatnich latach udało się stworzyć pierwsze archiwum poświęcone wyłącznie tłumaczom: Archiwum im. Karla Dedeciusa w Collegium Polonicum na Uniwersytecie Europejskim Viadrina połączone z Fundacją tego samego imienia, gdzie już dziś można badać spuściznę nie tylko Dedeciusa (1921–2016), ale i Henryka Bereski (1926–2005). Wielu nadal aktywnych tłumaczy jest zainteresowanych możliwością późniejszej „muzealizacji” własnej profesji; współpracę z Archiwum i z Fundacją nawiązali już m.in. Rolf Fieguth oraz Roswitha Matwin-Buschmann. Archiwum aktywnie zabiega o kolejne zbiory22.

*

Zebrane w niniejszym tomie artykuły przedstawiają różne aspekty badań nad tłumaczami – są to przyczynki do ich biografii, studia na temat konkretnych projektów przekładowych i obranych w nich strategii translatorskich, szkice dotyczące widoczności tłumaczy w tekście i różnych aspektów socjologii przekładu; wszystkie dotyczą badań prowadzonych aktualnie w Polsce i w Niemczech, w różny sposób realizujących postulaty Translator Studies i socjologii, a nawet polityki przekładu. Artykuły tworzą cztery bloki tematyczne.

Rozdział pierwszy, Tłumacz i jego widzialność w badaniach translato­logicznych, ma charakter przeglądowo-teoretyczny i jest rodzajem wprowadzenia do bardziej szczegółowych badań zebranych w pozostałych częściach. Publikację otwiera Magda Heydel artykułem proponującym przegląd kontekstów badawczych, w których obecnie rozwijają się badania nad tłumaczami. Badaczka pokazuje, że ze względu na fizyczną obecność tłumaczy na scenie przekładu nierzadko inspiracja płynie ze studiów nad tłumaczeniem słowa żywego, co rodzi pytania o cielesność, warunki pracy czy szkolenia, ale również o kwestie etyczne, dotyczące odpowiedzialności tłumaczy i skutków ich pracy tak dla otoczenia, jak i dla nich samych. Postulat humanizacji badań nad przekładem znajduje rezonans w historii przekładu, badaniach archiwalnych i genetycznych, studiach nad biografią tłumaczy oraz w ramach badań nad tzw. transfikcją, czyli utworami literackimi bądź filmowymi, w których występują tłumacze, a także w badaniach nad historią i pamięcią.

Wątek biografii tłumaczy podejmuje Andreas F. Kelletat. Autor wychodzi od pytania o zmianę wizerunku translatologii (staje się bardziej ludzka?) w konsekwencji badań nad biografiami tłumaczy. W dalszej kolejności omawia koncepcję i perspektywy rozwoju Niemieckiego leksykonu tłumaczy (UeLEX), który powstaje m.in. pod jego kierunkiem na Uniwersytecie im. Jana Gutenberga w Moguncji/Germersheim. Projekt leksykonu, mającego stworzyć podstawę dla przyszłej literackiej i kulturowej historii przekładu (na język niemiecki), może zostać zrealizowany tylko na gruncie szeroko zakrojonej interdyscyplinarnej i międzynarodowej współpracy.

Rozdział ten zamyka rozmowa na temat archiwaliów i badań nad spuściznami tłumaczy, przeprowadzona z Agnieszką Brockmann, odpowiedzialną za prace Archiwum im. Karla Dedeciusa, i Iloną Czechowską, kierującą działalnością Fundacji im. Karla Dedeciusa. Badaczki pokazują, że sami tłumacze mogą i powinni aktywnie współpracować z archiwami, starając się dokumentować swoją pracę i zawczasu decydując, co się stanie w przyszłości z ich zbiorami. Wbrew pozorom np. cyfryzacja komunikacji w polu translatorskim wcale nie sprzyja jej archiwizowaniu – tu sami tłumacze muszą zadbać o odpowiednią dokumentację. Z rozmowy wyłaniają się charakterystyczne rysy nowej instytucji, jaką jest archiwum tłumaczy literatury, wyróżniające je na archiwalnej mapie Europy, a także związane z nim perspektywy badawcze.

Artykuły zebrane w kolejnym rozdziale, Badania nad biografiami translatorskimi. Przyczynki do leksykonu tłumaczy, mogą posłużyć jako prace wstępne do późniejszych biogramów leksykonowych. Ułożony w porządku chronologicznym rozdział otwiera artykuł Jadwigi Kity-Huber na temat sytuacji tłumaczy literatury w dobie klasyczno-romantycznej, głównie w latach 20. i 30. XIX w., szczególnie istotnych w polsko-niemieckim transferze kulturowym. Problem „(nie)widzialności” tłumacza w tym okresie autorka przedstawia na przykładzie dwu diametralnie różnych postaci zajmujących odmienne pozycje w polu literackim: Kazimierza Brodzińskiego (1791–1835), pierwszego tłumacza Cierpień młodego Wertera na język polski, oraz Carla von Blankensee (zm. 1836?), jednego z pierwszych tłumaczy Adama Mickiewicza i zarazem autora kanonicznego przekładu Ballad i romansów. Artykuł pokazuje, jak wyjście w badaniach przekładoznawczych od osoby tłumacza może uzupełnić wiedzę na temat – wydawałoby się – dobrze rozpoznanych już konstelacji i tym samym, przynajmniej częściowo, rzucić nowe światło na życie społeczno-kulturalne pierwszej połowy XIX w.

Artykuł Markusa Eberhartera przedstawia pierwszą biografię translatorską Alberta Zippera (1855–1936), tłumacza, pisarza, krytyka literackiego, działającego we Lwowie na przełomie XIX i XX w. Eberharter opisuje najważniejsze etapy tej biografii, m.in. socjalizację językową i literacką oraz motywację do zajęcia się przekładem, a także charakteryzuje dzieło translatorskie. Przedstawiona analiza jest o tyle nowatorska, że zazwyczaj z obszarem wielokulturowej i wielojęzycznej Galicji kojarzymy tłumaczy z językiem polskim (czy ukraińskim bądź jidysz) jako wernakularnym, którzy bądź przekładali z niemieckiego na polski (Izydor Berman, Józefina Szelińska), bądź z polskiego na niemiecki (Siegfried Lipiner). Eberharter rekonstruuje natomiast, w jaki sposób tłumaczem zostaje syn austriackiego urzędnika, tylko częściowo wychowany we Lwowie, i jak przyczynia się on do recepcji poezji polskiego romantyzmu w niemieckim obszarze językowym.

Renata Makarska pokazuje w swoim artykule, jak zwrot materialny może w niebagatelny sposób wpłynąć na badania nad biografiami tłumaczy. Autorka sięga po – wydawałoby się – dobrze opisaną biografię redaktora i tłumacza Hermanna Buddensiega (1893–1976), inicjatora i redaktora „Mickiewicz-Blätter”, autora do dziś cenionego przekładu Pana Tadeusza (1963). W przypadku Buddensiega badania prowadzone w archiwach przynoszą nie tylko odpowiedzi na wciąż aktualne pytania (skoro Buddensieg nie znał języka polskiego, to w jaki sposób przebiegał proces translacji i kim byli jego pozostali uczestnicy?), ale pomagają sformułować nowe – o motywację pracy redaktorskiej i przekładowej po 1955 r., o zasięg i recepcję czasopisma „Mickiewicz-Blätter”, wreszcie o związki między działalnością Buddensiega (jako pisarza, redaktora i mówcy) w latach 30. XX w. a jego późniejszą aktywnością na polu polityki kulturalnej.

Powiązaniom sztuki, polityki i translacji w biografii Jacka Frühlinga (1892–1976), który po II wojnie światowej zmonopolizował przekłady niemieckojęzycznej prozy na język polski, tłumacząc m.in. powieści Liona Feuchtwangera, Jakoba Wassermanna czy Franza Werfla, poświęcony jest kolejny artykuł. Tekst Tadeusza Skwary opiera się na ego-dokumencie tłumacza – książce wspomnieniowej W moim kalejdoskopie (1964). Chociaż wspomnienia te zostały napisane przez członka partii komunistycznej i ważną postać w politycznym życiu Polski Ludowej oraz mają w dużej mierze anegdotyczno-plotkarski charakter, bardzo ciekawie odsłaniają kulisy pracy tłumacza w autorytarnym kraju. Autor pyta wprost o uwikłanie Frühlinga jako tłumacza w bieżącą sytuację polityczną oraz wpływ tego uwikłania na formę przekładu. W translacjach Frühlinga pojawiają się bowiem drobne, a mimo to istotne dla wymowy tłumaczonych dzieł ingerencje w tekst oryginalny.

Trudności pracy w autorytarnym systemie charakteryzują też działalność redaktorki i tłumaczki Jutty Janke (1932–2004), której pierwszą biografię translatorską przedstawia artykuł Amelii Łagockiej. W latach 60. i 70. Janke tłumaczyła w NRD pojedyncze utwory m.in. Stanisława Lema, Wisławy Szymborskiej, Kazimierza Brandysa czy Edwarda Redlińskiego. Była jednak nie tylko tłumaczką, ale przede wszystkim redaktorką wydawnictwa Volk & Welt (1956–2001), pełniła zatem różne funkcje w polu translatorskim. Łagocka skupia się na symbiozie i wzajemnym oddziaływaniu pracy translatorskiej i wydawniczej. Dzięki materiałom zebranym w archiwum wydawnictwa Volk & Welt w Akademii Sztuk (Akademie der Künste) w Berlinie badaczka może przedstawić kompletny dorobek Janke – listę własnych i redagowanych tłumaczeń oraz komentarzy do wydawanych w NRD przekładów literatury polskiej.

Serię artykułów na temat biografii tłumaczy zamyka esej Ewy Rajewskiej poświęcony sylwetce twórczej Marii Kureckiej (1920–1989), tłumaczki literackiej z języka niemieckiego, francuskiego i angielskiego, przekładającej także literaturę polską na język niemiecki. Kurecka była zarazem poetką, krytyczką literacką, redaktorką radiową i biografką. Rajewska przedstawia jej tłumaczenia literackie jako twórczość świadomą, opisywaną w artykułach o przekładzie, a nawet w całej książce – znanym eseju o (współ)tłumaczeniu Doktora Faustusa pt. Diabelne tarapaty (1970). Zasadniczym przedmiotem szkicu jest „ucho tłumaczki”: jej wyczulenie na słowny detal, melodię i rytm mowy, przez Kurecką nazywane też „wewnętrzną akustycznością”. Badaczka zalicza tłumaczkę do „słuchowców wewnętrznych”, którzy „uszyma duszy” słyszą zarówno tekst źródłowy, jak i tekst przekładu od początku jego powstawania.

Teksty zebrane w rozdziale trzecim, Tłumacz widoczny w tekście, zajmują się różnymi aspektami widoczności tłumacza w tekście przekładu, dotyczą zatem relacji między tłumaczem a tekstami i możliwych konceptualizacji tych relacji, świadomego działania przeciwko niewidoczności czy to w eseistyce, czy w samych przekładach, kwestii granic utożsamiania się tłumacza z przekładanym dziełem i wynikającego stąd problemu tłumaczenia jako współautorstwa. Rozdział otwiera szkic Piotra de Bończy Bukowskiego o różnych modelach interakcji tłumacza i tekstu sytuujących się w performatywnym paradygmacie myślenia o tłumaczeniu. Tłumacz ukazany zostaje w roli eksponującego swoją widzialność wykonawcy tekstu oryginalnego, a jego działania rozpatrywane są w kontekście inscenizacji, cielesności, agoniczności i ludyczności. Przy tym uwypuklony zostaje przede wszystkim koncept gry, który Bukowski zawęża w swej analizie do tekstów ludycznych, zachęcających odbiorcę do podjęcia gry/zabawy tłumaczeniowej z tekstem (m.in. w literaturze nonsensu). Autor pyta również o widoczność tłumacza w tekstach dokumentalnych (np. w świadectwach Zagłady) i wskazuje na granice takiej widoczności, chodzi bowiem o teksty, które stawiają właśnie nie tłumacza, lecz problem mediacji w centrum dyskusji nad zakresem i etyką ich recepcji.

Przekładem jako performansem zajmuje się również Beate Sommerfeld – na przykładzie twórczości eseistycznej i przekładowej Andrzeja Kopackiego (ur. 1959) pokazując, w jaki sposób na dwóch płaszczyznach, w translatorskiej praktyce i teorii, przeciwdziała on „niewidzialności” tłumacza. Sommerfeld przypomina eseistyczną polemikę Kopackiego z do niedawna dominującym dyskursem postrzegającym przekład jako zjawisko odtwórcze i mniej wartościowe niż oryginalna produkcja literacka. Rozumienie tłumaczenia jako działania performatywnego pozwala zaś uwidocznić jego rolę jako kreatywnego współ-inscenizatora tekstów. Na przykładzie tłumaczeń kolaży Herty Müller autorstwa Kopackiego badaczka prezentuje, jak postrzeganie translacji jako performansu bezpośrednio wpływa na pracę translatorską, tym trudniejszą, że jedność słowa i obrazu występująca u niemieckiej poetki zostaje tu kreatywnie przetransponowana wyłącznie na medium języka.

W centrum tekstu Przemysława Chojnowskiego znajduje się Karl Dedecius jako tłumacz poezji Zbigniewa Herberta (1924–1998). Opierając się na niepublikowanej dotąd korespondencji między tłumaczem a poetą z lat 1959–1994, Chojnowski pyta o rolę tłumacza jako „drugiego autora”, wynikającą z wejścia tłumacza w obszar kompetencji przynależących zwykle do twórcy oryginału. Stosunek autora i tłumacza przechodzi tu od „lojalnej przyjaźni”, przez symbiozę do współautorstwa. Podczas kiedy inni badacze mówią w tym przypadku o „tłumaczeniu imperialnym” czy „kolonizowaniu oryginału” (Bernhard Hartmann), Chojnowski przywołuje kategorię „tłumacza jako drugiego autora” Anny Legeżyńskiej i pokazuje na bazie archiwaliów, jak rozwijała się współpraca Dedeciusa i Herberta.

Rozdział ten zamyka szkic Petera Loewa dotyczący zadań tłumacza wyznaczanych przez sam gatunek tekstu oraz związanej z tym „doskonałości” czy „niedoskonałości” translatu. Punktem wyjścia argumentacji jest refleksja o Friedrichu Griesem (1940–2012), kongenialnym tłumaczu, opisywanym przez niektórych za pomocą metafory „łyżwiarza”, z lekkością ślizgającego się, niczym po lodzie, po przekładanych tekstach. Loew zadaje bardzo istotne pytanie, w jaki sposób tłumaczyć źródła historyczne stawiające opór, np. pamiętniki robotników z czasów PRL, które oprócz warstwy faktualnej zawierają dodatkowe informacje o autorach (ich pochodzeniu, wykształceniu, statusie społecznym), transponowane wyłącznie przez język – gwarę, regionalizmy czy błędy gramatyczne. Badacz skłania się ku tezie, że tłumacz powinien respektować językową niedoskonałość oryginału i próbować ją zachować w translacie, nawet kosztem „poprawności” językowej czy „doskonałości” przekładu.

Artykuły zamieszczone w ostatnim, czwartym rozdziale, Tłumacz a socjologia przekładu, skupiają się na całym polu translatorskim, przy czym widoczne są ekskursy w kierunku polityki przekładu i polityki kulturalnej. Część tę otwiera tekst Pawła Zajasa, biorący za punkt wyjścia postać pisarza, tłumacza liryki niderlandzkiej na język niemiecki i redaktora licznych antologii, Hansa Joachima Schädlicha (ur. 1935). Na przykładzie rekonstrukcji procesu powstawania zbioru liryki flamandzkiej i holenderskiej Gedichte aus Belgien und den Niederlanden (1977), którą Schädlich przygotował dla wydawnictwa Volk & Welt, Zajas pokazuje polityczne uwikłanie takich przedsięwzięć i zwraca uwagę na polityczno-kulturalną funkcję literatury tłumaczonej. Badacz naświetla kontekst pracy kulturalnej w NRD z jej próbami ominięcia cenzury i wprowadzenia do wschodnioniemieckiego systemu literatury innowacji estetycznych. Korzystając m.in. z archiwaliów wschodnioniemieckiego wydawnictwa zgromadzonych w Akademii Sztuk w Berlinie oraz ze zbiorów Niemieckiego Narodowego Archiwum Literatury (Deutsches Literaturarchiv) w Marbach, rekonstruuje on argumentacyjną scenografię typową dla transferu literatury obcej do NRD.

Z obszarem Holandii związany jest też artykuł Kamili Śniegockiej, bo to właśnie w Amsterdamie, w 1937 r., ukazuje się w wydawnictwie Allert de Lange niemiecki przekład powieści Józefa Wittlina Sól ziemi (1935). Na podstawie niepublikowanej korespondencji między Józefem Wittlinem (1896–1976) a Walterem Landauerem (1902–1944), redaktorem i prokurentem działu niemieckiego w Allert de Lange, badaczka przedstawia genezę przekładu, a także związki między poszczególnymi osobami zaangażowanymi w ten projekt. Mimo że o tłumaczenie powieści formalnie poproszono Izydora Bermana (1898–1942), to jednak pracowali nad nim jeszcze pisarze Joseph Roth (1894–1939) i Hermann Kesten (1900–1996), niejako za plecami Bermana decydując o ostatecznym wyglądzie tekstu. „Wielkim niewidzialnym” przechowywanej w Amsterdamie korespondencji wydawniczej Allert de Lange okazuje się właśnie tłumacz Izydor Berman – autor jedynego do tej pory, siedmio­krotnie wznawianego, przekładu Soli ziemi na język niemiecki.

Andreas Lawaty zajmuje się w swoim artykule analizą „równoległych biografii” oraz „trudnej przyjaźni” między tłumaczem Karlem Dedeciusem a pisarzem i krytykiem Horstem Bienkiem (1930–1990). Obaj byli emigrantami „ze Wschodu”, obaj trafili po różnych doświadczeniach życiowych do Niemiec Zachodnich i zaangażowali się w popularyzację literatur wschodnioeuropejskich w niemieckim obszarze językowym. Lawaty sięga do korespondencji Dedeciusa i Bienka zgromadzonej w dwóch archiwach, w Słubicach i Hanowerze, oraz do posiadanych przez siebie kopii niektórych autogramów, przez pewien czas był bowiem zastępcą Dedeciusa jako dyrektora Niemieckiego Instytutu Spraw Polskich w Darmstadt, a więc i bezpośrednim obserwatorem tej „trudnej przyjaźni”. Lawaty pisze, opierając się na archiwaliach, o stosunku obu protagonistów do literatur słowiańskich, a także do niemieckiej tożsamości, kwestii „utraconej ojczyzny” i wypędzonych, o emigrantach oraz politycznych, społecznych i kulturalnych warunkach życia w „starej” Republice Federalnej Niemiec do roku 1990.

Część czwartą zamyka artykuł Pawła Zarychty, wychodzący od socjologicznego spojrzenia na przekład i działalność translatorską oraz podejmujący próbę odpowiedzi na pytanie o zależność między uwidacznianiem się tłumacza w polu przekładowym a kapitałem społecznym i symbolicznym, jaki przez to zyskuje. Analiza oparta jest na przykładzie aktywności tłumaczeniowej, redaktorskiej i promocyjnej Ryszarda Wojnakowskiego (ur. 1956) i zainicjowanej przez niego serii „Śpiewać to być. Współcześni poeci austriaccy znani i nieznani” (od 2000), w której ukazały się poezje m.in. Christine Lavant, Georga Trakla, Ilse Aichinger i Friederike Mayröcker. Seria istnieje do dziś, choć już wielo­krotnie zmieniała wydawcę.

*

Niniejszy tom jest pokłosiem międzynarodowej konferencji, która odbyła się w marcu 2019 r. w Instytucie Filologii Germańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie we współpracy z Zakładem Polonistyki Wydziału Translatologii, Kulturoznawstwa i Lingwistyki Uniwersytetu im. Jana Gutenberga w Moguncji/Germersheim. W tym miejscu pragniemy podziękować wszystkim instytucjom, które włączyły się w organizację konferencji: Instytutowi Goethego w Krakowie, Fundacji im. Roberta Boscha w Stuttgarcie, Niemieckiemu Instytutowi Spraw Polskich w Darmstadt, a przede wszystkim Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej i Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki. Podziękowa­nia składamy również Bibliotece Jagiellońskiej, która od 29 marca do 26 kwietnia 2019 r. prezentowała towarzyszącą konferencji wystawę „Nagroda im. Karla Dedeciusa” („Karl Dedecius-Preis”).

Książka ukazuje się dzięki wsparciu finansowemu Wydziału Filo­logicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki oraz Zakładu Polonistyki Wydziału Translatologii, Kulturoznawstwa i Lingwistyki Uniwersytetu im. Jana Gutenberga w Moguncji/Germersheim.

Germersheim i Kraków, w październiku 2019 r.

1 Pisał o tym m.in. Edward Balcerzan: Wstęp do pierwszego wydania, w: Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440–2005. Antologia, wybór i oprac. Edward Balcerzan, Ewa Rajewska, Poznań 2007, s. 5–23, a w ostatnich latach Jerzy Jarniewicz, badający zmieniający się na przestrzeni lat status tłumacza literatury: Niech nas zobaczą, czyli translatorski coming out, w: tegoż, Gościnność słowa. Szkice o przekładzie literackim, Kraków 2012, s. 7–22.

2 Zob. James S. Holmes, The Name and Nature of Translation Studies , w: The Translation Studies Reader, 2nd edition, ed. Lawrence Venuti, New York-London 2007, s. 180–192.

3 Zob. Magda Heydel, Zwrot kulturowy w badaniach nad przekładem, „Teksty Drugie” 2009, nr 6, s. 21–33. Zob. też: Susan Bassnett, Przekład i postkolonializm, tłum. Jakub Czernik, „Przekładaniec” 2016, nr 33, s. 7–25.

4 Wymienić należy tu szereg znamiennych dla tego zwrotu i kanonicznych już dzieł; i tak po stronie anglosaskiej: Lawrence Venuti, The Translator’s Invisibility. A History of Translation, London 1995; Andrew Chesterman, The Name and Nature of Translator Studies, „Hermes. Journal of Language and Communication Studies” 2009, No. 42, s. 1–22; Anthony Pym, Humanizing Translation History, „Hermes. Journal of Language and Communication Studies ” 2009, No. 42, s. 23–48; po stronie francuskiej: Antoine Berman, Pour une critique des traductions, Paris 2005; Histoire des traductions en langue française, ed. Yves Chevrel et al., vol. 1–2, Paris 2012–2014.

5 Chodzi o tłumacza literatury. Por. choćby pracę Pawła Zajasa na temat transferu kultury podczas I wojny światowej: Niemilknące muzy. Wydawcy, pisarze, tłumacze i pośrednicy kulturowi na frontach Wielkiej Wojny (1914–1918), Poznań 2016.

6 Por. po stronie polskiej prace sytuowane w kontekście zwrotu ku tłumaczowi, m.in.: Biograficzne konteksty przekładu, red. Piotr Fast, Anna Kozak, Katowice 2002; Jerzy Brzozowski, Stanąć po stronie tłumacza. Zarys poetyki opisowej przekładu, Kraków 2011; Magda Heydel, „Gorliwość tłumacza”. Przekład poetycki w twórczości Czesława Miłosza, Kraków 2013; Agnieszka Romanowska, Za głosem tłumacza. Szekspir Iwaszkiewicza, Miłosza i Gałczyńskiego, Kraków 2017; Markus Eberharter, Die translatorischen Biographien von Jan Nepomuk Kamiński, Walenty Chłędowski und Wiktor Baworowski. Zum Leben und Werk von drei Literaturübersetzern im 19. Jahrhundert, Warschau 2018.

7 Zob. np. Übersetzer als Entdecker. Ihr Leben und Werk als Gegenstand translationswissen­schaftlicher und literaturwissenschaftlicher Forschung, hg. Andreas Kelletat, Aleksey Tashinskiy, Berlin 2014; Übersetzerforschung. Neue Beiträge zur Literatur- und Kulturgeschichte des Übersetzens, hg. Andreas Kelletat, Aleksey Tashinskiy, Julija Boguna, Berlin 2016; Renata Makarska, Translator redivivus. O pożytkach z biografii tłumacza, „OderÜbersetzen” 2016, Nr. 5–7, s. 85–93.

8 Zob. m.in. Sabine Messner, Michaela Wolf, Mittlerin zwischen den Kulturen – Mittlerin zwischen den Geschlechtern? Studie zu Theorie und Praxis feministischer Übersetzung, Graz 2000; Grenzgängerinnen – zur Geschlechterdifferenz in der Übersetzung, hg. Nadja Grbić, Michaela Wolf, Graz 2002. Zob. też: Translating Women. Different Voices and New Horizons, eds. Luise von Flotow, Farzaneh Farahzad, New York–London 2017.

9 Można znaleźć też kontrprzykłady, przywołując choćby dalekosiężną maksymę Novalisa o tłumaczu jako artyście i „poecie poetów”: „Prawdziwy tłumacz musi być w istocie artystą . Musi być poetą poetów” (Novalis, Blütenstaub 94, w: tegoż, Schriften, hg. Paul Kluckholm, Bd. 2, Leipzig 1929, s. 26; tłum. moje – J.K.-H.). W drugiej połowie XX w. można wskazać np. prace Even-Zohara, dla którego przekłady mogą stanowić równoprawny system w ramach polisystemu nowej (docelowej) kultury, co nobilituje również samego tłumacza. Zob. Itamar Even-Zohar, Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie literackim , tłum. Magda Heydel, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. Piotr Bukowski, Magda Heydel, Kraków 2009, s. 197–203.

10 Zob. np. Elisabeth Gibbels, Lexikon der deutschen Übersetzerinnen 1200–1850, Berlin 2018. Na gruncie polskim zob. artykuł Magdaleny Wasilewskiej-Chmury, Marie Sophie Schwartz in Translation. Exporting Swedish Women’s Literature to Poland, w: The Triumph of the Swedish Nineteenth-Century Novel in Central and Eastern Europe, ed. Yvonne Leffler, Göteborg 2019, s. 151–186.

11 Zob. np. Between Languages and Cultures, eds. Anuradha Dingwaney, Carol Maier, Pittsburgh 1995 lub, jako problem szczegółowy, polskie badania prowadzone przez Centrum Badań Dyskursów Postzależnościowych (www.cbdp.polon.uw.edu.pl).

12 Zob. m.in. Michaela Wolf, Die vielsprachige Seele Kakaniens. Übersetzen und Dolmetschen in der Habsburger Monarchie 1848–1918, Wien 2012; Philipp Hofeneder, Die mehrsprachige Ukraine. Übersetzungspolitik in der Sowjetunion von 1917 bis 1991, Berlin–Wien 2013; tenże, Übersetzungsprozesse in der Habsburgermonarchie: Galizien im Spannungsfeld von Sprachen, Varietäten und Schriftsystemen, w: Deutsch und die Umgangssprachen der Habsburgermonarchie, hg. Ewa Cwanek-Florek, Irmgard Nöbauer, Wien 2014, s. 185–206.

13 Hanna Makurat-Snuzik, Problemy przekładu na język zdominowany, Gdańsk 2019. Por. najnowszy głośny przekład na „język zdominowany”: Szczepan Twardoch, Drach. Edycyjŏ ślōnskŏ, tłum. Grzegorz Kulik, Kraków 2018.

14 Zob. tytuł jednego z tomów opublikowanych przez Centrum Badań Dyskursów Postzależnościowych: Autobiografie (po)graniczne, red. Inga Iwasiów, Tatiana Czerska, Kraków 2016.

15 Zob. rozdział III niniejszego tomu: Tłumacz obecny w tekście.

16 Por. m.in. Zofia Zaleska, Przejęzyczenie. Rozmowy o przekładzie, Wołowiec 2015; Adam Pluszka, Wte i wewte. Z tłumaczami o przekładach, Gdańsk 2016.

17 Obec překladatelů. Czech Literary Translators’ Guild, http://databaze.obecprekladatelu.cz/ .

18 Slovník slovenských prekladateľov umeleckej literatúry. 20. Storočie, t. 1–2 (A–K, L–Ž), red. Ol’ga Kovačičová, Mária Kusá, Bratislava 2015–2017.

19 Por. piewsze przykładowe hasła biobibliograficznego Słownika tłumaczy, który ma powstać jako część Nowej Panoramy Literatury Polskiej, przygotowywanej przez IBL PAN: http://nplp.pl/kolekcja/slownik-tlumaczy/ .

20 Zob. m.in. Ilona Czechowska, Hans-Gerd Happel, Der Nachlass von Karl Dedecius. Erschließung und Präsentation der Projekte, w: Die Botschaft der Bücher – Leben und Werk von Karl Dedecius, hg. Ilona Czechowska, Krzysztof A. Kuczyński, Anna Małgorzewicz, Wrocław 2018, s. 9–19.

21 Zob. Tony Bennett, Patrick Joyce, Material Powers: Cultural Studies, History and the Material Turns, London–New York 2010; Materiale Textkulturen: Konzepte – Materialien – Praktiken, hg. Thomas Meier, Michael R. Ott, Rebecca Sauer, Berlin–Boston 2015; Markus Hilgert, Understanding Material Text Cultures: A Multidisciplinary View, Berlin–Boston 2016.

22 Zob. rozmowę z Agnieszką Brockmann i Iloną Czechowską w niniejszym tomie.